Integracja sensoryczna w procesie diagnozy i terapii. Informator dla rodziców

Wstęp

Dziecko żyje w łonie matki przez długi okres dziewięciu miesięcy. W tym okresie rozwijają się podstawowe układy i funkcje organizmu, które pozwolą mu przeżyć po narodzinach. Wiele czynności i funkcji rozwija się dopiero po przyjściu dziecka na świat. Wszystkie sfery rozwoju są ze sobą ściśle połączone i zależą od rozwoju poszczególnych funkcji o podłożu biologicznym i psychicznym. Psychika i intelekt dziecka są połączone z motoryką i mają duży wpływ na rozwój mowy. Sfery te są ze sobą tak mocno związane, że często twierdzi się, iż wskaźnikiem rozwoju intelektualnego jest mowa dziecka.
Ze świata zewnętrznego do dziecka wciąż docierają różne informacje, które niejednokrotnie są dla niego niezbędne. Obserwacja otaczającego świata dostarcza dzieciom wielu zjawisk. Możliwość ich zrozumienia i właściwego zinterpretowania zależna jest od umiejętności ich dostrzegania. Postrzeganie świata nie jest ograniczone jedynie do wzroku. Dzieci doświadczają nowych doznań również za pomocą pozostałych zmysłów: słuchu, dotyku, węchu, smaku. Zaangażowanie wszystkich zmysłów i aktywne ich współdziałanie warunkuje prawidłowy i pełny rozwój dziecka, a to z kolei prowadzi do efektywnego procesu uczenia się i osiągnięcia sukcesów.
Nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania poszczególnych zmysłów przybierają formę różnych zaburzeń czy dysfunkcji. Ujawniają się one w momencie, gdy układ nerwowy w sposób niewłaściwy odbiera i przetwarza bodźce zmysłowe. Wystarczy niepełny odbiór bodźców z jednego zmysłu aby wywołać niepewność i poszukiwanie brakujących wrażeń.
Brak współpracy między zmysłami może wystąpić w postaci zwiększonej lub zmniejszonej wrażliwości na bodźce z zewnątrz, zaburzeń koordynacji oko-ruchowej, trudności w zachowaniu, nieprawidłowego rozwoju mowy (jego opóźnieniem lub brakiem rozwoju), trudności w koncentracji uwagi czy odmiennego poziom aktywności ruchowej.
Nieprawidłowości w przetwarzaniu przez mózg informacji, które są odbierane przez zmysły, noszą nazwę zaburzeń procesów integracji sensorycznej. Rozpoznawane są u dzieci, których rozwój intelektualny przebiega bez zastrzeżeń tzn. kształtuje się prawidłowo, jak również u dzieci z innymi zaburzeniami, jako zaburzenia współwystępujące.
W swojej pracy zawodowej (pedagog w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej) zauważam z roku na rok wzrost liczby dzieci, u których rozpoznawane są zaburzenia procesów integracji sensorycznej, o czym informują rodzice podczas rozmów, a terapia zaburzeń SI jest coraz bardziej powszechna.
O rosnącej liczbie dzieci objętych terapią integracji sensorycznej czytamy również w różnych publikacjach związanych z tematem zaburzeń przetwarzania na poziomie zmysłów.
Terapia integracji sensorycznej jest jedną z coraz częściej wybieranych i stosowanych we wspomaganiu rozwoju dzieci terapią. Wraz ze wzrostem świadomości rodziców, potrzebą poszukiwania nowych rozwiązań pomocnych w wyrównaniu deficytów oraz wspierania dziecka w rozwoju, terapia integracji sensorycznej jest coraz bardziej popularna i dostępna.
Pomysł opracowania informatora jest efektem rozmów z rodzicami, których dzieci uczęszczają na zajęcia prowadzone metodą Integracji Sensorycznej. Rodzice oczekują podpowiedzi, przybliżenia zagadnień zwianych z integracją zmysłów, a jednocześnie gotowych pomysłów do pracy w domu. Mam nadzieję, że opracowana przeze mnie publikacja spełni oczekiwania rodziców w tym zakresie.
Prezentowane treści są zbiorem wiadomości zgromadzonych w wyniku studiów podyplomowych na kierunku „Teoria Integracji Sensorycznej w diagnozie i terapii dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi SI”, dostępnej literatury i doświadczeń własnych.

1.Słów kilka o Integracji Sensorycznej

Poznawanie otoczenia zewnętrznego, własnego ciała i wiedza o świecie, możliwe są dzięki funkcjonowaniu zmysłów, czyli systemów sensorycznych człowieka. Poprzez łączenie wrażeń, odbieranych przez zakończenia nerwowe (receptory) poszczególnych zmysłów, możliwe jest poznawanie świata bardziej dokładnie. Wraz ze wzrostem ilości odbioru bodźców, drogi nerwowe dostosowują sięi współpracują ze sobą w łączeniu (integrowaniu) wrażeń zmysłowych. Odbiór, przetwarzanie i organizowanie informacji dostarczanych przez zmysły zachodzi w mózgu, który następnie wysyła informację o konieczności reakcji.
Pojęcie integracja wywodzi się od łacińskiego terminu integratio i znaczy składanie całości. Integracja w odniesieniu do układu narządów zmysłów oznacza „właściwe połączenie doznań odbieranych przez zmysły” (Borkowska, Wagh, 2010, s. 13-14).
Prekursorem zagadnień związanych z integracją sensoryczną była dr Jean A. Ayres, amerykańska psycholog i terapeutka zajęciowa, twórczyni neurofizjologicznych podstaw teorii, sposobów badaniai terapii zaburzeń integracji sensorycznej oraz autorka książki Sensory Integration and the Child czyli Dziecko a integracja sensoryczna.
Metoda Integracji Sensorycznej (SI) powstała w latach 70. XX wieku, w Stanach Zjednoczonych. Na grunt Polski trafiła w 1993r., dzięki terapeutce zajęciowej i asystentce
dr Ayers, Violet Maas, która jako pierwsza prowadziła w Polsce szkolenia teoretyczne i warsztaty.
Integracja sensoryczna wg dr Jean A. Ayres (2018):
•„to podświadomy proces zachodzący w mózgu (zachodzi bez udziału naszej świadomości, tak jak oddychanie).
•porządkuje informacje pobrane przez zmysły (smak, wzrok, słuch, dotyk, powonienie, ruch, grawitacja, pozycja).
•nadaje znaczenie temu, co jest doświadczane, przez selekcję informacji i wybór tego, na czym mamy się skupić (np. słuchanie nauczyciela i ignorowanie hałasu na zewnątrz).
•pozwala nam celowo działać i celowo reagować na sytuacje, których doświadczamy (tzw. odpowiedzi adaptacyjne).
•tworzy fundamenty edukacji i zachowań społecznych” (Okuniewski, 2018, s. 21).
Wiśniewska (2010), dokonując przeglądu metod terapeutycznych wskazuje również, że integracja sensoryczna jest prawidłową organizacją wrażeń zmysłowych odbieranych przez zakończenia nerwowe, co oznacza, że mózg otrzymując informacje ze zmysłów, rozpoznaje je, segreguje i interpretuje, a następnie integruje z wcześniejszymi doświadczeniami.
W ten sposób tworzy się odpowiednia do sytuacji reakcja określana jako reakcja adaptacyjna, czyli odpowiednie reagowanie na bodziec. Odpowiedź na bodziec może mieć zarówno charakter ruchowy, jak i myślowy.
W sytuacji braku właściwej organizacji bodźców zmysłowych przez układ nerwowy, mamy doczynienia z problemami w zakresie integracji sensorycznej. Mówimy wówczas o zaburzeniach przetwarzania sensorycznego. Nie chodzi tu o uszkodzenia narządów zmysłów, ale nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców sensorycznych systemów (zmysłów) człowieka. Najczęściej widoczne są one w codziennym funkcjonowaniu, trudnościach w opanowaniu umiejętności szkolnych, rozwoju motorycznym i zachowaniu.
Nieprawidłowe przetwarzanie bodźców zmysłowych sensorycznych może dotyczyć, o czym pisze Odowska - Szlachcic (2016):
•„rejestracji, czyli odbierania jednego lub więcej bodźców,
•modulacji, to jest tolerancji zmian,
•problemów z właściwą reakcją, odpowiedzią na bodźce” (s.12).
Również Biel Lindsey (2014) wskazuje, że na zaburzenia integracji sensorycznej składają się zaburzenia modulacji sensorycznej, zburzenia motoryczne o podłożu sensorycznym i zaburzenia dyskryminacji sensorycznej, których objawy występują w różnym zestawieniu.
W ocenie zaburzeń przetwarzania integracji sensorycznej wykorzystuje się narzędzia opracowane przez dr Ayres, kliniczną obserwację oraz testy południowokalifornijskie.
Diagnoza w integracji sensorycznej obejmuje:
•wywiad z opiekunami dziecka,
•obserwację kliniczną podczas, której sprawdza się stopień integracji odruchów pierwotnych, pracę gałek ocznych, napięcie mięśni i odruchy posturalne, dominację strony ciała, umiejętność planowania motorycznego,
•Testy Integracji Sensorycznej (wykonane u dzieci czteroletnich i starszych),
•w przypadku stwierdzenia zaburzeń u dziecka terapeuta opracowuje pisemną opinię wraz z zaleceniami do pracy w domu, ewentualnie zaleca konsultacje z innym specjalistami.
Ponadto, terapeuta SI wyjaśnia rodzicom na czym polegają stwierdzone zaburzenia i jaki jest ich wpływ na funkcjonowanie dziecka.
Wnikliwie przeprowadzona diagnoza integracji sensorycznej i rozpoznanie zaburzeń przetwarzania sensorycznego jest podstawą do opracowania i realizacji planu postępowania w terapii SI.
Biorąc za punkt odniesienia obszar oddziaływań, obok metody G. Domana, masażu Shantala, terapii sensorycznej C. Delacota, terapia SI jest uznawana, jako metoda usprawniania mózgu i zmysłów (Wiśniewska, 2010).
Terapia integracji sensorycznej „redukuje poziom zaburzeń w pracy mózgu i pozwala na precyzyjne i szybkie uczenia się i rozwój dostosowanego do wymagań otoczenia zachowania. ... Terapia integracji sensorycznej ma więc, za zadanie ograniczyć lub usunąć nieprawidłowości w opracowaniu bodźców sensorycznych na różnych poziomach układu nerwowego by usprawnić jego działanie” (Przyrowski, 2016, s. 10).
Przez dzieci, terapia SI, odbierana jest jako zabawa. Osoba (terapeuta), prowadząca zajęcia bawi się z dzieckiem w określony, zaplanowany sposób w celu dostarczenia bodźców, z jednej strony pobudzających, z innej wyciszających układ nerwowy oraz stymulacji zmysłów, co w rezultacie ma poprawić funkcjonowanie układu sensorycznego dziecka.
Niezwykle ważny w prowadzeniu terapii, nie tylko SI, jest właściwy dobór ćwiczeń. Ćwiczenia dobieramy w oparciu o profil sensoryczny. Staramy się, aby proponowane zadania dostosowane były do możliwości dziecka, pozwalały mu na osiąganie sukcesów i wyzwalały naturalną radości z udziału w terapii.
W pierwszej fazie ćwiczeń staramy się o doskonalenie reakcji motorycznych, bazując na wpisanych w rozwój dziecka aktywnościach ruchowych. Wykorzystujemy różne rodzaje ruchu: pionowy (góra, dół), poziomy (przód, tył), okrężny, które dostarczają dziecku bodźców sensorycznych (Odowska-Szlachcic, 2018).
Terapia SI jest atrakcyjna dla dzieci również ze względu na wykorzystywany w jej prowadzeniu sprzęt specjalistyczny. Zajęcia z dziećmi odbywają się na specjalnie do tego przygotowanej sali, w której znajduje się sprzęt podwieszany (np. hamak, huśtawki terapeutyczne, helikopter, itp.), ale również deskorolki, trampolina, materace, basen z piłkami, piłki o różnej wielkości i fakturze, pomoce do treningu węchowego i inny sprzęt, który jest atrakcyjny dla dziecka, zapewnia ruch całego ciała i zaspokaja tym samym potrzeby dziecka, również bezpieczeństwa i akceptacji.
J. A. Ayers (2018) pisze „terapia jest najskuteczniejsza wtedy, gdy dziecko kieruje własnym zachowaniem, a terapeuta dyskretnie steruje otoczeniem.
Integracja sensoryczna następuje zwykle wówczas, gdy dziecko chce doświadczyć bodźców i w tym celu zaczyna wykonywać konkretne czynności. ... Niezależnie od zaburzeń rozwojowych w przeszłości dziecko musi samodzielnie dokonywać każdego skoku rozwojowego. Sprzęty wykorzystywane w terapii integracji sensorycznej zachęcają dzieci do aktywności dostarczającej bodźców usprawniających działanie młodych mózgów”(s. 156-159)

