Działanie dyrektora placówki oświatowej na rzecz ucznia zagrożonego nierównościami społecznymi

Wstęp

Analiza odpowiednich ustaw i rozporządzeń, a także materiałów wykładowych, pozwoliła mi zgłębić i spojrzeć refleksyjnie na temat ucznia niepełnosprawnego i zagrożonego niedostosowaniem społecznym w szkole. Uważam, że w szkołach ogólnodostępnych uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi są niestety traktowani przedmiotowo, „wrzucani do jednego worka”, marginalizowani. Stosuje się wobec nich te same zasady wymagań i oceniania, a przecież każda opinia i orzeczenie są wyjątkowe i ich dokładne przestudiowanie powinno być podstawą dalszych działań podczas pracy z uczniem. Moją ciekawość wzbudziło samo nazewnictwo i podział na uczniów niepełnosprawnych, np. słabosłyszących, z niepełnosprawnością ruchową, czy też z upośledzeniem umysłowym, z którymi zetknęłam się podczas pracy w szkole ogólnodostępnej; oraz uczniów niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem, którym przysługują odpowiednio zajęcia resocjalizacyjne i socjoterapeutyczne i którzy mogą otrzymać orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, ale którzy uczniami niepełnosprawnymi nie są. Należy podkreślić, że specjalne potrzeby edukacyjne ucznia są oczywiście pojęciem dużo szerszym niż potrzeba kształcenia specjalnego.
Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi zawsze jest wyzwaniem dla szkoły, szczególnie szkoły ogólnodostępnej, gdzie nauczyciele mogą czuć obawę i brak odpowiednich kompetencji do prowadzenia form kształcenia specjalnego. Przy odpowiednim przygotowaniu, inwestowaniu w doskonalenie zawodowe kadry, elastyczności i otwartości, uczeń niepełnosprawny nie jest jedynym beneficjentem takiego, a nie innego wyboru rodziców. Każde dziecko niepełnosprawne ma prawo do realizowania obowiązku szkolnego w najbliższej szkole, w znanym mu środowisku i funkcjonowania w otoczeniu koleżanek i kolegów, których spotyka nie tylko na lekcjach. Włączający model kształcenia przyczynia się do zmian postaw społecznych, uczy szacunku i tolerancji. Obecność „specjalnego” ucznia w klasie może wpływać pozytywnie na całą społeczność.
Opis przypadku dziecka

X był uczniem szkoły podstawowej, a następnie gimnazjum z oddziałami dwujęzycznymi, wchodzących w skład zespołu szkół. W gimnazjum uczęszczał on do klasy rejonowej, której byłam wychowawczynią. Nie uczyłam X wcześniej, w szkole podstawowej, i jego przypadek był moim pierwszym doświadczeniem pracy z uczniem niepełnosprawnym. Miał on pełną rodzinę i żył w dobrych warunkach socjalno-bytowych.
Przy pierwszym spotkaniu sprawiał wrażenie dziecka bardzo spokojnego, nieśmiałego i grzecznego i jak się okazało, nigdy nie sprawił żadnych problemów wychowawczych. Był bardzo zdyscyplinowany i nie wdawał się w konflikty rówieśnicze, ani nie ulegał złym wpływom. Chłopiec miał dobry stosunek do obowiązków szkolnych, był zawsze przygotowany do lekcji, nie chorował, był bardzo sprawny fizycznie i jego frekwencja na zajęciach była bardzo wysoka. Uczeń był lubiany i szanowany w klasie, mógł liczyć na wsparcie grupy rówieśniczej.
Mocnymi stronami chłopca były: korzystna motywacja zadaniowa, pozytywna motywacja do wysiłku intelektualnego oraz chęć realizowania zadań do końca i nie poddawanie się pomimo napotykanych trudności.
Wśród słabych stron należy wymienić: ubogi zasób słownictwa, trudności w opanowaniu treści, obniżoną zdolność wnioskowania, logicznego rozumowania, myślenia abstrakcyjnego, duże trudności z przeprowadzaniem operacji matematycznych w pamięci, obniżoną spostrzegawczość wzrokową i spowolnione tempo czytania.

Orzeczenie

Szkoła wraz z przyjęciem ucznia otrzymała aktualne orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane przez zespół orzekający Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej Nr ... w ... z uwagi na upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim na okres III etapu edukacyjnego, czyli wtedy – gimnazjum. Orzeczenie zawierało diagnozę, zalecenia i uzasadnienie, które zostały uwzględnione we wcześniejszej i późniejszych częściach tej pracy.

Relacja szkoła – rodzice

Rodzice chłopca wybrali dla niego najbliższe miejscu zamieszkania gimnazjum, należące do tego samego zespołu szkół, co wcześniejsza szkoła podstawowa. Uczeń kontynuował edukację w przyjaznym środowisku, a nowy zespół nauczycieli mógł skorzystać z doświadczeń koleżanek i kolegów, co przyczyniło się do szybszego sformułowania sposobów i form wsparcia.
Działania wspierające rodziców zostały uwzględnione w indywidualnym programie edukacyjno-terapeutycznym i sprowadzały się do: porad, konsultacji, informowania o warsztatach organizowanych przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Rodzice ucznia otrzymali za pokwitowaniem kopie IPET-u i wielospecjalistycznych ocen poziomu funkcjonowania syna w szkole. Pomimo otrzymania pisemnych informacji, rodzice nie zgłosili potrzeby uczestniczenia w spotkaniach zespołu nauczycieli i psychologów dotyczących dziecka. Wśród zaleceń dla rodziców znalazły się: wsparcie syna w odrabianiu prac domowych i organizacji czasu wolnego.
Rodzice X nie angażowali się w życie szkoły i klasy, ale byli w stałym kontakcie ze mną, jako wychowawcą, i na bieżąco byli informowani o postępach i trudnościach syna. Uczestniczyli w konsultacjach, podczas których określaliśmy wspólne cele i dzieliliśmy się spostrzeżeniami.

