Formy ćwiczeń ortograficznych

Formy ćwiczeń ortograficznych
Zgodnie z programem nauczania ortografii w klasach niższych powinno się doprowadzić do poprawności ortograficznej w zakresie używanego przez uczniów słownictwa oraz uzyskania wprawy w stosowaniu zasad ortograficznych.
Z uwagi na rozmaite determinanty sprawności ortograficznej oraz zróżnicowanie uczniów pod względem predyspozycji do poprawnego pisania duże znaczenie mają różne formy ćwiczeń ortograficznych.
Wśród ćwiczeń ortograficznych wyróżnia się następujące ich rodzaje:
 przepisywanie,
 pisanie z pamięci,
 autodyktando,
 pisanie ze słuchu.
Wymienione formy ćwiczeń są ze sobą wzajemnie powiązane, opierają się na wzajemności reguł ortograficznych, na pamięci wzrokowej, słuchowej, motorycznej. Celowo i poprawnie przeprowadzone ćwiczenia powinny odpowiadać następującym warunkom:
 tekst musi być starannie dobrany i wszechstronnie opracowany,
 cel każdego ćwiczenia musi być dokładnie sprecyzowany,
 każde ćwiczenie powinno wymagać świadomej pracy ucznia i jego aktywnej postawy,
 praca musi być wykonana przez uczniów starannie i poprawnie pod względem graficznym.
Ważna sprawą jest także dobór tekstów do ćwiczeń ortograficznych. Tekst musi odpowiadać następującym warunkom:
 powinien być wartościowy pod względem formy i treści,
 dostosowany do poziomu danej klasy,
 ciekawy, niepozbawiony wartości emocjonalnych,
 unikać należy nagromadzenia tzw. pułapek ortograficznych
 tekst nie powinien zawierać materiału nowego, który nie mieści się w tematyce ćwiczenia, objaśnienie takiego rozproszyłoby uwagę uczniów, a pominięcie objaśnienia groziłoby utrwaleniem błędnego zapisu.
Przepisywanie jest najprostszą formą pisania, polega na wiernym odtwarzaniu wyrazów, czy zdań obserwowanych jako pełne całości. Ćwiczenia te mogą być rozumiane jako kopiowanie tekstu. Polecenie kierowane do ucznia takie jak: zaobserwuj, policz, wyjaśnij, zapamiętaj, wybierz, dopisz, uzupełnij, zmień itp. wdrażają do aktywnego wykonywania zadań.
Aby przepisywanie mogło dać pożądane efekty, musi odpowiadać następującym warunkom:
 należy unikać pracy mechanicznej,
 przepisywaniu musi towarzyszyć zastanowienie się, namysł, twórcze myślenie.
W ten sposób budzi się u uczniów czujność ortograficzna, która prowadzi do wyrabiania spostrzegawczości ortograficznej. Ćwiczeniu polegającym na przepisywaniu tekstu powinno towarzyszyć zawsze jakieś dodatkowe polecenie, które może spowodować wysiłek umysłowy ucznia i zmusić go do zwrócenia uwagi na problem ortograficzny, tkwiący w przepisywanym tekście np.:
 uzupełnianie tekstu zawierającego luki wyrazami podanymi dodatkowo przy tekście,
 przekształcanie tekstu np. zmiana czasu,
 przepisywanie tekstu z podkreśleniem wyrazów zawierających trudność ortograficzną,
 układanie zdań z rozsypanki ortograficznej,
 tworzenie wyrazów pokrewnych,
 dobieranie nazwy ogólnej do nazwy szczegółowej,
 układanie zdań lub własnego tekstu z zastosowaniem podanych wyrazów zawierających trudności ortograficzne.
Pisanie z pamięci opiera się na pamięci bezpośredniej i doraźnej. Uczeń obserwuje i zapamiętuje graficzny obraz wyrazu lub zdania, a następnie pisze zapamiętany tekst bez posługiwania się wzorem. Praca uczniów w tej formie ćwiczeń ma następujący przebieg:
 odczytanie i zrozumienie treści materiału przeznaczonego do pisania,
 analiza ortograficzno gramatyczna,
 pisanie z pamięci bez wzoru,
 sprawdzenie ze wzorem.
Materiał przeznaczony do pisania z pamięci powinien wzbudzać zainteresowanie. Nie może być za długi. W miarę potrzeby podzielony na takie części, jakie uczeń byłby w stanie zapamiętać. Do pisania z pamięci należy uczniów wdrożyć, zaczynając już w klasie pierwszej od pojedynczych wyrazów poprzez zespoły dwu wyrazów, krótkie zdania pojedyncze a kończąc na tekstach dłuższych. Do ćwiczeń w pisaniu z pamięci stosuje się teksty pisane prozą lub teksty rymowane. Młodsze dzieci bardziej lubią wiersze i łatwiej je zapamiętują od tekstów pisanych prozą.
Przy pisaniu z pamięci prace przygotowawcze i kontrola wykonania pracy odbywać się powinna pod kierunkiem nauczyciela z jak najliczniejszym udziałem ucznia.
Pośrednią formą pisania między przepisywaniem a pisaniem z pamięci jest autodyktando. Polega ono albo na pisaniu z pamięci całych zdań poprzednio przeczytanych z tablicy lub książki, albo też na pisaniu wierszy, których poprzednio uczyli się na pamięć. Tekst przeznaczony do autodyktando powinien zawierać opanowane wcześniej problemy ortograficzne. W trakcie pisania – w razie występowania wątpliwości co do zapisania jakiegoś wyrazu – uczeń powinien mieć możliwość korzystania z tekstu. Autodyktando jest więc dobrym ćwiczeniem do wyrabiania czujności i spostrzegawczości ortograficznej.
Pisanie ze słuchu, zwane dyktandem, to zapisywanie dyktowanych wyrazów i zdań bez możliwości korzystania ze wzoru. Spełnia ono różne funkcje w nauce ortografii i w zależności od celów wykorzystania Janina Malendowicz wyróżnia następujące dyktanda:
 wprowadzające,
 utrwalające
 sprawdzające.
Dyktando wprowadzające – polega na dyktowaniu tekstów zawierających tylko jedną, aktualnie omawiana trudność ortograficzną. Nauczyciel informuje uczniów o rodzaju trudności, uzasadnia i podaje poprawny zapis bezpośrednio przed dyktowaniem. Natomiast w czasie dyktowania pisownię wyrazów trudnych wyjaśniają uczniowie. Oni też pod kierunkiem nauczyciela sprawdzają własne prace. Nauczyciel nie ocenia tych prac stopniem.
Dyktando utrwalające – stanowi pomoc między pisaniem z pamięci a pisaniem ze słuchu, między praca pod kierunkiem nauczyciela a samodzielną praca uczniów. Mają one na celu opanowanie umiejętności poprawnego pisania w zakresie poznanych reguł i zasad oraz wyrazów o pisowni nie wyjaśnionej.
Wyróżnia się następujące formy dyktand utrwalających:
 objaśniające,
 dyktando wybranych reguł i form,
 dyktando swobodne,
 dyktando twórcze.
Najbardziej kształcącą rolę i powszechnie stosowane, bo już w pierwszym roku nauki, maja dyktanda z objaśnieniem. W tej formie pisania dyktowanie tekstu odbywa się po uprzednim uzasadnieniu pisowni. Objaśnienie dotyczy wyrazów nowych lub trudnych i dokonywane jest przez uczniów bezpośrednio przed pisaniem, a także w czasie pisania, przed zapisaniem poszczególnych zdań.
Dyktanda wybranych reguł i form polegają na zapisaniu tych fragmentów dyktowanego tekstu, w którym mają zastosowanie poznane zasady pisowni lub formy gramatyczne. W dyktowanych tekstach należy ograniczyć się do jednej zasady pisowni. Wykorzystanie kilku zasad czy form zwiększa stopień trudności ćwiczeń w pisaniu. Przypominanie sposobu posługiwania się nim tuż przed rozpoczęciem dyktowania wyklucza mechaniczne pisanie, zmusza do świadomego wysiłku i koncentracji uwagi. Taką samą rolę ma wspólne sprawdzenie tj. zapis na tablicy kolejnych zdań z tekstu z równoczesnym wyjaśnieniem pisowni. Prace uczniów sprawdza i ocenia nauczyciel.
Dyktanda swobodne oraz twórcze stosowane najczęściej w klasach II i III, zapewniają utrwalenie poznanych zagadnień ortograficznych w powiązaniu z ćwiczeniami stylistycznymi. Są dla uczniów łagodnym przejściem od ćwiczeń ortograficznych do samodzielnego wypowiadania się w piśmie. Dyktando swobodne polega na najbardziej wiernym zapisywaniu usłyszanych zdań lub urywków z czytanego przez nauczyciela tekstu. Dyktowany tekst stanowi znaną uczniom formę wypowiedzi pisemnej i zawiera słownictwo utrwalające poznane trudności ortograficzne. Przed rozpoczęciem pisania słownictwo to, jak cały tekst, jest przedmiotem wnikliwej analizy treściowej i ortograficznej. Pracę sprawdzają uczniowie a następnie nauczyciel.
Dyktando twórcze, zwane także redakcyjnym, wiąże bardzo ściśle naukę pisowni z redagowaniem różnych form wypowiedzi pisemnych. Ćwiczenia te wymagają od uczniów pisania określonej formy wypowiedzi, utrwalającej wybrane zasady pisowni lub odpowiednie grupy wyrazów.
Układanie wypowiedzi odbywa się na podstawie dyktowanego przez nauczyciela tekstu lub zgromadzonego słownictwa. W początkowej fazie ćwiczeń można wykorzystać teksty dyktowane przez nauczyciela. Praca uczniów sprowadza się wówczas do zapisywania tekstu z jednoczesnym uzupełnieniem w nim brakujących miejsc określonym materiałem ortograficznym np. wyrazami z ch - h. następnie należy przechodzić do bardziej kształcących wariantów ćwiczenia, tj. układania różnych form wypowiedzi pisemnych na podstawie wspólnie zgromadzonego słownictwa, które sprzyja układaniu poznanego materiału ortograficznego. Zredagowane wypowiedzi ocenione przez nauczyciela wykorzystuje się również do organizowania różnych ćwiczeń ortograficznych.
Dyktanda sprawdzające obejmują tylko ten materiał ortograficzny, który został uprzednio opracowany i utrwalony. Celem tych ćwiczeń jest kontrola osiągniętego przez uczniów poziomu poprawności ortograficznej oraz uświadomienie im rodzaju i zakresu trudności. Dyktando sprawdzające nie może stanowić jednak wyłącznego czy najważniejszego sposobu sprawdzania poprawnej pisowni. Sprawdzenie musi być wynikiem kontroli wszystkich prac pisemnych.
Przeprowadzenie dyktand sprawdzających należałoby poprzedzić ćwiczeniami mającymi charakter zapobiegawczo – sprawdzający. Polegają one na dyktowaniu tekstu, z którym uczniowie zapoznali się wcześniej indywidualnie, tzn. dokonali analizy ortograficznej według wskazówek nauczyciela. Po kilku ćwiczeniach zapobiegawczo – sprawdzających można dyktować teksty bez udzielania dodatkowych wyjaśnień. Wyjątki stanowią wyrazy nowe, których pisownia wymaga uzasadnienia. Dyktando sprawdzające ma następujący przebieg:
 odczytanie tekstu przez nauczyciela,
 sprawdzenie stopnia zrozumienia treści,
 dyktowanie,
 czytanie sprawdzające,
 zebranie, sprawdzenie i ocena prac przez nauczyciela.
Duży wpływ na wynik dyktanda mają:
 odpowiednio dobrany tekst,
 umiejętność słuchania, rozumienia i zapamiętywania dyktowanego materiału,
 technika dyktowania,
 kryteria ocen prac uczniów.
Przedstawiona analiza ćwiczeń ortograficznych ukazuje drogę do ukształtowania trwałych umiejętności poprawnego pisania. Opanowanie tych umiejętności przez uczniów wymaga od nauczyciela stosowania wielu przemyślanych ćwiczeń i różnych ich wariantów.
Ćwiczenia ortograficzne prowadzimy przy różnych okazjach. Występują one w różnym nasileniu – w zależności od celu lekcji. Raz są celem głównym zabiegów wokół ortografii innym razem niejako przy okazji „uczą ortografii”. Ich organizacja powinna pobudzić uczniów do aktywności poznawczej, do odkrywania, do poszukiwań samodzielnych. Rola ćwiczeń ortograficznych w klasach początkowych jest niepowtarzalna, gdyż jest to wiek największej podatności na ćwiczenia, wiek w którym ortografii można uczyć nie zaś głównie „oduczać” – jak to bywa w dalszych klasach gdy uczniowie piszą już błędnie.

Bibliografia:
1. Baczyńska H., Metodyka języka polskiego w klasach I-III szkoły podstawowej, Warszawa 1985
2. Bandura L., Zagadnienie błędów uczniowskich, Warszawa 1990
3. Gawdzik W., Ortografia na wesoło, Warszawa 2003
4. Jedut A., Pleskot A., Nauczanie ortografii w klasa I-III, Warszawa 1991
5. Kulpa J., Więckowski R. Metodyka języka polskiego w klasach początkowych, Warszawa 1983
6. Malendowicz J., Nauczanie ortografii w klasach I-IV, Warszawa 1991
7. Polański E., Jakubowicz A., Dytko F., Ortografia i interpunkcja w nauczaniu początkowym, Łódź 1996
8. Polański E., Dydaktyka ortografii i interpunkcji, Warszawa 1995