Metodyka edukacji językowej - polonistycznej

Metodyka edukacji językowej – polonistycznej

Patrycja Haron

Niniejszy artykuł prezentuje sposoby wprowadzenia litery w oddziale przedszkolnym, a także nauczania zasad ortografii na poziomie klas I-III szkoły podstawowej.

Słowa kluczowe: wprowadzenie litery, edukacja polonistyczna, ortografia

Wprowadzenie nowej litery
Naukę nowych rzeczy dobrze jest urozmaicić różnymi zabawami. Taka zabawa doskonale sprawdzi się podczas nauki nowych liter. Ciekawym pomysłem jest wymienianie przez uczniów nazw przedmiotów, które przypominają im kształtem nową literę, np. z O może się kojarzyć piłka, buzia, koło. Według Przyłubskich praca nad poznawaniem nowej litery przebiega w następujący sposób:
1. Omawianie z uczniami obrazka albo opowiadanie jakiegoś wydarzenia/sytuacji. Następnie wydzielamy z nimi zdania z wielozdaniowej wypowiedzi. Zadajemy pytanie o liczbę wyrazów w zdaniu, a także prosimy uczniów o ich wymawianie. Zatrzymujemy się przy każdym wyrazie, rozpoczynającym się tą głoską, z którą akurat zapoznajemy uczniów. Stwarzamy uczniom sytuację do ćwiczeń w mówieniu. Prosimy ich o wyszukanie na ilustracji elementów, których nazwy zawierają konkretną głoskę, a także układanie pytań do danej ilustracji.
2. Wyodrębnianie pierwszej głoski, która potem będzie utożsamiana z literą za pomocą analizy słuchowej wyrazu, np. głoska o w wyrazie kot – kooooooot.
3. Poszukiwanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie, np. obrus, woda, kino. Wypowiadamy całe wyrazy, wybrzmiewamy sylaby, głoski. Możemy przy wypowiadaniu kolejnych samogłosek klasnąć, a przy spółgłoskach – tupnąć. Możemy z uczniami wybrzmiewać i wyśpiewywać głoski ze zróżnicowaną dynamiką: głośno-cicho, długo(samogłoski) – krótko (spółgłoski).
4. Liczenie głosek w wyrazach, podział na sylaby, wyróżnianie głoski poznawanej, np. poprzez podkreślenie, pokolorowanie.
5. Demonstrowanie szeregu samogłosek oraz spółgłosek, a także wymawianie ich przez uczniów.
6. Na podstawie zaobserwowanych różnic w sposobie wymawiania spółgłosek i samogłosek możemy prosić uczniów o sformułowanie ich definicji.
7. Ćwiczenia w odróżnianiu samogłosek od spółgłosek na konkretnych wyrazach.
8. Wspólne budowanie modelu wyrazu z kwadratów – czerwone kwadraty oznaczają samogłoski, niebieskie – spółgłoski.
9. Wprowadzenie pojęcia litery jako znaku danej głoski. Nauka pisania litery.
Dobrze jest wykonać ćwiczenia w pisaniu bezśladowym, czyli: palcem w powietrzu, na talerzyku z kaszą, ryżem, w pozycji stojącej i siedzącej. Można też z dziećmi modelować wprowadzaną literę za pomocą plasteliny, układać litery z włóczki, pisać litery klejem na kartce, a potem wysypywać ślad, np. kaszą. Później wprowadzamy pisanie po śladzie, przepisywanie.
10. Pokazywanie uczniom litery, np. O-o, wielkiej i małej, pisanej i drukowanej. Omawianie i analiza jej kształtu. Pokazujemy uczniom sposób zapisu na tablicy, bez liniatury i w liniaturze, zwracamy uwagę na kierunek pisania. Wykonujemy z dziećmi gimnastykę rąk, ćwiczymy małą motorykę przygotowującą do pisania. Możemy także wykonać ćwiczenia w grupach – układanie liter z własnego ciała.
11. Ćwiczenia z nowo wprowadzoną literą, np. rozpoznawanie jej w imionach dzieci z klasy. Dodatkowo przypominamy o tym, że imiona zawsze piszemy wielką literą.
12. Tworzenie i czytanie sylaby z nową literą, np. ok., ko, on. Możemy wyszukiwać z dziećmi w tekście wyrazów z nową literą, a także ukrytych w innych wyrazach, tworzenie nowych wyrazów poprzez zamianę jednej liter na inną, np. las-lis, mama-tama.
13. Czytanie wyrazów w połączeniach, np.: ok-no, okno.
Nauczanie ortografii
Poprzez ortografię rozumiemy nic innego jak poprawność, która jest oparta na wiedzy gramatycznej oraz genetycznej, tłumaczącej różnice w pisowni a wymowie. Za podstawowy cel nauczania ortografii przyjmuje się kształcenie umiejętności właściwego, poprawnego pisania oraz nabywanie nawyków bezbłędnego zapisywania wyrazów. Tak naprawdę proces kształcenia umiejętności ortograficznych uwarunkowany jest wieloma czynnikami, m.in. zależy od sprawnie działającego analizatora wzrokowego i słuchowego, właściwej koncentracji uwagi, pamięci i myślenia oraz od sprawności ruchów ręki i narządów mowy. Brak koncentracji u dziecka może spowodować niedokładne zapamiętanie danego wyrazu, co skutkuje jego błędnym zapisem. Warto pamiętać, że osiągnięcia ucznia uzależnione są nie tylko aktywnością na lekcji, ale także dobrą motywacją ze strony nauczyciela, pochwałą, ćwiczeniami, które budzą w dzieciach zainteresowanie oraz zaangażowanie. Wyróżnia się 6 głównych zasad nauczania ortografii. Oto one:
1. Przede wszystkim zasada systematyczności – należy pamiętać o tym, że w edukacji wczesnoszkolnej ortografii nauczamy na każdych zajęciach. Zasada ta polega również na odpowiednim planowaniu materiału nauczania ortografii i rytmicznym jego realizowaniu, stosowaniu systematycznej kontroli i oceny.
2. Zasada profilaktyki – błędom zapobiega się poprzez podawanie na tablicy wzoru pisanego, ale także samokontrolę uczniów. Nauczyciel troszczy się o poprawny zapis nowych wyrazów u swoich podopiecznych, ale też wdraża ich do samodzielnego kontrolowania pisanego tekstu.
3. Zasada integracji treści ortograficznych z innymi ćwiczeniami – dobrze sprawdzą się ćwiczenia do omawianej lektury, czy też zadania gramatyczne.
4. Zasada stopniowania trudności – ortografię traktuje się głównie jako ćwiczenia o charakterze praktycznym. Czasami pisownię uzasadnia się konkretną regułą, np. rz piszemy kiedy wymienia się na r. O tej zasadzie można również powiedzieć, że polega na racjonalnym, odpowiednim doborze materiału i układu treści konkretnych zagadnień ortograficznych, ale też stopniowego przechodzenia od rzeczy łatwych do trudniejszych.
5. Zasada aktywności – aby nie zniechęcić uczniów, warto zastosować różne urozmaicone ćwiczenia, np. zagadki, rebusy, rymowanki, krzyżówki, wierszyki ortograficzne. Poprzez zaangażowanie w różne ćwiczenia, dzieci utrwalą sobie materiał, nie mając nawet świadomości, że w ten sposób się uczą. Przy tej zasadzie nauczyciel stwarza takie warunki, które zapewnią aktywny udział w zajęciach wszystkim uczniom.
6. Zasada kontroli i oceny postępów – stosuje się ją przede wszystkim w celu likwidowania braków w opanowaniu umiejętności ortograficznych.
Jakie wyróżniamy metody w nauczaniu ortografii?
1. Metoda indukcji – polega na dochodzeniu do reguł poprzez obserwację. Najpierw gromadzimy materiał językowy, obserwujemy go, a następnie dochodzimy do reguł, którą formułujemy jako regułę ortograficzną.
2. Metoda dedukcji – to nic innego jak wyszukiwanie wyrazów odpowiadających poznanej regule. Prosimy uczniów, aby podali daną regułę ortograficzną, a następnie znaleźli taki wyraz (oraz jego zapis), który spełniałby kryteria danej reguły.
3. Metoda analogii – metoda ta polega na wyszukiwaniu podobieństw w konkretnych materiałach językowych. Tę metodę uważa się za najpowszechniejszą. Zdobywanie wiedzy i umiejętności o poprawnej pisowni odbywa się na porównywaniu nowych ortografów z wcześniej już poznanymi, ale podlegającymi tej samej regule ortograficznej.
Nauczenie uczniów poprawnego pisania pod względem ortograficznym to niewątpliwie proces długotrwały, który powinien przebiegać według określonego schematu.
1. Najpierw zapoznajemy uczniów z nowym materiałem ortograficznym.
2. Utrwalamy poznany materiał poprzez różne ćwiczenia, staramy się maksymalnie zaangażować uczniów w zajęcia (krzyżówki, rebusy, wierszyki ortograficzne itp.).
3. Sprawdzamy stopień opanowania określonego materiału przez uczniów.
4. Wprowadzamy ewentualne ćwiczenia poprawkowe dla tych uczniów, którzy nie podołali i nie opanowali danego materiału w zadowalającym stopniu.
Każdy nauczyciel, wprowadzając zagadnienia ortograficzne, powinien pamiętać, aby dany materiał pokazać uczniom kilka razy, najlepiej podczas przepisywania, znaleźć zastosowanie w pisaniu ze słuchu – ćwiczenie utrwalające oraz wystąpić w pisaniu ze słuchu podczas sprawdzianu. Za najlepsze ćwiczenia ortograficzne uważa się: przepisywanie, pisanie z pamięci, dyktando, pisanie ze słuchu – jako ćwiczenie utrwalające, sprawdzające. Aby lepiej przygotować uczniów do poprawnego pisania i zapobiegać popełnianiu błędów oprócz gier i zabaw dydaktycznych można zastosować: ćwiczenia poprawnej wymowy, wyjaśnianie pisowni wyrazów, pamięciowe ćwiczenia w zapisywaniu wyrazów, ćwiczenia z zakrywaniem i odkrywaniem wyrazów wyjątkowo trudnych pod względem pisowni, praca ze słownikiem ortograficznym. Wprowadzając reguły ortograficzne w klasie, nauczyciel powinien zachować kilka prostych reguł:
- Reguły ortograficzne formułować w taki sposób, aby były one krótkie, zwięzłe i łatwe do zapamiętania.
-Każda reguła powinna być sformułowana w formie twierdzącej.
-Każda reguła powinna być najpierw poprzedzona konkretną obserwacją tego zjawiska, do którego się odnosi.
-Jeżeli chodzi o wyjątki, nie zasypujemy nimi dzieci, wprowadzamy je jedynie wtedy, kiedy widzimy, że uczniowie potrafią stosować wcześniej poznane zasady ortograficzne.

Bibliografia:
Brzezińska A., Czytanie i pisanie – nowy język dziecka, Warszawa 1987.
Dobrowolska D., Metodyka edukacji polonistycznej w okresie wczesnoszkolnym, Kraków 2015.
Jurek A., Rozwój dziecka a metody nauczania czytania i pisania, Gdańsk 2012.