Diagnoza potrzeb dziecka

Zakres i sposób dostosowania wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych chłopca i jego możliwości psychofizycznych został określony w indywidualnym programie edukacyjno-terapeutycznym. Wymagania, metody i formy pracy z uczniem zostały określone przez wszystkich nauczycieli oddziału. Zespół dokonywał wielospecjalistycznych ocen poziomu funkcjonowania ucznia przez trzy lata nauki w gimnazjum, w których analizował mocne strony chłopca, jego potrzeby, zakres wsparcia ze strony nauczycieli i przyczyny niepowodzeń szkolnych.
Jedną z potrzeb X było odpowiednie miejsce w klasie, blisko nauczyciela – takie posadzenie ucznia w trakcie lekcji, które umożliwiało kontrolę stopnia zrozumienia poleceń, zadań, opanowania podawanego materiału. Miał on też zapewnione warunki komfortu akustycznego, które sprzyjały koncentracji uwagi. Jeśli chodzi o środki dydaktyczne, chłopiec otrzymywał indywidualne karty pracy, sprawdziany i kartkówki. Podczas pracy szczególnie respektowano: wydłużanie koncentracji uwagi na zadaniu, głośne czytanie, zwiększenie pojemności pamięci słuchowej mechanicznej, rozwijanie i podtrzymywanie kontaktów społecznych, wdrażanie do autokontroli swoich zachowań. Polecenia kierowane do ucznia miały być formułowane w sposób konkretny oraz krótko i jasno określać cel działania. Każdorazowo dostosowywana była ilość czasu do specyfiki danego zadania. Zwracano szczególną uwagę na częstotliwość wzmocnień pozytywnych. Wszystkie formy i metody pracy nakierowane były na wsparcie indywidualnego potencjału rozwojowego ucznia oraz uczenie go umiejętności współdziałania i współpracy w zespole.
W trzeciej klasie gimnazjum zwiększony nacisk położono na zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego, szczególnie ze względu na obawy rodziców związane z trudnością doboru dalszej drogi kształcenia przez syna.
Zgodnie z przepisami prawa, ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim obowiązuje ta sama podstawa programowa kształcenia ogólnego, ale organizacja kształcenia powinna być dostosowana do rodzaju niepełnosprawności. W przypadku X wszyscy nauczyciele stosowali zindywidualizowane metody pracy, odrębny sposób sprawdzania wiadomości i oceniania (zgodny z wewnątrzszkolnym systemem oceniania), ale nigdy nie prowadziło to do piętnowania i izolowania. Ocena osiągnięć ucznia uwzględniała głównie wysiłek włożony w pracę i zaangażowanie ucznia. Jedną z form pomocy zapewnionych przez szkołę było również dostosowanie procedur i warunków przeprowadzenia egzaminu zewnętrznego.

Działania i decyzje dyrektora szkoły

Obowiązkiem dyrektora szkoły ogólnodostępnej jest przyjęcie dziecka niepełnosprawnego, jeżeli taka jest wola rodziców, nawet jeśli w orzeczeniu figuruje wskazanie szkoły specjalnej, i stworzenie warunków harmonijnego rozwoju psychofizycznego. Przed dyrektorem stoi szereg zadań dydaktycznych, administracyjnych oraz kierowniczych związanych z przyjęciem ucznia o specjalnych potrzebach edukacyjnych i realizacją zaleceń wynikających z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego.
Dyrektor zwraca się po pomoc do poradni psychologiczno-pedagogicznej, aby określić warunki niezbędne danemu uczniowi do nauki w szkole oraz zapewnia odpowiednie wsparcie organizacyjne, psychologiczne i pedagogiczne.
W przypadku X, niezbędne było określenie liczby godzin zajęć rewalidacyjnych, rodzaju tych zajęć, form pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Przy uzyskaniu zgody organu prowadzącego, możliwe było zatrudnienie nauczyciela z kwalifikacjami z zakresu pedagogiki specjalnej, ale ocena poziomu funkcjonowania ucznia nie wykazała takiej potrzeby.
Dyrektor zadbał o to, by oddział rejonowy nie był zbyt liczny – klasa składała się z 16 uczniów. Dyrektor zatwierdził IPET opracowany przez zespół nauczycieli i psychologów szkolnych i na jego wniosek w spotkaniu zespołu wziął udział przedstawiciel poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna zapewniona przez szkołę obejmowała zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze z języka polskiego w wymiarze 1 godziny w tygodniu, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, również w wymiarze 1 godziny w tygodniu, zajęcia rewalidacyjne (2 godziny w tygodniu) oraz raz w miesiącu konsultacje z psychologiem szkolnym.
Kluczową decyzją dyrektora w zakresie wsparcia funkcjonowania ucznia było zwolnienie go z nauki drugiego języka obcego do końca etapu edukacyjnego. Odbyło się to podczas pierwszego roku nauki w gimnazjum, po licznych konsultacjach z nauczycielem języka niemieckiego i rodzicami chłopca. Decyzja ta wpłynęła bardzo pozytywnie na motywację ucznia do nauki i zaangażowanie w pracę na pozostałych przedmiotach.
Podsumowując, decyzje dyrektora oraz działania zespołu nauczycieli i psychologów na rzecz ucznia z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim miały służyć próbie optymalnego wyrównania jego szans edukacyjnych i przygotowania go do dalszej drogi edukacyjnej i sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie.