Rola biblioterapii w procesie rewalidacji dzieci z upośledzeniem umysłowym

Dzieje biblioterapii są niemal tak stare, jak dzieje książki. Nad wejściem do słynnej biblioteki hellenistycznej w Aleksandrii widnieje napis: „Lecznica duszy”. W niezbyt odległym terytorialnie, ale odmiennym kulturowo Kairze, w szpitalu Al.-Mansur w roku 1272 stosowano czytanie Koranu jako część leczenia. W Europie, ale dopiero w XVIII w. czytanie chrześcijańskich tekstów religijnych należało do programu leczenia psychicznie chorych.
Na początku XIX w. w Ameryce Benjamin Rush wprowadził do czytania w celach leczniczych, oprócz religijnych, materiały świeckie o tematyce moralnej i filozoficznej.
Podczas I wojny światowej powstała w Anglii tzw. Biblioteka wojenna, która miała za zadanie dostarczać książki pacjentom szpitali wojskowych. Akcję prowadziło Brytyjskie Towarzystwo Czerwonego Krzyża oraz Zakon św. Jana. Biblioteka wojenna, podobnie jak inne biblioteki szpitalne, miała do dyspozycji książki o treści religijnej i rozrywkowej. Akcja przynosiła pewną ulgę w życiu pacjentów. Zwróciła na nią uwagę Międzynarodowa Federacja Stowarzyszenia Bibliotekarzy na posiedzeniu w roku 1932 i utworzyła Podsekcję Bibliotek Szpitalnych. W tym też czasie pojawiła się tendencja celowego stosowania książek w procesie terapeutycznym, a praw obywatelskich zaczęło nabierać określenie tej formy wykorzystania książki biblioterapią. Termin ten pochodzi od wyrazu greckiego biblion (książka),
a użyty został po raz pierwszy w roku 1916 przez Samuela McCherda Crothesa.
W polskich szpitalach psychiatrycznych od początku naszego stulecia zakładano biblioteki, traktując lekturę jako jeden z ważniejszych elementów terapii obok pracy i rozrywek .
Biblioterapia wyrosła z instytucji i doświadczeń lekarzy, psychologów i bibliotekarzy. Jest w Polsce obecna od lat trzydziestych dwudziestego wieku. Miała początkowo praktyczne zastosowanie w placówkach medycznych, gdzie biblioterapię prowadzili lekarze, psycholodzy kliniczni i terapeuci zajęciowi lub bibliotekarze szpitalni. Z biegiem czasu znajduje ona coraz częstsze zastosowanie w placówkach oświatowych: przedszkola, szkoły, placówki opiekuńczo-wychowawcze, świetlice terapeutyczne.
Książka jest jednym ze środków, który pomaga zapomnieć o codzienności, stanowi relaks w ciągłym pośpiechu i nerwowości życia. Może też pomóc w rozwiązaniu niejednego trudnego problemu, przywrócić równowagę wewnętrzną, poprawić samopoczucie. Odpowiednio dobrana lektura służy człowiekowi do samorealizacji, pomaga w samookreśleniu, ułatwia zmianę własnych przekonań, pomaga w znalezieniu wielu celów życiowych. Może też wpłynąć na poprawę poczucia własnej wartości, akceptację siebie takim, jakim się jest, uznanie własnych ograniczeń i zdolności. Takie zmiany prowadzą do większej aktywności w życiu. Książka jako środek leczniczego oddziaływania na psychikę wykorzystywana jest w biblioterapii.
„Biblioterapia, jako metoda pedagogiki specjalnej jest: zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów nie drukowanych (obraz, film) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Takim celem może być zarówno akceptacja własnej niepełnosprawności, jak i podjęcie akcji kompensacyjnej, akceptacja dziecka upośledzonego przez rodziców czy kolegów. Koniecznym elementem biblioterapii jest międzyosobowy kontakt indywidualny biblioterapeuty lub grupowy” (Borecka 1996).
Istotę biblioterapii najkrócej wyraża definicja: „jest to proces asymilacji wartości psychologicznych, społecznych i estetycznych z książek z ludzkim charakterem, osobowością i zachowaniem”. W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele definicji, ale najczęściej powołuje się na prace R. Rubina, która definiuje biblioterapię jako „program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i nie drukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych, jak i informacyjnych, ułatwiający przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiąganie wglądu w normalny rozwój lub dokonywanie zmian w zaburzonym zachowaniu” .