2.Systemy sensoryczne (zmysły) człowieka i przetwarzanie sensoryczne

Punktem wyjścia do zrozumienia procesu przetwarzania sensorycznego są zmysły. Znaczenie zmysłów jest powszechnie znane, natomiast to, w jaki sposób się rozwijają, jak ze sobą współpracują i jakie jest ich znaczenie dla funkcjonowania organizmu, nie jest już tak powszechne. Wśród najważniejszych zadań zmysłów należy wskazać szeroko pojęte uczenie się oraz zapewnienie właściwych reakcji w odpowiedzi na zmiany i wymagania otoczenia.
Najbardziej znane dla większości ludzi są zmysły – wzroku, słuchu, węchu, smaku. Twórczyni teorii integracji sensorycznej, dr J. A. Ayres, podkreśla znaczenie jeszcze innych trzech układów zmysłów, które zostały nazwane przez nią zmysłami podstawowymi lub zmysłami bliskimi, gdyż według niej odbierają bodźce blisko ciała. Należą do nich układ przedsionkowy, układ dotykowy, układ propriocepcji. Wskazane przez nią zmysły rozpoczynają pracę już w życiu płodowym. Pozostałe (słuch, węch, smak, wzrok) rozpoczynają swoją pracę nieco później. Wszystkie zmysły łączą się ze sobą, a ich działanie jest wzajemnie uzależnione (Kiesling, 2017).
,,Układ przedsionkowy mówi nam, w jakiej pozycji względem podłoża znajdują się nasze głowa i ciało. Informuje nas o tym, czy stoimy prosto, czy może do góry nogami lub pochylnie, czy poruszamy się, czy stoimy oraz czy inne obiekty pozostają nieruchome względem naszego ciała. Mówi nam także, dokąd i z jaką prędkością idziemy, oraz czy wokół nas jest bezpiecznie, czy nie” (Kranowitz, 2012b, s.86).
Opisywany układ składa się z trzech części:
•narządu przedsionkowego łączącego się ze ślimakiem,
•nerwu przedsionkowego zwanego przedsionkowo – ślimakowym,
•jąder przedsionkowych oraz innych struktur ośrodkowego układu nerwowego (OUN).
Narząd przedsionkowy znajduje się w uchu wewnętrznym i łączy się ze ślimakiem. Zbudowany jest z woreczka i łagiewki oraz trzech kanałów półkolistych. W organach tych znajdują się rzęski, które stymulowane są ruchem płynu w kanałach i woreczkach. Ruch płynu wywołany jest ruchem ciała, zwłaszcza głowy oraz zmian grawitacyjnych.
Ruchy rzęsek powodują wysyłanie sygnałów nerwowych, a te z kolei wysyłają mózgowi informacje o kierunku, nachyleniu i nasileniu ruchu prowadząc do reakcji odpowiedniego mięśnia. Pewne rzęski są bardziej wrażliwe na działanie sił grawitacji i dostarczają mózgowi informacji o odchyleniu od pozycji pionowej lub poziomej. Kanały półkoliste wykrywają inny rodzaj ruchu - ruch obrotowy w przestrzeni (Odowska-Szlachcic, 2018, Makowska, 2017).
Sygnały z układu przedsionkowego biegną wzdłuż nerwu przedsionkowego (nerw przedsionkowo-ślimakowy tworzący część przedsionkową VIII pary nerwów czaszkowych) do jąder przedsionkowych, a stamtąd do:
•jąder nerwów unerwiających mięśnie aparatu ruchowego gałek ocznych,
•neuronów ruchowych w rdzeniu kręgowym,
•móżdżku, który koordynuje przepływ informacji między uchem wewnętrznym a innymi organami (Borkowska, 2018., Makowska, 2017).
Układ przedsionkowy rozwija się już w okresie płodowym, jego mielinizacja rozpoczyna się około 12 tygodnia ciąży, a w 5 miesiącu ciąży układ przedsionkowy ma swój kształt i wielkość. Płód dostarcza sobie bodźców poprzez własny ruch.
W 10 tygodniu ciąży płód reaguje ruchem na bodźce z zewnątrz jednak jego wielkość jest zbyt mała aby matka mogła je wyczuć. Zmiany pozycji i ruchy matki są stymulacją dla płodu i prowokują go do ruchu, zapewniając tym samym dojrzewanie układu przedsionkowego.
Dziecko przychodzi na świat z odpowiednio dojrzałym układem przedsionkowym, który pozwala mu na właściwe reagowanie na bodźce zewnętrzne. Dziecko prezentuje wiele odruchów bezwarunkowych, dzięki którym podejmuje czynności życiowe oraz utrzymanie na tyle na ile to możliwe potrzebnej pozycji ciała. Pod wpływem pobudzeń układu przedsionkowego wykorzystując odruchy pierwotne, niemowlę zmienia napięcie mięśniowe aby osiągnąć i utrzymać właściwą postawę.
Układ przedsionkowy pozwala na wykonywanie czynności związanych z utrzymaniem równowagi. Odpowiada za ruchy oczu i ciała. Umożliwia dziecku huśtanie, zjeżdżanie ze zjeżdżalni, bujanie w hamaku, które są dla dziecka przyjemne. W sytuacji niebezpiecznych wyzwala reakcje chroniące przed upadkiem (odruch samoobronny).
Prawidłowa praca układu przedsionkowego ma wpływ na:
•,,ruchy gałek ocznych oraz stałość pola widzenia, ruch i równowagę (ułatwia m.in. czytanie i pisanie);
•bezpieczeństwo grawitacyjne (jeśli system przedsionkowy źle interpretuje odbierane bodźce, może wystąpić lęk przed utratą stabilności ciała w przestrzeni – przed ruchem, przed oderwaniem nóg od podłoża);
•rozwój odruchowy ( wygaszanie odruchów pierwotnych i zastępowanie ich odruchami warunkowymi);
•napięcie mięśniowe;
•stabilizację posturalną;
•koordynację ruchów, koordynację wzrokowo-ruchową;
•planowanie ruchu;
•przetwarzanie słuchowo-językowe” (Szybkowska, 2017, s.6).
Układ przedsionkowy odpowiada za interpretację wrażeń z pozostałych układów zmysłowych, a doznania sensoryczne są przetwarzane właśnie w odniesieniu do tego układu. Współdziałając z innymi układami oddziałuje na funkcjonowanie organizmu.
Układ proprioceptywny, to układ czucia głębokiego. Receptory tego układu zlokalizowane są w mięśniach, ścięgnach, więzadłach, błędniku i stawach oraz strukturach okołostawowych. Inne receptory proprioceptywne połączone są z oczami, zlokalizowane są w uchu wewnętrznym, a niektóre także związane są z kinestezją. Przesyłają sygnały do ośrodka koordynacyjnego w móżdżku, a stamtąd na obwód, do mięśni i pojawia się reakcja ruchowa. Pozwalają na określenie położenia poszczególnych części ciała w przestrzeni, ich wzajemnego przemieszczania się. Ten system pozwala organizmowi stwierdzić, w jakiej pozycji znajduje się ciało. Układ ten z uwagi na lokalizację niektórych receptorów w uchu wspomaga zdolność utrzymania równowagi. Możemy wykonywać pewne czynności bez kontroli wzroku, poruszamy się i utrzymujemy pozycję ciała. Czujemy czy nasze mięśnie są napięte czy rozluźnione lub odróżniamy, co jest ciężkie, a co lekkie. Układ ten ma bardzo duży wpływ na utrzymanie właściwego napięcia mięśniowego, kształtowanie świadomości ciała i orientacji w schemacie, kontrolę ruchu oraz planowanie i płynność, jak również utrzymywanie postawy ciała dostosowanej do sytuacji.
System proproiceptywny jest silnie związany z systemem przedsionkowym dlatego często mówi się o systemie przdsionkowo-proprioceptywnym.
Odruchy proprioceptywne pojawiają się już w życiu płodowym i chociaż są nieświadome to stanowią podstawę mechanizmów przystosowania mięśni kończyn. Dzięki proprioceptorom mięśnie i ścięgna staja się silniejsze bardziej stabilne, a ruch płynny, skoordynowany, celowy (Mass, 1998).
Układ dotykowy jest największym i rozwijającym się najwcześniej zmysłem człowieka. W 12 tygodniu ciąży na dotyk reaguje cała powierzchnia ciała dlatego odgrywa bardzo dużą rolę w rozwoju psychomotorycznym dziecka.
Odczuwanie bodźców dotykowych rozpoczyna się w skórze, która wyznacza granice dla organizmu oraz zabezpiecza go przed „szkodliwymi” czynnikami zewnętrznymi.
Człowiek odbiera wrażenia dotykowe poprzez czucie powierzchowne oraz czucie różnicujące. Pierwsze z nich umożliwia zlokalizowanie dotykanego miejsca bez udziału wzroku, drugie pozwala na odczuwanie bólu, ciepłą, zimna.
Umożliwia również wyczucie zmieniającej się faktury. Receptory dotyku pobudzane są również przez uciskanie, łaskotanie, pociąganie.
Układ dotykowy wpływa na koncentrację, poczucie bezpieczeństwa i funkcje ruchowe. Wykorzystując bodźce dotykowe dziecko wyzwala odruchy. Dotyk pobudza dziecko do ruchu. Dotykane, stara się osiągnąć przedmiot, chwycić w celu lepszego poznania.
