Rola arteterapii w pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu

Rola arteterapii w pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu
(z krótką analizą przypadku)
W poniższej pracy postaram się krótko omówić, czym jest arteterapia, jakie ma formy oraz jak może wpływać na dzieci i młodzież ze spektrum autyzmu. Skupię się na tych rodzajach terapii, które ja lubię i stosuję najchętniej oraz przybliżę przypadek ucznia z zespołem Aspergera, który dzięki tej właśnie terapii zaczął rozmawiać o swoich emocjach.
Arteterapia to forma psychoterapii, w której podstawowym elementem komunikacji są szeroko rozumiane środki artystyczne, proces twórczy oraz powstające w jego wyniku dzieło. Ma wiele zalet, ponieważ przeznaczona jest dla wszystkich, którzy poprzez kreatywność wizualną pragną lepiej zrozumieć siebie, skuteczniej radzić sobie z problemami i konfliktami oraz podnieść jakość swojego życia. Stosuje się ją zarówno w terapii indywidualnej, jak i grupowej, w leczeniu chorób psychicznych, zaburzeń afektywnych, w terapii uzależnień,
w przypadku problemów z relacjami rodzinnymi, w trudnościach społecznych
i emocjonalnych związanych z niepełnosprawnością i chorobą, w pracy z traumą i przeżywaniem straty, przy problemach fizycznych, poznawczych
i neurologicznych oraz w trudnościach psychospołecznych. Może być stosowana we współczesnej pedagogice, ponieważ łączy w sobie elementy edukacji artystycznej, działania nastawione na rozwijanie kreatywności
i inteligencji emocjonalnej.
Pozwala ona również spełniać funkcje rewalidacji (usprawniania i stawiania zadań dostosowanych do możliwości ucznia), ponieważ sprzyja rozwojowi:
 strukturalnych czynników procesów emocjonalnych, myślenia metaforycznego, analogii, uwagi, percepcji i pamięci,
 strukturalnych czynników procesu wyobraźni i kształtowaniu przestrzeni wyobrażeniowej,
 strukturalnych czynników procesu twórczego myślenia,
 koordynacji wzrokowo-ruchowej i sprawności manualnej,
 inteligencji estetycznej i wrażliwości emocjonalnej,
 uzdolnień manualnych do tworzenia kompozycji, rekonstrukcji, deformacji i syntez wizualnych

Arteterapia jest często łatwiejszym sposobem komunikowania się
z otoczeniem niż język werbalny, ponieważ większość ludzkich myśli i uczuć, tkwiących w podświadomości, wyrażana jest raczej w obrazach niż w formie werbalnej. Polega na wykorzystaniu środków artystycznych, które ułatwiają uczestnikowi zajęć wydobywanie treści podświadomych. Jest próbą osiągania samoświadomości, dzięki której możliwe jest lepsze zrozumienie własnych doznań, emocji, potrzeb i myśli. Pozwala rozpoznać swoje możliwości
i ograniczenia oraz źródła problemów i konfliktów. Prowadzi do osobistego rozwoju oraz lepszego radzenia sobie z problemami. Umożliwia lepsze kierowanie własnym zachowaniem, rozwijanie umiejętności interpersonalnych
i podnosi samoocenę. Może prowadzić do pozytywnej trwałej zmiany
w spostrzeganiu siebie, w aktualnych relacjach oraz ogólnie rozumianej jakości życia.
Arteterapia w pedagogice odgrywa także rolę profilaktyczną. Jej głównym zadaniem jest: „optymalizacja jakości życia, co oznacza, że arteterapia wiąże się z zapobieganiem trudnościom życiowym, a w przypadku ich występowania ze zmniejszeniem ich ciężaru i przezwyciężaniem przeszkód w wymiarze sytuacyjnym i ogólnożyciowym, perspektywicznym”
Podstawowym celem arteterapii jest umożliwienie uczestnikowi zajęć dokonania zmiany, wzrostu, rozwoju osobistego poprzez stosowanie
w bezpiecznych i sprzyjających warunkach określonych środków artystycznych. Ważne jest zatem, żeby zajęcia, były całkowicie dobrowolną decyzją uczestnika zajęć. Natomiast zadaniem terapeuty jest stworzenie atmosfery twórczej, pełnej akceptacji i poczucia bezpieczeństwa oraz wspieranie osób biorących udział
w zajęciach. Niezwykle istotny jest także właściwy, ze względów terapeutycznych, dobór środków i ćwiczeń. Wskazane jest również dostarczanie wiedzy warsztatowej i teoretycznej, ale powinna być ona skierowana na rozwijanie i wydobywanie obrazów pochodzących z wnętrza. Natomiast dobór techniki, narzędzi, formatu i formy powinien być samodzielny. Terapeuta ma wspierać, ale nie ingerować w wyobraźnię uczestnika zajęć.
Odpowiednia relacja pomiędzy nauczycielem (terapeutą) a uczniem sprzyja otwieraniu się uczestników zajęć. Celem tej metody jest ułatwienie uczniom mówienia na temat problemów, trudnych do zwerbalizowania lub ujawnienia emocji nieuświadomionych. Próba ich werbalizacji jest efektywną metodą regulacji negatywnych reakcji emocjonalnych. Może przyczynić się do osiągnięcia dystansu i kontrolowania powstających emocji w sposób automatyczny. Powiązanie procesu twórczego i wizualnego obrazu
z komunikatami werbalnymi może przyczyniać się do lepszej integracji półkul mózgowych. W efekcie może przyczyniać się to do modyfikacji sposobu myślenia, odczuwania i zachowania.
W arteterapii i osobistym rozwoju niezwykle ważna jest radość tworzenia, bez oceniania i bez potrzeby posiadania specjalnych talentów czy umiejętności. Uczestnicy tworzą prace, które są wyrazem ich wewnętrznych przeżyć i mogą stać się punktem wyjścia do zrozumienia własnych problemów oraz pretekstem do reinterpretacji minionych doświadczeń. Nie muszą one posiadać szczególnych wartości estetycznych czy też nosić znamion wielkiej sztuki.
Metodę tą można stosować niezależnie od wieku i stanu zdrowia. Osoby podejmujące areteterapię nie muszą posiadać zdolności artystycznych ani wcześniejszych doświadczeń, co jest jej kolejną wielka zaletą.

Arteterapia swym zakresem obejmuje wiele dziedzin artystycznych, na bazie których zostały stworzone następujące formy oddziaływań :
Muzykoterapia – terapeutyczny oddziaływanie muzyką
Biblioterapia – terapia poprzez zastosowanie materiałów nie drukowanych (obraz, film )
Choreoterapia – terapia tańcem
Teatroterapia - terapia poprzez przygotowanie i uczestniczenie
w przedstawieniach
Zajęcia plastyczne – terapia przy wykorzystaniu różnych technik plastycznych
Wykorzystując arteterapię można skutecznie niwelować problemy osób ze spektrum autyzmu. Ten rodzaj terapii wprowadza w dobry nastrój oraz pozwala na odprężenie. Dostarcza także silnych pozytywnych emocji, daje dzieciom ze spektrum radość tworzenia, dotykania, manipulowania, oglądania, oraz doświadczania świata zewnętrznego za pomocą różnych zmysłów. Dodatkowo, dziecko poprzez wykonywanie rozmaitych czynności doskonali swoje umiejętności manualne oraz ruchowe, co ma bardzo dobry wpływ na usprawnianie motoryki małej. Bardzo ważne podczas tego typu zajęć jest stworzenie właściwej atmosfery, która pozwoli dziecku poczuć się bezpiecznie. Akceptacja dziecka autystycznego pozwoli mu na otwarcie się, przełamanie swoich zahamowań oraz radość nie tylko z efektów swojej pracy, ale z samej możliwości tworzenia.
Osobom ze spektrum autyzmu mającym problemy z komunikacją arteterapia daje możliwość wyrażania swoich emocji. Stwarza sytuacje,
w trakcie których mogą wypowiedzieć się za pomocą różnorodnych środków artystycznych. Pozwala na pobudzanie wszechstronnego rozwoju oraz na lepsze poznawanie siebie i podnoszenie poziomu samoakceptacji poprzez doświadczanie swoich możliwości i sprawczości. Areterapia pomaga również rozładowywać negatywne napięcia i agresję. Terapeucie daje możliwość lepszego poznania dziecka jego możliwości, potrzeb, przeżyć, wyrażanych
w pracach emocji.
Emocje, przeżycia, myśl - czasem bardzo trudno każdemu z nas wyrazić słowami to co przeżywamy, czego pragniemy. Dla osób ze spektrum autyzmu jest to często niemożliwe. Arteterapia daje im możliwość wyrażenia siebie, kontaktu ze światem za pomocą tworzonych prac. Daje możliwość wyrażenia swoich negatywnych i pozytywnych emocji przez taniec, ruch, muzykę, ekspresję plastyczną.
Program zajęć o charakterze pracowni artystycznej przewiduje wtórne wykorzystanie przedmiotów codziennego użytku (gazety, tektury, plastikowe opakowania) do tworzenia małych dzieł sztuki. Zajęcia wpływają na rozwój motoryki małej i dużej, poprawiają koordynację wzrokowo-ruchową oraz ćwiczą koncentrację uwagi u uczestników. A między innymi takie umiejętności chcemy rozwijać u uczniów, z którymi prowadzimy zajęcia czy terapię. Jako, że od wielu lat interesuję się sztukami plastycznymi, a od kilku zajmuję się rękodziełem artystycznym staram się elementy moich zainteresowań wykorzystywać w pracy z dziećmi.
Taką formę pracy zastosowałam również w przypadku chłopca, o którym chce opowiedzieć. Uczeń ten ma Zespół Aspergera i uczęszcza do klasy szóstej szkoły podstawowej. Dość ogólnie mówiąc, ma bardzo „trudny” charakter. Jest swego rodzaju upartym indywidualistą. Nie chce brać udziału w żadnych dodatkowych zajęciach przygotowanych dla niego przez szkołę. Oczywiście, nie chciał również przychodzić na zajęcia rewalidacyjne, które powinnam z nim prowadzić. Na kilku pierwszych nie był i wszyscy szkolni specjaliści, z którymi powinien pracować oraz jego wychowawca stwierdzili, że Piotr do nikogo nie przychodzi, więc i do mnie nie będzie. W końcu udało mi się go „ściągnąć” na pierwsze zajęcia. Chłopiec był nastawiony na „nie” i nieufnie rozglądał się po niewielkiej salce, w której byliśmy. Zauważyłam, że zaintrygowały go stojące prace, które wcześniej wykonałam z innymi uczniami (serca i pudełka
z papierowej wikliny, koszyki z origami modułowego, stworki z masy solnej czy papieroplastyki). Zaczęłam z nim rozmawiać o tych pracach i okazało się, że chłopiec trochę majsterkuje i też interesuje się rękodziełem. Zrobiliśmy wspólnie jedną pracę i umówiliśmy się, że jedną z dwóch godzin tygodniowo przeznaczonych na rewalidację poświęcimy na tego typu prace. I umowy dotrzymał: na jednej godzinie wykonywaliśmy wszystkie inne zadania
i ćwiczenia (oczywiście często musiałam go motywować i zachęcać), a na drugiej elementy arteterapii. I przychodził. Niektórym trudno było w to uwierzyć, ale przychodził!!! I coraz bardziej się otwierał. Pracując manualnie dużo rozmawialiśmy, lepiej poznałam jego możliwości, ograniczenia, problemy
i oczekiwania. Pojawiały się również różne emocje, nad którymi także mogliśmy popracować. Ćwiczyliśmy koncentrację uwagi, cierpliwość, koordynację wzrokowo-ruchową i wiele innych istotnych umiejętności
i zachowań. Okazało się, że uczeń zaczął lepiej radzić sobie z własnymi emocjami, a w sytuacjach stresujących starał się nie reagować agresją. Wiele osób zauważyło pozytywne zmiany, a satysfakcja z tworzenia pobudzała również wyobraźnię chłopca. Ogromną radość sprawił również swojej mamie, której podarował wykonane przez siebie serce z masy solnej, a którą często traktował bardzo instrumentalnie i zdawałby się, że nie zauważał ani nie doceniał tego, co dla niego robiła.

https://arteterapia.pl/arteterapia-a-tworczy-rozwoj-osobowosci-robert-bartel/
https://autyzm.life/2020/01/16/arteterapia-jako-jedna-z-metod-pracy-z-dzieckiem-z-autyzmem/
https://www.navicula.pl/index.php/terapia.html
http://www.unlock.wroclaw.pl/zajecia/arteterapia-sensoryczno-motoryczna/
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:WlXCP7ejZRQJ:apcz.umk.pl/czasopisma/index.php/PCh/article/download/181/190+&cd=10&hl=pl&ct=clnk&gl=pl