Przegląd wielu innych definicji autorów zagranicznych skłania do następującego uzupełnienia: „Biblioterapia polega na wykorzystaniu materiałów czytelniczych poleconych przez osobę mającą intencje terapeutyczne wobec osób skłopotanych z powodu problemów natury medycznej, psychologicznej lub społecznej”. Implikacje tej definicji są następujące: osoba polecająca materiały czytelnicze dobrze zna osobę, której te materiały poleca.
Rekomendacji materiałów czytelniczych dokonuje się w przeświadczeniu, iż dzięki nim pacjent zmieni się w sensie pozytywnym, powiększając swą wiedzę, modyfikując postawę lub przekonania, zmieniając zachowanie. Biblioterapia jest jednak pomocniczą metodą dla specyficznych technik medycznych lub psychoterapeutycznych.
W polskiej definicji biblioterapii zaznaczony jest związek biblioterapii z bibliotekarstwem: „Biblioterapia – dział psychologii czytelnictwa, znajdujący się również w sferze medycyny, pedagogiki i socjologii. Zakłada wykorzystanie lektury książek i czasopism dla regeneracji układu nerwowego i psychiki człowieka chorego. Bada także możliwości traktowania książek i czytelnictwa w szerszych zbiorowościach społecznych. Obiektem działania biblioterapii są pacjenci szpitali i sanatoriów oraz indywidualni chorzy przebywający stale w domu. W zakres biblioterapii wchodzi działalność praktyczna w dziedzinie oddziaływania książki w różnych środowiskach społecznych przez odpowiedni dobór lektur oraz metod i form pracy z czytelnikami wymagającymi szczególnej opieki” .
W biblioterapii, oprócz materiałów drukowanych, takich jak książki i prasa, wykorzystane są również materiały pomocnicze: taśmy (nagrania) magnetofonowe, płyty, filmy, wideokasety.
Biblioterapia jako forma psychoterapii uważana jest za domenę przede wszystkim psychiatrów, natomiast jako szczególna forma pracy z czytelnikiem chorym lub inaczej niepełnosprawnym należy do obowiązków bibliotekarzy szpitalnych. Bibliotekarzom szpitalnym zaleca się współpracę przy organizowaniu przedstawień, koncertów, odczytów itp. przeznaczonych dla pacjentów. Przedłużenie programu leczenia na okres po wypisaniu pacjenta ze szpitala wymaga kontynuowania biblioterapii w bibliotekach publicznych.
Biblioterapia ponadto znajduje zastosowanie nie tylko w medycynie ogólnej i psychiatrii, lecz także w szkołach, więzieniach i domach pomocy społecznej.
Wśród teoretycznych analiz terapii poprzez czytanie, która w zależności od użytych materiałów określana też bywa mianem poezjoterapii lub literaturoterapii, bardzo ważne miejsce zajmuje typologia J. Rubin. Wyróżniła ona trzy kategorie terapeutyczne:
- biblioterapię instytucjonalną, która oznacza zastosowanie literatury – przede wszystkim dydaktycznej – do potrzeb indywidualnego pacjenta. Jest to tradycyjne w medycynie posługiwanie się tekstem z zakresu higieny psychicznej względem pacjentów chorych umysłowo. Celem biblioterapii instytucjonalnej jest przede wszystkim informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji. Tego typu biblioterapię prowadzą na ogół lekarze.
- biblioterapię kliniczną, która polega na stosowaniu literatury – głównie wyobrażeniowej – w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi lub behawioralnymi. Pacjenci dobrowolnie uczestniczą w zajęciach, które prowadzone są zazwyczaj wspólnie przez lekarza i bibliotekarza. Tego typu zajęcia mogą odbywać się w szpitalu, bądź poza nim (w środowisku chorego). Głównym celem biblioterapii klinicznej jest uzyskanie przez pacjenta zdolności „wglądu” w siebie, co ma prowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej.