Najwięcej receptorów dotyku znajduje się w obrębie jamy ustnej oraz stopach i dłoniach.
W pierwszym etapie życia dziecko badając przedmioty wkłada je do ust, a dotyk odgrywa podstawową rolę w poznawaniu i komunikowaniu się ze światem. Chwyta, manipuluje dłońmi ćwicząc w ten sposób koordynację wzrokowo-ruchową. Wzrokiem rozpoznaje przedmioty, które badał ustami. Stopy służą poznaniu podłoża, wyczuciu jego nierówności oraz różnorodności powierzchni.
Układ dotykowy wpływa na kształtowanie się schematu ciała, odczuwania go oraz położenia poszczególnych części ciała w przestrzeni. Dziecko uczy się planowania i wykonania ruchu. Poprzez ćwiczenia doskonali sprawność, precyzję oraz płynność ruchów (Borkowska, Wagh, 2010).
W pierwszym etapie życia dziecka, dotyk ma działanie uspokajające, stymuluje rozwój czuciow-ruchowy.
Zmysł wzroku, jest najsłabiej rozwiniętym układem w chwili urodzenia i dopiero po narodzinach zachodzą w nim najważniejsze zmiany. Dzięki zmysłowi wzrokowemu możemy wykonywać codzienne czynności, poruszać się, zdobywać orientację w przestrzeni oraz wiedzę podczas nauki w szkole.
Proces widzenia zależy od właściwie działającego układu wzrokowego, nerwu wzrokowego, jak również wyspecjalizowanych ośrodków leżących w korze mózgowej.
Widzenie rozpoczyna się wówczas, gdy „światło przechodzi przez rogówkę, skupia się na soczewce i pada na siatkówkę. Około szóstego miesiąca życia pojawia się większość podstawowych funkcji wzrokowych, takich jak: dobra ostrość wzroku, widzenie głębi czy harmonijne ruchy gałek ocznych” (Odowska-Szlachcic, 2016a, s. 21). Do 8 miesiąca życia niemowlę dostrzega świat podobnie do dorosłych.
W tym też momencie w rozwoju ruchowym dziecka powinno mieć miejsce raczkowanie, które odgrywa ważną rolę w rozwoju funkcji wzrokowych. Istotne jest tu naprzemienny schemat poruszania niezwykle ważny dla rozwoju mózgu ponieważ biorą w nim udział obie półkule.
Drogi wzrokowe, przez które przewodzone są za pomocą impulsów nerwowych wrażenia wzrokowe, tworzą równoległe ścieżki. Rozpoczynają się one w komórkach zwojowych siatkówki. Droga główna (świadoma) wiedzie od siatkówki przez ciało kolanowate boczne do pierwotnej kory wzrokowej. Dotyczy rozpoznawania kształtów.
Droga podkorowa przewodzi informacje wzrokowe nieświadome i przebiega przez wzgórze czworacze do jader w pniu mózgu, aż do miejsca kojarzenia wzrokowego. Droga ta dotyczy lokalizacji bodźców wzrokowych oraz ruchu oczu.
Gałki oczne wykonują ruchy szybkie, wolne i skokowe. Aparatem ruchowym gałek ocznych jest sześć mięśni poprzecznie prążkowanych. Wewnątrz gałki znajdują się mięśnie umożliwiające zwężanie i rozszerzanie źrenic oraz zmianę wypukłości soczewki (akomodacja, możliwość widzenia ostrego z różnych odległości).
Dzięki ruchom szybkim możliwe jest skierowanie spojrzenia na przedmiot, kiedy dochodzi do ruchu skokowego. Fiksacja na przedmiocie, czyli zatrzymanie, ma miejsce kiedy oko patrzy na przedmiot. Dzięki ruchom wolnym możliwe jest wodzenie za przedmiotem (przedmiot jest w polu widzenia). Gałka oczna wykonuje również ruchy umożliwiające zmianę wzajemnego ustawienia gałek (zbliżanie i oddalanie od nasady nosa).
Ruchy gałek ocznych są koordynowane są przez ośrodki nerwowe zlokalizowane w ośrodkowym układzie nerwowym. Od właściwej współpracy obu oczy zależy widzenie obuoczne. Przy zaburzeniach widzenia obuocznego, które jest ważne również z punktu opanowania umiejętności czytania, mogą pojawić się trudności w śledzeniu czytanego materiału, a więc liter tworzących wyrazy, trudności w śledzeniu obserwowanego przedmiotu poruszającego się, czy w stwierdzeniu ruchu przedmiotu. Ważne jest dlatego w miarę wczesne wykrycie nieprawidłowości w ruchach gałek ocznych, aby przez odpowiednio dobrane ćwiczenia wyrównać braki
Nieprawidłowa praca aparatu ruchowego gałek ocznych wpływa na trudności w opanowaniu przez dziecko umiejętności czytania, obniżony poziom graficzny pisma oraz uwagę i koncentrację wzrokową. Dzieci te również niechętnie podejmują dłuższy wysiłek umysłowy, często mają problemy z doprowadzeniem do końca rozpoczętych prac.
Brak umiejętności oddzielenia ruchów gałek ocznych od pracy szyi prowadzi do gorszej stabilizacji pola widzenia.
Bardziej efektywne jest czytanie ciche ze względu na większe pole widzenia, krótsze przerwy spoczynkowe oczu oraz bardziej regularny rytm. (Borkowska, Wagh, 2010, Odowska-Szlachcic, 2016a).
Widzenie jest procesem wielozmysłowym i jego rozwój zależy, jak pisze B. Odowska-Szlachcic (2018, s. 119) od:
•„poziomu przetwarzania sensorycznego;
•rozwoju psychomotorycznego;
•koordynacji ruchowej i znajomości schematu ciała;
•orientacji kierunkowej i przestrzennej;
•stopnia reaktywności układu nerwowego.”
Dokonując oceny funkcji wzrokowych warto zwrócić uwagę właśnie na ruchy gałek ocznych, konwergencję, zakres akomodacji, występowanie zeza ukrytego, widzenie obuoczne, zakres pola widzenia, koordynację oko-ruchową, różnicowanie barw.
Konwergencja, czyli płynne ruchy gałek ku nosowi, są niezwykle ważne w nauce czytania oraz pracy z bliska. Poziom konwergencji wpływa na ostrość widzenia z bliska, co ułatwia wykonywanie precyzyjnych czynności oraz zabawy ruchowe.
Akomodacja jest umiejętnością ostrego widzenia oka z różnych odległości. Nieprawidłowości w pracy mięśni podczas patrzenia w dal i patrzeniu z bliska obniżają parametry akomodacji.
U dzieci akomodacja jest duża i zmniejsza się z wiekiem.
Zez ukryty, na pierwszy „rzut oka” niewidoczny. Spowodowany jest on zaburzeniami równowagi mięśni oka. Występowanie zeza obniża jakość pracy z bliska, prowadzi do trudności w orientacji przestrzennej, obniżą zakres widzenia obuocznego oraz sprzyja zaburzeniom grafomotorycznym.
Pole widzenia, składa się z pola widzianego ostro oraz pola peryferyjnego. Zakres widzenia wpływa na ilość spostrzeganych, w czasie zatrzymania, słów. Ma znaczenie w dostrzeganiu sąsiednich słów w różnej płaszczyźnie (obok, nad, pod) oraz ilość zatrzymań oka w wierszu.
W ciągu sekundy oko może wykonać maksymalnie 5 zatrzymań.
Koordynacja oko-ruchowa, dotyczy prawidłowej lokalizacji wzrokowej w odniesieniu do oka i ręki. Polega na współpracy ruchów gałek oczny z ciałem, rękami i nogami. Wpływa na poziom percepcji wzrokowo-ruchowej.
Różnicowanie barw. Barwy wpływają na emocje oraz rozumienie świata są jednym ze środków wykorzystywanych do komunikowania. Przypisujemy je różnym przedmiotom oraz emocjom (Odowska-Szlachcic, 2016a).
Zmysł słuchu. Słuch jest podstawową umiejętnością odbierania bodźców. Dostarcza informacji o świcie zewnętrznym dzięki możliwości odbioru fal dźwiękowych, uczestniczy w komunikowaniu się oraz wpływa na rozwój mowy.
Narząd słuchu obejmuje ucho zewnętrzne, ucho środkowe, ucho wewnętrzne, pień mózgu, ośrodki słuchowe w korze mózgowej. Rozwija się już w okresie płodowym. Dziecko odbiera dźwięki i przychodzi na świat z umiejętnością rozpoznawania melodii czy głosu matki. Słuch rozwija się dzięki dostarczanym dźwiękom. Za słyszenie odpowiada analizator słuchowy obejmujący niższe piętra mózgu. Dzięki niemu powstają wrażenia słuchowe i możliwa jest lokalizacja źródła dźwięku.
„Drgania przenoszone są przez przewód słuchowy na błonę bębenkową i kolejno na trzy kosteczki słuchowe. Następnie przez strzemiączko przekazywane są do kanału ślimaka, wywołując zmiany położenia perlimfy. Dzięki komórkom rzęskowym umieszczonym w błonie podstawnej wysyłane impulsy docierają do dendrytów komórek nerwowych. Następnie przez pień mózgu dźwięki doprowadzane są do ośrodków słuchowych w korze mózgowej” (Odowska-Szlachcic, 2016a, s. 15).
Ucho zewnętrzne to małżowina uszna i przewód słuchowy. Ucho środkowe zawiera jamę bębenkową, kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko, strzemiączko) oraz trąbkę Eustachiusza, która wyrównuje ciśnienie między uchem środkowym a uchem zewnętrznym. Ucho wewnętrzne składa się z błędnika kostnego i błoniastego. Przestrzenie ucha wewnętrznego wypełnia śródchłonka, wewnątrz ślimaka znajduje się perylimfa.
Błędnik obejmuje przedsionek, kanały półkoliste oraz przewód ślimakowy. Na dolnej ścianie ślimaka znajduje się narząd Cortiego wraz komórkami rzęsatymi (komórki receptorowe), które zmieniają fale akustyczne w impulsy nerwowe płynące do ośrodka słuchowego.
Ślimak wraz z kanałem ślimakowym jest właściwym narządem słuchu. Ślimak dojrzewa już przed urodzeniem natomiast rozwój narządu słuchu zależy od mielinizacji włókien nerwowych. Około 6 miesiąca życia dziecka częstotliwość dźwięków odbieranych jest taka jak u dorosłej osoby. W 7 miesiącu życia następuje właściwa lokalizacja źródła dźwięku (Borkowska, 2018).
Violet Maas (1998) wskazuje na trudności w uczeniu się spowodowane zaburzeniami percepcji słuchowej przy prawidłowo rozwijającym się narządzie słuchu, co potwierdza teorię dr Ayres, dotyczącą centralnych zaburzeń słuchu. Dzieci te sprawiają wrażenie niedosłyszących chociaż badania audiologiczne wykluczają ubytek słuchu.
U dzieci tych stwierdzono opóźnienia w rozwoju pamięci słuchowej i werbalnej oraz zaburzenia aspektu fonologicznego funkcji słuchowych.
Biorąc pod uwagę lokalizację oraz unerwienie przez ten sam VIII nerw czaszkowy, układ słuchowy jest silnie związany z układem przedsionkowym. Ponadto w odniesieniu do układu przedsionkowego następuje odbiór i przetwarzanie różnych bodźców w tym słuchowych. Oba układy łączą się z mięśniami całego ciała i biorą udział w regulowaniu ruchów, równowagi, koordynacji.
Nieprawidłowości w percepcji słuchowej wpływają na zaburzenia mowy i komunikacji językowej i uwarunkowane są zaburzeniami układu przedsionkowego. Najczęściej mowa jest niewyraźna, zbyt głośna lub słabo słyszalna. Obserwuje się trudności w przypominaniu sobie i rozumieniu określonych słów. Słabe jest rozumienie i zapamiętywanie sekwencji, krótka pamięć wzrokowa i słuchowa oraz wydłużony czas reakcji w odniesieniu do bodźców wzrokowych i słuchowych. Trudności dotyczą pisania ze słuchu oraz sprawności grafomotorycznej. Dziecko prezentuje nadmierną wrażliwość na działanie bodźców rozpraszających, co skutkuje trudnościami w koncentracji uwagi.
Zmysł smaku i powonienia. Zmysł powonienia jest bardzo czuły i dlatego bodźce z tego układu docierają do mózgu najszybciej. Rozróżniamy ok. 4 tysięcy zapachów jednak rozpoznajemy nie wszystkie. Na zmysł powonienia wpływa mowa, koncentracja, postrzeganie. Zapachy mogą ułatwiać orientację, ale także informują nas o niebezpieczeństwie związanym ze substancjami szkodliwymi. Dzięki temu zmysłowi dziecko nawiązuje relacje z matką, gdyż zna jej zapach. Poznawanie otaczającego świata odbywa się nie tylko przez wzrok, dotyk czy słuch, ale również zapachem. Obserwując rozwój dziecka zauważa się, że chwytane przez nie przedmioty wędruję nie tylko do jamy ustnej ale również są przez dziecko wąchane. Wiele elementów z otoczenia ma przypisany sobie zapach, który warto zapamiętać i kojarzyć. Działanie zapachów jest różnorodne i może wpływać na układ nerwowy uspokajająco, pobudzająco. Preferencje zapachowe kształtują się około 5-6 roku życia. Receptory zmysłu powonienia znajdują się w komórkach węchowych błony śluzowej przewodów nosowych. Powstałe w nich impulsy wędrują do miejsc w mózgu kierujących emocjami, popędami (tzw. mózg emocjonalny czyli układ limbiczny) oraz do miejsc gdzie odbierane są bodźce smakowe (Makowska, 2017, Maas, 1998).
Układ limbiczny unerwiony przez I nerw węchowy. Odpowiedzialny jest za rejestrację doświadczeń przyjemnych, aktywację pamięci oraz krążenie impulsów pamięciowych. Wpływa na popędy związane z przetrwaniem tj. zaspokajanie głodu, reprodukcję i walkę.
Smak jest najbardziej „świadomym” ze wszystkich zmysłów, podnosi aktywność i koncentrację, „zezwala” na spożycie pokarmu tj. przeżucie i połknięcie go. Dzięki receptorom rozłożonym w różnych częściach języka odczuwamy cztery smaki – słodki, gorzki, kwaśny, słony. Zmysł ten odgrywa również rolę w rozwoju mowy, gdyż mięśnie biorące udział w czynnościach związanych z jedzeniem (pobudzenie mięśni oralnych) wykorzystywane są do wypowiadania głosek. U niemowląt w jamie ustnej występuje ogromna ilość kubków smakowych, których część zanika i około 10 roku życia zmysł smaku jest mniej wyostrzony (Makowska, 2017).
Każdy człowiek odbiera i przetwarza docierające bodźce w indywidualny dla siebie sposób. Niemniej jednak każdy rejestruje bodźce, zwraca uwagę na odczucie, łączy je z wcześniejszymi doświadczeniami i używa w celu reakcji.
Przetwarzanie sensoryczne jest procesem. Dzięki organizacji wrażeń sensorycznych możliwe jest codzienne funkcjonowanie jednostki. Człowiek prawidłowo odbierający bodźce przetwarza je, tak po prostu nie zastanawiając się nad tym.
Twórczyni teorii integracji sensorycznej dr A. J. Ayers opisała rozwój sensoryczny na czterech poziomach.
Poziom I dotyczy okresu tuż po urodzeniu i pierwszych miesięcy życia. Niemowlę prezentuje pierwotne odruchy bezwarunkwe, następuje rozwój mięśni, zmienia się ułożenie ciała. Niemowlę zaczyna przeciwdziałać sile grawitacji (unosi głowę, ramiona, podnosi ciężar na rękach). Zdobywa doświadczenia ruchowe. Regulują się ruchy gałek ocznych, dostrzega zbliżające się do niego przedmioty i osoby. Dzięki zabiegom pielęgnacyjnym odczuwa przyjemne doznania, buduje więź z matką.
Poziom II obejmuje umiejętności sensoryczno-motoryczne (dziecko w żłobku). Odruchy pierwotne przybierają postać bardziej złożoną. Wykształcają się ruchy dowolne. Na etapie tym, dziecko zaczyna odczuwać linię środkową ciała oraz własne ciało. Symetrycznie korzysta z obu stron ciała. Zaznacza się preferencja jednej ze stron ciała. Przyjmuje różne pozycje dzięki czemu lepiej poznaje otoczenie (stabilizacja w obrębie szyi i tułowia). Początkowo pełza, a następnie osiąga etap czworakowania. Rozwija się widzenie obuoczne, które umożliwia mu kontrolę ruchów podczas przemieszczania się. Doskonali planowanie ruchu oraz stymuluje koordynację obustronną. Poprawia się koncentracja. Współpraca zmysłu dotyku, równowagi i propriocepcji jest wyraźniejsza.
Poziom III, umiejętności percepcyjno-motoryczne (dziecko w przedszkolu). Będąc w przedszkolu doskonali opanowane już umiejętności oraz rozwija się poznawczo (myślenie, pamięć, koncentracja, uwaga, mowa).
Zaznacza się współpraca zmysłów wzroku, słuchu ze zmysłem dotyku, propriocepcji i równowagi. Dziecko rozumie relacje przestrzenne. Rozwija mowę, rozumie ją i wykorzystuje do komunikowania. Sprawniejsza jest koordynacja oko-ręka, co umożliwia mu min. rysowanie, układanie prostych puzzli, zabawy piłką z rówieśnikami. Doskonalą się reakcje prostowania oraz równowagi.
Poziom IV, gotowość szkolna, jako ostatnie etap rozwoju sensorycznego. Na tym etapie dziecko powinno prezentować zdolność do nauki, abstrahowania i rozumowania. Rozumie i stosuje zasady współżycia społecznego, funkcjonowania w grupie. Nawiązuje przyjaźnie oraz służy pomocą. Ze względu na rozwój motoryki dużej sprawnie przemieszcza się samodzielnie, utrzymując właściwą postawę. Sprawnie posługuje się narzędziem pisarskim, odwzorowuje szlaczki, rysuje czytelne figury. Jest samodzielne w czynnościach samoobsługowych. Sprawnie radzi sobie z zapinaniem guzików oraz wiązaniem butów. Prezentuje preferencję jednej ręki, nogi, oka, ucha oraz półkuli mózgu (specjalizacja).
W wystarczającym stopniu koncentruje się, wykonuje przydzielone mu aktywności do końca. Potrafi zaplanować czynność i ją zrealizować. Rozumie i kontroluje własne zachowania (Borkowska, Wagh, 2010; Kranowitz, 2012a).

3.Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – co to takiego?

O zaburzeniach integracji sensorycznej czy zaburzeniach przetwarzania sensorycznego (SPD), krótko wspomniałam już w punkcie Słów kilka o integracji sensorycznej. W tej części, postaram się rozwinąć bardziej temat dysfunkcji sensorycznych. W oparciu o dostępną literaturę dokonam charakterystyki rodzajów zaburzeń procesów sensorycznych.
Najprościej mówiąc zaburzenia przetwarzania sensorycznego to brak umiejętności przetwarzania i reagowania na informacje płynące od zmysłów w codziennym funkcjonowaniu. Zaburzenia te zachodzą w centralnym układzie nerwowym (CUN), którym kieruje mózg.
Dr Ayers (2018), jako przyczyny wystąpienia zaburzeń przetwarzania sensorycznego wymienia pewne czynniki zakłócające prawidłowy rozwój człowieka, a które można powiązać z wystąpieniem dysfunkcji. Jednym z nich są predyspozycje genetyczne, na co wskazują zaburzenia przetwarzania sensorycznego stwierdzone w rodzinie.
Innym czynnikiem, który może wiązać się z wystąpieniem zaburzeń są czynniki prenatalne min. substancje chemiczne, palenie papierosów, picie alkoholu, czy zażywanie narkotyków przez matkę, nieprawidłowy przebieg ciąży wywołany np. wirusami, duży stres, problemy z łożyskiem, ciąże mnogie. Również dzieci urodzone przedwcześnie są bardziej narażone na wystąpienie omawianych zaburzeń z powodu mniejszej dojrzałości układu nerwowego, a tym samym osłabionej odporności i odbioru bodźców zewnętrznych. Ponadto urazy powstałe podczas porodu (niedotlenienie, szok okołoporodowy), czy prowadzone medyczne czynności ratujące życie dziecka, zwiększają ryzyko wystąpienia zaburzeń.
Również dzieci pozbawione z różnych powodów odpowiedniej stymulacji sensorycznej w określonych okresach rozwojowych należą do grypy dzieci podwyższonego ryzyka. Bardziej narażone na wystąpienie zaburzeń integracji sensorycznej są dzieci, u których rozpoznano reakcje alergiczne bądź nietolerancję pokarmową, bowiem alergeny czy substancje, których dzieci nie tolerują, wpływają negatywnie na funkcjonowanie i rozwój układu nerwowego (Biel, 2014; Kranowitz, 2012a).
W 2004 roku zespół specjalistów, pod kierunkiem doktor Lucy Jane Miller, dokonał w oparciu o pierwotne pojęcia stosowane przez twórczynię integracji sensorycznej dr Ayers, aktualizacji klasyfikacji kategorii diagnostycznych w zaburzeniach przetwarzania sensorycznego.
Zaburzenia przetwarzania sensorycznego obejmują trzy kategorie - zaburzenia modulacji sensorycznej, zaburzenia dyskryminacji sensorycznej, zaburzenia motoryczne o podstawie sensorycznej oraz ich podtypy .
Pierwszą kategorią zaburzeń przetwarzania sensorycznego są zaburzenia modulacji sensorycznej, które odnoszą się do nieprawidłowości w procesie hamowania lub wzmacniania bodźców dostarczanych przez systemy człowieka.
Modulacja jest procesem dzięki, któremu mózg hamując lub wzmacniając dochodzące do niego impulsy chroni układ nerwowy przed przeciążeniem. W praktyce oznacza to, że dziecko, u którego występują zaburzenia modulacji sensorycznej będzie prezentowało przy bodźcach bardziej wzmacnianych przez mózg - nadwrażliwość, natomiast bodźcom nadmiernie hamowanym towarzyszy podwrażliwość.
W zaburzeniach modulacji sensorycznej wyróżnia się trzy podtypy:
•nadwrażliwość sensoryczna (nadmierna reaktywność sensoryczna),
•podwrażliwość sensoryczna (obniżona reaktywność sensoryczna),
•poszukiwanie wrażeń zmysłowych (poszukiwanie sensoryczne) (Szybkowska, 2017; Kranowitz, 2012a).
Przy nadwrażliwości sensorycznej Szybkowska (2017), mózg dziecka jest w stanie ciągłego pobudzeniai przeciążenia informacjami. Dziecko unika sytuacji, w których może doświadczać bodźców ruchowych oraz wrażeń dotykowych.
W zależności od zmysłu, nadwrażliwość sensoryczna przybiera różne formy. Dziecko z nadwrażliwością sensoryczną dobrze czuje się w sytuacjach przewidywalnych dla niego, które może kontrolować. W swym zachowaniu unika wszelkich sytuacji, które wywołują dyskomfort bądź broni się, w różny sposób, gdy ich doświadcza. Mówimy wówczas o obronności sensorycznej.
Przy nadwrażliwości słuchowej dzieci narzekają na hałas a wszelkie docierające dźwięki wywołują ich rozproszenie, odczuwane są, jak ból uszu. Reakcją dziecka może być zatykanie uszu. Przy nadwrażliwości dotykowej nieprzyjemny jest dla dziecka niespodziewany dotyk, unikają głaskania, przytulania. Obronność dotykowa objawia się często trudnościami w koncentracji, rozkojarzeniem, wierceniem się. Dzieci z nadwrażliwością dotykową prezentują również trudności w relacjach społecznych. Odrzucają przyjaźnie, źle się bowiem czują w miejscach, gdzie są skupiska ludzi, chociażby w środkach komunikacji miejskiej, szkole, placu zabaw.
Z nadwrażliwością sensoryczną związane jest również pojęcie niepewności grawitacyjnej „czyli silnej reakcji lękowej i emocjonalnej wywołanej przez bodźce ruchowe. Dziecko z niepewnością grawitacyjną nie lubi zabaw, w których musi odrywać nogi od podłoża. Unika chodzenia po krawężnikach, unika zabaw, w których pochyla się głowę. ... Niepewność grawitacyjna wynika z nadwrażliwości przedsionkowej”(Szybkowska, 2017, s.8).
Innym podtypem zaburzeń modulacji sensorycznej jest podwrażliwość sensoryczna.
W tym przypadku dziecko wymaga silnej stymulacji, gdyż słabo odczuwa docierające do niego bodźce. Brak jest reakcji i zainteresowania otoczeniem oraz impulsami. Osoba z podwrażliwością sensoryczną nie odczuwa własnego ciała, nie przeszkadza jej dotyk bo go nie zauważa. W małym stopniu reaguje na ból, może chodzić boso po różnych nieprzyjemnych powierzchniach, nie zauważa, że jest jej zimno lub ciepło. Nie przeszkadzają jej intensywne smaki oraz zapachy, z trudnościami wyczuwa zapachy jedzenia. Obojętnie reaguje na rzecz, która jej upadła, słabo bądź wcale nie reaguje na przedmioty zbliżające się w jej stronę.
Ostatnim podtypem zaburzeń modulacji sensorycznej jest poszukiwanie wrażeń zmysłowych, czyli tzw. poszukiwacze sensoryczni.
Dzieci czy osoby należące do tej grupy zaburzeń odczuwają nieustanną potrzebę poszukiwania określonych bodźców o satysfakcjonującej je intensywności.
Najczęściej są to doświadczenia ruchowe oraz propioceptywne. Osoby te, odczuwają potrzebę bycia w ciągłym ruchu.
Dużo biegają i skaczą nawet z dużych wysokości, nie boją się ryzyka. Często też przyjmują pozycje nogami do góry. Na huśtawce, huśtają się wysoko i mocno. Nie przeszkadza im ruch obrotowy, nie odczuwają nudności kręcąc się intensywnie na karuzeli. Lubią mocny uścisk, przyciskają się do mebli, wchodzą w ciasne miejsca (np. za meble, między fotele). Wsłuchują się w dźwięki własnego ciała. Wykorzystują usta do badania przedmiotów, uwielbiają żuć sznurki, końcówki przyborów pisarskich. Nie przeszkadzają im intensywne przyprawy, lubią ostre smaki, nie przeszkadza im również wysoka temperatura pokarmów. Poszukują silnych zapachów (nawet nieprzyjemnych) i odczuwają przyjemność ze słuchania głośnych dźwięków, dobrze czuja się w miejscach hałaśliwych. Same też głośno się zachowują.
W szkole należą do grupy dzieci, które sprawiają trudności wychowawcze.
Należy wspomnieć, że zburzenia modulacji sensorycznej mogą mieć również charakter mieszany, co znaczy, że jednocześnie obserwuje się nadwrażliwość i podwrażliwość. Dziecko z jednej strony poszukuje doznań z drugiej nie jest w stanie ich zaakceptować. Kranowitz (2012a) pisze „z zachowania dziecka wynika, że jego układ nerwowy jest niezdecydowany, mówi bowiem: „Lubię to, nienawidzę tamtego”(s. 81).
Drugą kategorią zaburzeń przetwarzania sensorycznego są zaburzenia dyskryminacji sensorycznej. Związane są z trudnościami w dostrzeganiu cech oraz źródeł bodźców. Dzieci z zaburzeniami dyskryminacji sensorycznej, w sytuacji gdy są dotykane przez inne osoby z trudnościami oceniają siłę dotyku oraz odczuwają dotykane miejsce. Mają problemy z kierowaniem rąk i nóg podczas ubierania się (zapinaniem guzików, klamerek, zakładaniem obuwia), a także lokalizowaniem swojego ciała w przestrzeni. Często niszczą delikatne rzeczy z uwagi na nieumiejętność dostosowania siły do wykonywanej czynności.
W zabawach obserwuje się problemy z określaniem kierunków.
Trzecią kategorią zaburzeń przetwarzania sensorycznego są zaburzenia motoryczne o podstawie sensorycznej. Ten rodzaj zaburzeń dotyczy motoryki dziecka, trudności
w kierowaniu własnym ruchem i postawą. Obserwuje się u tych dzieci i osób trudności z równowagą, obniżone napięcie mięśniowe, niewłaściwe planowanie motoryczne oraz słabą wytrzymałość. Do tej kategorii zalicza się dwa podtypy: zaburzenia posturalne oraz dyspraksję.
Omawiając zagadnienia dotyczące dyspraksji należy najpierw zrozumieć pojęcie praksji. Planowanie motoryczne lub praksja oznacza „pełną synchronizację myśli i ruchu, skutkującą zorganizowanym, celowym działaniem. Celowy ruch to praksja wykorzystana w działaniu.
Przy dobrze wykształconym zmyśle praksji intuicyjne rozumienie, jak poruszać się lub manipulować przedmiotami jest odzwierciedleniem pełnej synchronizacji myślenia i działania” (Koomar i in. 2016, s. 59).
Przykładem procesu praksji może być czynność ubierania się, która rozłożona na elementy będzie obejmować: myślenie, planowanie motoryczne, sekwencyjność, wykonanie. Zaburzenia praksji mogą występować na każdym z tych elementów (Siejka, 2017).
Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 interpretuje dyspraksję rozwojową jako: „osiągnięcie dziecka w wykonywaniu codziennych czynności, które wymagają koordynacji motorycznej znacznie poniżej oczekiwań w stosunku do jego wieku i zmierzonej inteligencji” (https://www.csioz.gov.pl, stan na dzień 11.05.2019r.).
Dzieci z dyspraksją cechuje obniżone napięcie mięśniowe, osłabienie rąk i nóg, słaba koordynacja. Obserwuje się u nich niezdarność oraz niezgrabność ruchową. Trudności dotyczą również utrzymania równowagi, słabego wyczucia własnego ciała, przekładania instrukcji werbalnych na reakcję ruchową. Układ nerwowy jest nadmiernie pobudzony, występuje wzmożona ruchliwość, trudności w koncentracji. W grupie unikają zajęć i zabaw zorganizowanych i tematycznych, są wycofane, mało pewne siebie i swoich umiejętności. Dziecko z dyspraksją może być niezdarne, z trudnościami wchodzi po schodach i przemieszcza się po torach przeszkód. Zadania wykonuje tak jakby były zupełnie nowe, gdyż nie dostrzega zależności między czynnością nauczoną a tą samą czynnością przełożoną na inny grunt (zakładanie butów sobie i zakładanie butów lalce). Nieumiejętnie bawi się na placu zabaw. Podczas spożywania posiłków jest niechlujne, nie potrafi utrzymać porządku wokół siebie (Siejka, 2017., Szybkowska, 2017).
Zaburzenia planowania motorycznego obejmują motorykę dużą, małą, jak również oralną potrzebną do kierowania mięśniami jamy ustnej podczas mówienie, jedzenia, picia, śpiewania itp. Zasób słownictwa jest ubogi.
W literaturze można spotkać inne określenia dla tego podtypu zaburzenia sensorycznego - syndrom niezdarnego dziecka czy rozwojowe zaburzenia koordynacji, minimalna dysfunkcja mózgowa, trudności w uczeniu się motoryki, dysfunkcja percepcyjno-motoryczna (Kirby, 2010).
Drugim podtypem zaburzeń motorycznych o podłożu sensorycznym, są zaburzenia posturalne związane z trudnościami utrzymania właściwej postawy ciała, stabilizacji.
Dziecko cechuje obniżone napięcie mięśniowe oraz przyjmowanie nieprawidłowej pozycje podczas wykonywania określonych czynności, ma problemy z pełnym rozprostowaniem kończyn. Chodząc potyka się, przyjmując wskazaną pozycję szybko traci równowagę np. stojąc na palcach. Ma trudności w zadaniach związanych z przekraczaniem linii środkowej ciała oraz różnym wykorzystaniem obu rąk jednocześnie (np. podczas wycinania). Słaba jest kontrola nad ruchami gałek oczu, co przekłada się na słabą umiejętność widzenia obuocznego.
Barbara Sher (2018) wskazuje na pewne, czy może najczęściej występujące cechy charakterystyczne dla dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego. Autorka wymienia dziesięć najczęściej występujących problemów sensorycznych u dzieci z SPD. Dzieci te mogą nie dotykać brudnych rzeczy, łatwiej się rozpraszają, maja problemy z utrzymaniem równowagi, są wybredne w kwestii jedzenia, nie tolerują niektórych zapachów, są nadpobudliwe lub szukają bodźców, prezentują wrażliwość na dźwięki. Cechuje je również słaba koordynacja ruchowa, brzydko piszą, nie czują się dobrze w towarzystwie innych osób.
Dzieci, u których występują zaburzenia przetwarzania sensorycznego będą reagowały na bodźce zbyt słabo, nadmiernie lub będą ich poszukiwały, aby być zadowolonymi. Niezwykle ważny w pracy z dzieckiem bądź osobą, u której stwierdza się zaburzenia przetwarzania sensorycznego jest dobór odpowiednich ćwiczeń, zabaw oraz uwzględnienie indywidualnych predyspozycji, potrzeb i możliwości. Przede wszystkim należy podążać za zainteresowaniami, aby wyzwolić aktywność dziecka. Dziecko musi doświadczać sukcesów nie porażek. Każda zabawa czy ćwiczenie powinno zakończyć się powodzeniem, pozwalamy więc dziecku próbować kilkukrotnie wykonać zadanie, a efekty wykorzystujemy do dalszej pracy. Dziecko w terapii powinno być zadowolone z własnej aktywności, jeżeli ma potrzebę ruchu należy mu ją zapewnić. Staramy się też nie być ponad dzieckiem ale zniżamy się do jego poziomu.
Zaburzenia przetwarzania sensorycznego stwierdzone u dziecka powinny być uwzględniane przez wszystkie środowiska oddziałujące na nie, aby umożliwić mu „normalne” funkcjonowanie i dostosowanie się do czynników zewnętrznych. Dobrym sposobem jest stosowanie planu dnia, w formie dostosowanej do wieku dziecka, aby uniknąć trudnych sytuacji należy wcześniej informować dziecko o planowanych zmianach. Ważne jest stosowanie prostych komunikatów i instrukcji, a w razie potrzeby należy upewniać się czy dziecko należycie je zrozumiało i jest gotowe do wykonania polecenia, zadania. Staramy się unikać wydawania kilku poleceń jednocześnie.
Zapewnijmy dziecku odpowiednio długi czas na wykonanie zadania, nie pospieszajmy go, ewentualnie udzielajmy dotykowych wskazówek i dyskretnego wsparcia. Przeznaczmy dla dziecka miejsce w pobliżu, aby do minimum ograniczyć działanie bodźców rozpraszających, zadbajmy tym samym o prawidłową koncentrację. Przed ćwiczeniami wymagającymi dłuższego skupienia pozwólmy dziecku na rozciąganie się, celowy ale swobodny ruch. Również pozwolenie dziecku na manipulację drobną zabawką poprawi jego skupienie i przyswajanie przekazywanych treści. Oceniajmy za włożony wysiłek i trud w działanie, a nie jedynie za efekty, co w przypadku dzieci przejawiających nadruchliwość oraz zaburzenia w planowaniu motorycznym jest bardzo ważne. Unikajmy sytuacji, w których zaburzenia przetwarzania sensorycznego uniemożliwią działanie dziecka bądź będą dla niego złym doświadczeniem np. wysokie huśtanie się przy nadwrażliwości przedsionkowej. Starajmy się uwzględniać zalecenia terapeuty pracującego z dzieckiem dotyczące wykorzystania drobnego sprzętu czy zabawek.
Podczas zabaw stymulujących zmysły w domu, możemy wykorzystać znajdujący się tam sprzęt oraz produkty spożywcze.

4.Objawy zaburzeń integracji sensorycznej w odniesieniu do zmysłów bazowych

Zaburzenia układu przedsionkowego

Zaburzenia w zakresie układu przedsionkowego odnoszą się do nieprawidłowego przetwarzania w mózgu wrażeń pochodzących z ucha środkowego. Dziecko z trudnościami układu przedsionkowego ma trudności w przetwarzaniu informacji związanych z siłą ciężkości, równowagą i ruchem.
Dziecko z rozpoznaną podreaktywnością przedsionkową może:
•nie zauważać, że upada i nie bronić się przed upadkiem (nie wyciąga rąk, nóg by nie upaść), lub nie zauważa, ze ktoś nim porusza,
•przejawiać wzmożoną potrzebę ruchu obrotowego, może się huśtać przez dłuższy czas i nie czuć zawrotów,
•mieć zaburzenia równowagi,
•cechować się wzmożonym napięciem w kończynach,
•mieć obniżone napięcie mięśniowe w obrębie ciała i jamy ustnej,
•mieć trudności w przyjęciu właściwej pozycji ciała i wykonania określonego ruchu,
•przejawiać trudności we prawidłowym odbiorze i przetwarzaniu bodźców słuchowych i wzrokowych,
•przejawiać słabszą współpracę obu stron ciała.
Dysfunkcje o charakterze nadreaktywności przedsionkowej mogą wystąpić w postaci:
•nietolerancji na ruch, który przejawia się:
- niechęcią do zabawy w postaci kręcenia, zjeżdżania i huśtania,
- powolnym poruszaniem się i większą chęcią siedzenia,
- niechęcią do współpracy,
- dyskomfortem podczas jazdy schodami ruchomymi, windą a nawet chorobą lokomocyjną,
- oczekiwaniem na pomoc innych osób podczas wykonywania czynności związanych z ruchem;
•niepewności grawitacyjnej, która przejawia się:
- lękiem przed upadkiem oraz strachem przed oderwaniem stóp od podłoża np. podczas huśtania się,
- lękiem przed ruchem obrotowym i do tyłu,
- obawami przed wchodzeniem i schodzeniem ze schodów (kurczowo trzyma się poręczy lub ręki dorosłego),
- odczuwaniem zagrożenia, gdy głowa jest skierowana lub przechylona do dołu np. podczas czesania, mycia włosów itp.,
- strachem przed upadkiem lub wysokością,
- niechęcią do zeskakiwania, wskakiwania, chodzenia po krawężnikach,
- lękiem podczas hamowania samochodem lub gwałtownym skręcaniem,
- próbami manipulowania otoczeniem, aby czuć się bezpiecznie,
- słabą propriocepcją i dyskryminacją (różnicowaniem) wzrokową.
Dziecko poszukujące doznań przedsionkowych:
•pragnie intensywnych doznań ruchowych (skakanie, bujanie, kołysanie kręcenie, wiszenie nogami do góry itp.),
•ma trudności z siedzeniem w jednym miejscu bez ruchu,
•lubi się huśtać wysoko,
•chętnie podejmuje zachowania ryzykowne, którym towarzyszy intensywny ruch,
•może nie mieć zawrotów głowy po intensywnym kręceniu.

Zaburzenia układu proprioceptywnego

Prawidłowe działanie systemu proprioceptywnego powoduje sprawne poruszanie się oraz wykonywanie ruchów bez konieczności kontroli wzrokowej. Układ proprioceptywny odbiera informacje z naszych mięśni i stawów, żeby informować mózg o pozycji naszego ciała. Dzięki niemu umiemy np. omijać przeszkody w trakcie gry w piłkę lub jazdy na rowerze.
Dzieci z problemami o charakterze nadreaktywności proprioceptywnej :
•wolą się nie ruszać,
•unikają zadań, w których muszą stawiać opór sile grawitacji np. podczas czołgania, biegania,
•marudzą przy jedzeniu.
Dzieci z problemami o charakterze podreaktywności proprioceptywnej:
•niszczą zabawki i przedmioty z uwagi na brak kontroli nad własnym dotykiem,
•dociskają łokcie do żeber w trakcie pisania lub kolana w trakcie siedzenia,
•mają słabsze napięcie mięśniowe.
Dziecko poszukujące wrażeń proprioceptywnych:
•celowo odbija się o inne osoby lub przedmioty,
•podejmuje działania autostymulacyjne (strzelanie palcami, uderzanie głową o powierzchnię),
•chętnie żuje sznurki, krawędzie podkoszulki, ołówki, zabawki,
•lubi ciasno zapięte paski i zawiązane sznurowadła.

Zaburzenia układu dotykowego

Układ dotykowy jest największym i najbardziej pierwotnym systemem zmysłowym. Pomaga różnicować to, czego dotykamy i gdzie jesteśmy dotykania. Ostrzega przed nieoczekiwanymi lub niebezpiecznymi wrażeniami dotykowymi. Ma wpływa na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi i funkcje ruchowe.

Dziecko z rozpoznaną nadreaktywnością dotykową (obronność dotykowa) może:
•wycofywać się z kontaktów rówieśniczych,
•niechęcią reagować na wszelkie czynności w obrębie głowy, twarzy i jamy ustnej,
•reagować emocjonalnie kiedy ktoś stoi za jego plecami, a dotyk pochodzi z poza jego uwagi wzrokowej,
•unikać wizyt u fryzjera i dentysty,
•negatywnie reagować na lekkie dotknięcia, być zaniepokojony i przejawiać zachowania agresywne,
•przejawiać wzmożoną ruchliwość oraz zaburzenia koncentracji uwagi,
•denerwować się gdy wieje wiatr,
•nadmiernie reagować na drobne skaleczenia i urazy,
•nie tolerować metek i szwów oraz ubrań sztywnych, szorstkich,
•unikać dotykania pewnych faktur, które dostarczają mu nieprzyjemnych doznań,
•często dotykać pewnych faktur, aby dostarczyć sobie przyjemnych i uspokajających bodźców dotykowych,
•być rozkojarzone,
•preferować mocny uścisk,
•wybrzydzać przy jedzeniu, w obawie przed wystąpieniem w pokarmie niespodziewanych grudek,
•podczas kąpieli żądać, aby woda była bardzo zimna lub bardzo ciepła,
•unikać chodzenia boso,
•chodzić na palcach, aby ograniczyć kontakt z podłożem,
•odmawiać chodzenia w czapkach, rękawiczkach, apaszce, aby ubranie nie ocierało się o jego ciało,
•ubierać bluzki z długim rękawem lub spodnie z długimi nogawkami, zwłaszcza latem, aby uniknąć eksponowania skóry,
•unikać zabaw, podczas których ubrudzi się,
•unikać zabaw grupowych, w których konieczne jest trzymanie się za ręce,
•prezentować wybiórczość w kontaktach z rówieśnikami.
Dziecko z rozpoznaną podreaktywnością dotykową może:
•nie reagować lub reagować słabo na silny ból,
•nie czuć tego, ze jest mu za zimo lub za gorąco,
•nie zauważać, że jest dotykane, chyba, ze dotyk jest silny,
•nie odczuwać tego, ze ma brudną buzię, nie uczesane włosy,
•chodzić boso po ostrych powierzchniach,
•nie czuć, ze potrawa jest pikantna,
•nie czuć, ze ktoś na niego napiera w tłumie,
•być niedelikatne w stosunku do innych osób i zwierząt ponieważ nie rozumie, ze inni odczuwają ból.
Dziecko poszukujące wrażeń dotykowych:
•chce być łaskotane i drapane po plecach,
•gryzie własną skórą,
•lubi chodzić boso, zdejmuje skarpetki i buty,
•okręca włosy wokół palca,
•chętnie uczestniczy w zdaniach związanych z brudzeniem,
•bada otoczenie ustami (wkłada przedmioty do ust), chce dotykać wszystkiego co znajduje się w zasięgu jego ręki,
•preferuje pomieszczenia, w których jest bardzo gorąco lub bardzo zimno.

5. Propozycje ćwiczeń stymulujących zmysły bazowe do wykorzystania w warunkach domowych

Stymulacja układu przedsionkowo-propriceptywnego:

•skoki pajacyka, podskoki w miejscu obunóż,
•przechodzenie przez tunel, obracanie się w nim i powrót,
•zabawy w ogrodowym dmuchanym basenie,
•przeskakiwanie z nogi na nogę,
•wbieganie i zbieganie ze schodów,
•toczenie po dywanie w różnych kierunkach,
•odwracanie głowy w różne strony,
•ugniatanie pleców dziecka i nóg piłką dmuchaną, piłką z wypustkami, przez karimatę wałkiem,
•turlanie po różnych fakturach, zawijanie w folię bombelkową, koc,
•zjeżdżanie ze zjeżdżalni,
•marsz z wymachami rąk i nóg,
•ślizganie się w kółko na plecach i na brzuchu,
•kołysanie się w różnych pozycjach,
•w siadzie kręcenie się na pośladkach,
•przysiady,
•pajacyki,
•skoki obunóż w miejscu i różnych kierunkach,
•patrzenie za siebie na przemian przez prawe i lewe ramię,
•przesuwanie do przodu krążka podczas skakania na jednej nodze,
•przewroty do przodu i do tyłu,
•skłony, skręty i kręcenie głową,
•pchanie/ciągnięcie dużych zabawek, np. wózków
•wskakiwanie na poduszki, materac, do basenu z piłkami,
•napieranie rękoma, stopami na ścianę,
•odbijanie głową, kolanem, pięścią, stopą balona, piłki,
•przenoszenie za głowę przedmiotu utrzymywanego między nogami w leżeniu na plecach,
•przepychanie się w parach plecami, nogami, dłońmi,
•przeciąganie liny, rozciąganie taśmy,
•skakanie na trampolinie w różnych pozycjach (leżąco, stojąco),
•zabawy w przepychanie i siłowanie,
•huśtanie na huśtawce, kręcenie na fotelu obrotowym,
•przepychanie i przenoszenie przedmiotów np. butelki z wodą, piłki o różnej ciężkości,
•masaż ciała wałkiem malarskim.

Stymulacja dotykowa:
•zawijanie dziecka w materiały o różnej fakturze, lub dotykanie ciała dziecka materiałami o różnej fakturze,
•szukanie ukrytych, drobnych przedmiotów w pojemnikach wypełnionych np., piaskiem, ryżem, grochem,
•wyklejanie z plasteliny, ugniatanie ciastoliny w konturach obrazka,
•opukiwanie dłoni klockami,
•łapanie, rzucanie do celu, przerzucanie z reki do reki woreczków z różnych materiałów i wypełnionych różnymi substancjami,
•turlanie dłońmi i stopami piłek o różnej fakturze,
•ćwiczenia z różnymi materiałami np. piaskiem, ryżem, grochem, kaszą,
•kreślenie na plecach dziecka siedzącego cyfr, liter, symboli,
•robienie kul z papieru o różnej fakturze,
•wodzenie palcem po wzorach wykonanych z różnych faktur,
•rysowanie szlaczków, wzorków, liter, cyfr na tackach wypełnionych różnymi materiałami (piasek, ryż, kasza),
•wskazywanie miejsca dotyku bez kontroli wzroku,
•rozpoznawanie faktur poprzez dotykanie ich palcem,
•dobieranie figur o tej samej fakturze bez kontroli wzroku,
•rysowanie i ścieranie wzorów różnymi częściami ciała lub gąbkami o różnej fakturze,
•podczas kąpieli stosowanie myjek o różnej fakturze,
•podczas mycia ciała i wycierania, stosowanie zdecydowanego nacisku i masaż myjką lub ręcznikiem od góry do dołu,
•używanie do kąpieli różnych myjek i szczotek.

6. Dieta sensoryczna – opracowanie własne na podstawie wykonanej diagnozy procesów integracji sensorycznej oraz opracowanego planu terapii dla dziecka w wieku przedszkolnym z rozpoznaną afazja motoryczną
Dieta sensoryczna – ćwiczenia i zabawy wykonywane w warunkach domowych z uwzględnieniem określonego porządku dnia

1.Pobudka
- 3 - 4 mocne uściski,
- przejście do łazienki skacząc obunóż lub na jednej nodze,
- poranna toaleta – mysie zębów i języka (najlepiej szczoteczka elektryczną),
- przejście do kuchni na palcach lub piętach,
- ubieranie przed lustrem z jednoczesnym masażem, dłoni, rąk, karku przy wykorzystaniu szorstkiej gąbki,
- wspólne przygotowanie posiłku (odkręcanie i zakręcanie pojemników, przelewanie napojów, rozkładanie sztućców, posypywanie przypraw itp.),
- stymulacja przedsionkowa (skoki obunóż w miejscu 5 razy, marsz z wymachami rąk i nóg ok. 1 min., robienie pajacyków 5-10 razy, w siadzie kręcenie w kółko na pośladkach 3 razy w jedną, 3 razy w drugą stronę, podrzucanie woreczka prawą, lewą ręką, przerzucanie z ręki do ręki).

2. Podróż do szkoły, sklepu, na wycieczkę
- liczenie drzew po prawej i po lewej stronie,
- nawigowanie trasy – dziecko określa stronę, w którą porusza się pojazd,
- poruszanie określonymi przez rodzica częściami ciała,
- przybijanie piątki na pożegnanie (3 razy).
3. Swobodna aktywność dziecka w domu w celu uniknięcia przemęczenia zbyt dużą ilością zajęć.
4. Po południu
•Ćwiczenia normalizujące układ przedsionkowy i proprioceptywny (2 razy w tygodniu)
- chodzenie na czworakach w różnych kierunkach po dywanie, po płytkach,
- chodzenie stopa za stopą wzdłuż wyznaczonego toru,
- toczenie się po podłodze w różnych kierunkach,
- zabawy w przepychanie i siłowanie się,
- przenoszenie butelek napełnionych wodą,
- w leżeniu na plecach toczenie stopami piłki po ścianie i powrót w kierunku podłogi.
•Usprawnianie układu dotykowego (2 razy w tygodniu)
- robienie kul z materiałów o różnej fakturze i rzucanie nimi do celu,
- dotykanie przedramion i dłoni dziecka materiałami o różnej fakturze,
- zabawy sypkimi materiałami kuchennymi (mąka, kasza, sól, cukier, ryż),
- szukanie ukrytych drobnych przedmiotów w koszu,
- rozpoznawanie przedmiotów codziennego użytku bez kontroli wzroku,
- domino dotykowe.
•Usprawnianie układu słuchowego (2 razy w tygodniu)
- masowanie obrąbków uszu,
- zabawy ortofoniczne (rozpoznawanie i naśladowanie głosów zwierząt, naśladowanie dźwięków wydawanych przez pojazdy, instrumenty),
- wysłuchiwanie i odtwarzanie prostych struktur rytmicznych (np. dwa stuknięcia o klocek, stop, dwa stuknięcia o klocek,
- wyklaskiwanie, wystukiwanie, wytupywanie rytmu,
- zabawy ruchowe z rymami typu: skoki-podskoki, bieganie-siadanie, czworakowanie-obracanie,
- klaskanie w rytm muzyki.

•Usprawnianie funkcji wzrokowych (raz w tygodniu)
- obserwowanie z nieruchomą głową przemieszczającej się zabawki mechanicznej,
- skręcanie ciała w prawą i lewą stronę na stojąco,
- łapanie baniek mydlanych do kubeczka,
- zabawy i gry zręcznościowe,
- rysowanie według poleceń słownych,
- toczenie piłki po torze ze sznura,
- sortowanie przedmiotów wg określonego kryterium,
- rozpoznawanie układów dłoni i stóp na rysunkach,
- budowanie z klocków w różnych płaszczyznach,
- odnajdowanie drogi w labiryntach tylko za pomocą wzroku,
- wyszukiwanie różnic w obrazkach,
- kształtowanie pojęć w zakresie stosunków przestrzennych,
- układanie z klocków figur przestrzennych.
5. Spacer, jazda na rowerze, hulajnodze w miarę możliwości 1 godzinę dziennie.
6. Kąpiel – mycie ciała z wykorzystaniem gąbek różnych faktur.
7. Przed snem dostarczenie chłopcu stymulacji proprioceptywnej oraz dotykowej mającej na celu wyciszenie układu nerwowego np. poprzez zawijanie w kołdrę, mocny uścisk 2 - 3 razy.

Ponadto wskazane jest:
•Zadbanie o odpowiednie przygotowanie miejsca pracy dziecka podczas zadań przy biurku (krzesło z podłokietnikami, podkładka antypoślizgowa do stabilizacji przedmiotów na biurku).
•Obcinanie drażniących dziecko metek.
•Podczas pisania zapewnienie dziecku obciążenia narzędzia pisarskiego np. zastosowanie nakładek obciążających na długopis, ołówek.
•Masowanie w sposób zdecydowany, zgodnie z kierunkiem rośnięcia włosków i zasadą „od mniej do bardziej wrażliwych części ciała”.
•Mówienie do dziecka w sposób nieskomplikowany, prosty, zwracanie przy tym uwagi na nawiązywanie przez dziecko kontaktu wzrokowego z rozmówcą.
•Angażowanie do wykonywania czynności domowych na miarę możliwości, nie wyręczanie dziecka.
•Unikanie miejsc, w których występują drażniące dziecko bodźce lub ograniczenie działania drażniących bodźców np. poprzez użycie zatyczek do uszu lub słuchawek.

Dieta sensoryczna – ćwiczenia wykonywane w warunkach przedszkolnych

1.Zapewnienie harmonogramu czynności, pracy na cały dzień i przedstawienie go przed rozpoczęciem zajęć właściwych.
2.Przeznaczenie dla dziecka miejsca znajdującego się blisko nauczyciela, gdyż na takiej pozycji zmniejsza się liczba bodźców rozpraszających i zawęża pole widzenia dziecka.
3.Zachęcanie dziecka do wykonywania czynności wymagających wysiłku fizycznego: ustawianie krzeseł na ławce lub ich zdejmowanie, pompki na krześle, temperowanie kredek.
4.Angażowanie w czynności organizacyjne, pozwalające na swobodny ruch.
5.Dostosowanie miejsca pracy (ławki i krzesła) do wzrostu ucznia.
6.Ćwiczenia umiejętności wzrokowo – motorycznych poprzez rysowanie z wykorzystaniem kształtów i liter.
7.Udzielanie prostych poleceń, krok po kroku, pomoc w zaplanowaniu działania.
8.Wydłużenie czasu na naukę nowej umiejętności.
9.Formułowanie poleceń po nawiązaniu z dzieckiem kontaktu wzrokowego.
10.Przekazywanie poleceń w sposób najbardziej przyswajany przez dziecko.
11.Pomoc w rozwinięciu umiejętności organizacyjnych – wskazanie dziecku miejsca, w którym będzie przechowywało materiały po wykonaniu zadania.
12.Przypominanie dziecku o przytrzymywaniu kartki drugą ręka.
13.Informowanie i przygotowanie dziecka na hałas np. dzwonek na przerwę.
14.Pozwolenie dziecku na zabawę małym przedmiotem (gumka, spinacz), aby poprawić jakość słuchania.
15.Zadbanie o swobodny ruch pomiędzy jednym a drugim ćwiczeniem stolikowym – rozprostowanie się.
16.Kontrolowanie postawy ciała poprzez umożliwienie siedzenia dziecku na częściowo nadmuchanej poduszce dzięki czemu zwiększa się liczba informacji zwrotnych, które otrzymuje ciało w pozycji siedzącej.

ZAKOŃCZENIE

Dokonanie właściwej oceny procesów przetwarzania sensorycznego nie należy do najłatwiejszych i jest bardzo złożone. Wymaga szczegółowej analizy wyników testów południowokalifornijskich i obserwacji klinicznej, oceny zachowania dziecka podczas różnych aktywności oraz koncentracji uwagi, reaktywności a także funkcjonowania emocjonalno - społecznego. Bardzo ważne w ocenie są również informacje uzyskane od opiekunów dziecka, o jego codziennym funkcjonowaniu.
Każdy sygnał ostrzegawczy, w postaci braku istotnej ze względu na rozwój umiejętności, powinien być wzięty pod uwagę i motywować do natychmiastowej stymulacji, aby zapobiec utrwaleniu nieprawidłowości. Brak określonych sprawności w rozwoju, to sygnał opóźnień lub zaburzeń rozwojowych.
Metoda integracji sensorycznej przez ostatnie lata zyskała na popularności, a świadomość rodzicówo zaburzeniach sensorycznych jest dużo większa. Jeszcze do niedawna zastanawiano się czy zaburzenia przetwarzania sensorycznego nie stanowią wymysłu współczesnych czasów. Każde dziecko przecież rozwija się w indywidualnym dla siebie tempie i równie indywidualnie osiąga poszczególne umiejętności. Często słyszy się, że dziecko wyrośnie z pewnych zachowań. Dzieci, u których występują objawy zaburzeń przetwarzania sensorycznego lub zaburzenia te zostały zdiagnozowane, bez fachowej pomocy nie wyrosną z nich. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego są bowiem brakiem umiejętności odbioru i wykorzystania informacji otrzymywanych przez systemy sensoryczne.
Terapia prowadzona metodą integracji sensorycznej umożliwia segregowanie, porządkowanie i składanie pojedynczych bodźców w pełne funkcje mózgu, które wyrównane powodują, że motoryka ciała łatwo dostosowuje się do otoczenia, umysł łatwo przyswaja informacje, a właściwe zachowanie pojawia się w sposób naturalny.
Skuteczność pracy tą metodą uzależniona jest w dużym stopniu od odpowiedniego wyposażenia sali, w którym istnieje możliwość podwieszenia sprzętu specjalistycznego do stymulacji, częstotliwości i systematyczności udziału dziecka w terapii, współpracy z rodzicami dziecka w planowaniu i realizacji planu terapii oraz zaangażowania i odpowiedniego pod względem merytorycznym i praktycznym przygotowania terapeuty integracji sensorycznej.
Warto o niej mówić, rozpowszechniać ją i działaniami potwierdzać jej skuteczność.

BIBLIOGRAFIA

1.Ayres, A. J. (2018). Dziecko a integracja sensoryczna. Tłum. Okuniewski, J. Gdańsk: Grupa Wydawnicza Harmonia.
2.Biel L. (2014). Integracja sensoryczna. Skuteczne strategie w terapii dzieci i nastolatków. Tłum. Gołąb J. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
3.Borkowska, M. (2018). Integracja sensoryczna w rozwoju dziecka. Podstawy neurofizjologiczne. Gdańsk: Harmonia Universalis.
4.Borkowska, M., Wagh, K. (2010). Integracja sensoryczna na co dzień. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
5.Kiesling, U. (2017). Integracja sensoryczna w dialogu. Naucz się rozumieć swoje dziecko
i pomóż mu w odzyskaniu równowagi. Tłum. Skowrońska, E. Gdańsk: Harmonia Universalis.
6.Kirby, A. (2010). Dyspraksja. Rozwojowe zaburzenia koordynacji. Tłum. Ostafin,
Z. Warszawa: Szkoła Niezwykła.
7.Koomar, J., Kranowitz, C., Szklut, S., Balzer-Martin, L., Haber, E., Sava, D. I. (2016). Integracja sensoryczna. Odpowiedzi na pytania zadawane przez nauczycieli. Tłum. Bereda-Rosołek, K. Gdańsk: Harmonia Universalis.
8.Kranowitz, C. S. (2012a). Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie. Tłum. Sawicka-Chrapkowicz A. Gdańsk: Harmonia Universalis.
9.Kranowitz, C. S. (2012b). Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw. Zajęcia dla dzieci z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego. Tłum. Kamrowska, J. A., Majcher, K., Sorensen, P. Gdańsk: Harmonia Universalis.
10.Maas, V. F. (1998). Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. Tłum. Grzybowska, E., Przyrowski, Z., Ślifirska, M. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
11.Makowska, Z. (red.). (2017). Czy terapię integracji sensorycznej można przeprowadzić
w sali przedszkolnej? Wyposażenie sali do zajęć z integracji sensorycznej. Poznań: Forum Media Polska.
12.Odowska-Szlachcic, B. (2016a). Terapia integracji sensorycznej. Strategie terapeutyczne i ćwiczenia stymulujące układy: słuchowy, wzrokowy, węchu i smaku oraz terapia światłem i kolorami. Zeszyt 2. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
13.Odowska-Szlachcic, B. (2016b). Terapia integracji sensorycznej. Strategie terapeutyczne i ćwiczenia stymulujące układy: słuchowy, wzrokowy, węchu i smaku oraz terapia światłem i kolorami. Zeszyt 1. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
14.Odowska–Szlachcic, B. (2018). Integracja sensoryczna
w autyzmie. Gdańsk: Grupa Wydawnicza Harmonia.
15.Przyrowski, Z. (red.). (2016). Trenuj mózg poprzez ruch. 236 ćwiczeń procesów sensorycznych. Warszawa: Wydawnictwo Empis.
16.Sher, B. (2018). Codzienne gry i zabawy dla dzieci
z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego. Tłum. Bereda-Rosołek, K. Gdańsk: Grupa Wydawnicza Harmonia.
17.Siejka, K. (2017). Dyspraksja. Zabawy dla dzieci
z dyspraksją. Poznań: Forum Media Polska.
18.Szybkowska, M. (2017). Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne
w przedszkolu. Elementy integracji sensorycznej. Warszawa: PWN.
19.Wiśniewska M. (2010). Wspomaganie rozwoju dziecka
z niepełnosprawnością intelektualną. Poradnik dla rodziców
i terapeutów. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.