- biblioterapię rozwojową, stosującą książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne do potrzeb „normalnych” użytkowników. Tego rodzaju grupy terapeutyczne prowadzone są przez bibliotekarza, nauczyciela lub innego pomocnego profesjonalistę. Zajęcia mają pobudzać normalny rozwój, samorealizację i wspierać zdrowie psychiczne uczestników – wszystko po to, aby osiągnęli oni poczucie szczęścia. Biblioterapia rozwojowa prowadzona jest w szkole bądź w środowisku otwartym, ma pomagać ludziom w rozwiązywaniu problemów, które niesie życie, a także w spełnianiu zadań związanych z rozwojem człowieka .
W literaturze wymienia się jeszcze jeden typ biblioterapii – biblioterapię wychowawczo – humanistyczną, którą stosuje się zarówno w grupie związanej z instytucją, jak i w oddziaływaniu indywidualnym. Polega ona na specjalnym, terapeutycznym wychowaniu przez książkę.
W biblioterapii wykorzystuje się terapeutyczne wartości literatury. Różni się ona od poradnictwa czytelniczego tym, że jest procesem dłuższym, wymagającym dużego zaangażowania osobistego ze strony bibliotekarza i głębszej znajomości utworów literackich oraz książek z literatury popularnonaukowej. Biblioterapia nie jest nastawiona na usuwanie objawów chorobowych, ale może pomóc w odnalezieniu się w nowej, trudnej sytuacji, jaką jest choroba lub niepełnosprawność. Może przyczynić się do zmiany samopoczucia, postaw i sposobu akceptacji siebie i innych osób.
W swych założeniach i sposobie realizacji celów terepeutycznych zbliżona jest do psychoterapii oraz do terapii rozumianej jako:
- element pedagogiki korekcyjnej (specjalne nauczanie i wychowanie),
- element profilaktyki społecznej, służącej usuwaniu następstw niepowodzeń szkolnych, które mogą wynikać z zaburzeń rozwojowych, zahamowań, negatywizmu, nerwic szkolnych, zachowań aspołecznych i innych.
Bardzo ważną rolę w biblioterapii odgrywa biblioterapeuta, który powinien wzbudzać zaufanie, rozumieć troski i problemy uczestników terapii oraz powinien starać się pomóc zgodnie ze swoją wiedzą i umiejętnościami. Powinien posiąść trudną sztukę dyskretnego kierowania dyskusją, bez narzucania własnych poglądów i rozwiązań. Musi umieć słuchać i być zawsze sobą. A przede wszystkim powinien doskonale znać literaturę, aby dobierać teksty zgodne z celami biblioterapeutycznymi. Podczas zajęć biblioterapeutycznych potrzebna jest też umiejętność stosowania różnych form i technik między innymi elementów muzykoterapii, arteterapii, pedagogiki zabawy, dramy i innych .
Bajki są jedną z metod terapii i profilaktyki lęków dzieci w wieku od 4 do 9 lat. Dotyczą one rzeczy i zjawisk ważnych dla dziecka, gdyż wyrażają w słowach i zdarzeniach to, co zachodzi w jego wewnętrznych przeżyciach. Rzeczywiste sytuacje często są podobne do usłyszanych. Słuchając różnych historii, dziecko nieświadomie przyswaja je, a potem wykorzystuje w codziennym życiu do walki z przytłaczającym lękiem. Bajki dają mu nadzieje, uczą samodzielności oraz nowego spojrzenia na sytuację. Bajki nie narzucają wzorców działania. Bohater bajkowy jest niepodobny do dziecka; to małe zwierzątko, zabawka ufoludek. Podobieństwo dotyczy sytuacji i doświadczania podobnych emocji.
Podobne znaczenie w rozwoju dziecka mają baśnie – gdzie za pomocą czarów znikają wszelkie problemy. Tutaj odzwierciedla się myślenie magiczne polegające na poszukiwaniu przedmiotów (czarodziejska różdżka, latający dywan), które pomagają osiągać zamierzone przez dziecko cele. W ten sposób następuje chwilowa redukcja napięcia i wyzwolenie optymistycznego oczekiwania. Świat baśni jest nierealny a zakończenie zawsze pozytywne. Szczęśliwy koniec daje zadowolenie i radość. Poza tym fabuła baśni jest bogata w rozmaite doznania, od strachu po radość i spokój. Wzbudza silne emocje i dlatego staje się pewnego rodzaju rozrywką. Przyczynia się w ten sposób do kształtowania wrażliwości oraz stymuluje empatię .
Według M. Molickiej, autorki wielu bajek terapeutycznych, bajki i baśnie, chociaż proste w swojej treści, spełniają wiele funkcji:
- pozwalają uwierzyć dziecku w sukces – jeżeli bohaterowi udaje się przełamać własne słabości, jest szansa, że podobnie zechce postąpić mały czytelnik. Ważne, aby wydarzenia przedstawione w bajkach były zbliżone do tych, z którymi musi się uporać dziecko. Po przeczytaniu bajki dzieci często wyobrażają sobie, jak dokładnie wyglądają bohaterowie, malują ich na obrazkach albo wchodzą w ich role w zabawach z rówieśnikami. Dzięki temu rozwijają swoją wyobraźnię i ćwiczą kreatywność;
- kompensują potrzeby i łagodzą deprywacje – wejście w świat baśni rekompensuje ubogie środowisko wychowawcze, brak odpowiedniej ilości bodźców i wtedy staje się okazją do poznawania świata. Dzieci przeżywają groźne przygody, a przy okazji czują się bezpiecznie, bo nie muszą opuszczać swojego znajomego otoczenia, czasem własnego pokoju. Baśnie pozwalają wzbić się ponad przeciętność;
- pełnią funkcję relaksacyjną – bajki i baśnie pozwalają przynajmniej na chwilę zapomnieć o stresie, niepokoju i oderwać się od szarości dnia. Pogodne historie, odpowiednio dobrane łagodzą nadpobudliwość, wyciszają, a przy okazji wyzwalają pozytywne emocje;
- bajki odciążają czytelnika – stają się przestrzenią, do której można chwilowo uciec. Funkcja ta najczęściej jest realizowana przez bajki terapeutyczne;
- bajki tworzą nowe wzorce zachowań – mali ludzie spontanicznie uczą się od swoich ulubieńców reguł rządzących w świecie dorosłych. Naśladując bohaterów automatycznie przyswajają sobie role społeczne, które potem ćwiczą w zabawach z rówieśnikami .
M. Molicka wyodrębniła bajki relaksacyjne, psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne:
- bajki relaksacyjne – wspierają dziecko w rozwoju, wizualizując pozytywne obrazy mające na celu wywołanie uspokojenia, odprężenia,
- bajki psychoedukacyjne – mają na celu redukcję nieprzyjemnego napięcia emocjonalnego spowodowanego sytuacjami trudnymi, którego dziecko doświadcza w życiu realnym, bądź tym wyobrażonym, często „zaszczepionym” przez filmowe horrory, groźne wydarzenia, których współcześnie nie brakuje. Wspierają rozwój dziecka głównie w aspekcie poznawczym,
- bajki psychoterapeutyczne – mają nie tylko dać wiedzę potrzebną do efektywnego radzenia sobie w sytuacji trudnej emocjonalnie, a przede wszystkim kompensować braki w zaspokojeniu podstawowych potrzeb: zastępcze danie bezpieczeństwa, miłości, przynależności czy uznania. Bajka psychoterapeutyczna łączy w sobie walory bajki psychoedukacyjnej, czyli wspiera poznawczo, ale też emocjonalnie, oraz umożliwia kompensowanie niezaspokojonych potrzeb. Dlatego bajki te mają dłuższą fabułę, bohater otrzymuje wiele wzmocnień, jest nagradzany za skuteczność i zawsze odnosi sukces. Kompensując niezaspokojone potrzeby, bajka terapeutyczna wpływa na kształtowanie się poczucia własnej wartości.
Według E. Tomasik biblioterapia jako zamierzone działanie przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych może być wykorzystywana w terapii całych rodzin, borykających się z różnorodnymi problemami.

Bibliografia

1. Borecka I.,Biblioterapia. Skrypt dla studentów, Wałbrzych 2001.
2. Bukowska I., Wychowawcza i terapeutyczna funkcja książki, Piła 2005.
3. Molicka M., Bajki terapeutyczne, Życie Szkoły 2004, nr 2.
4. Szulc W., Sztuka i terapia, Warszawa 1993.
5. Tomasik E., Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej,
Warszawa 1994.
6. Tomasik E., Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze,
Warszawa 1994.
7. Wnyk J., O biblioterapii, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2004,
nr 9.