Wybiórczość pokarmowa u dzieci wieku przedszkolnym a zaburzenia sensoryczne

Często stwierdzenie „wyrośnie z tego” lub „ z czasem polubi” kończyło polemikę na temat preferencji żywieniowych u dzieci. Jeszcze jakiś czas temu nikt nie łączył tematu wybiórczości pokarmowej i zaburzeń sensorycznych. Dziś wiemy ,dzięki wnikliwej obserwacji i zagłębieniu się w tematykę, że oba zagadnienia mają wspólną płaszczyznę i są ze sobą ściśle powiązane.
By wyjaśnić podłoże wybiórczości pokarmowej u dzieci należy dokładnie scharakteryzować i pochylić się nad zagadnieniem zaburzeń sensorycznych, które w literaturze fachowej rozumiane są jako nieprawidłowości, dysfunkcje, zaburzenia. Pojawiają się one wówczas, gdy układ nerwowy nie reaguje właściwie na bodźce zmysłowe. Należy pamiętać, że dysfunkcje nie są związane z uszkodzeniem narządów zmysłów.
Dysfunkcje integracji sensorycznej dotyczą nieprawidłowości w zakresie przetwarzania bodźców- dotykowych, słuchowych, wzrokowych, węchowych i smakowych.
Dysfunkcje sensoryczne mogą być rozpoznawalne u dzieci w normie intelektualnej ale również u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, u dzieci ze spektrum autyzmu, nadpobudliwością psychoruchową, mózgowym porażeniem.
Dysfunkcje integracji sensorycznej może mieć różne nasilenie i wpływa na uczenie się, zachowanie,rozwój społeczno- emocjonalny więc dotyka sporego obszaru rozwojowego.

Do głównych przyczyn powstawania zaburzeń sensorycznych należą:
-predyspozycje genetyczne;
- wpływ substancji szkodliwych (np. w okresie ciąży- alkohol, papierosy, narkotyki);
- komplikacje podczas porodu, zamartwica, wczesny poród;
- czynniki środowiskowe;
- uwarunkowania kulturowe;

Główne objawy zaburzeń sensorycznych to , m.in.:
- wzmożona lub obniżona wrażliwość na bodźce;
- zaburzenia mowy;
- niska samoocena;
- nadaktywność;
-problemy ze skupieniem się, koncentracja uwagi;
- nadwrażliwość emocjonalną;
- osłabiona koordynacja wzrokowo ruchowa;
- zaburzenia interakcji z innymi dziećmi;
-problematyczne pisanie, czytanie ,rysowanie;
- trudności w czynnościach samoobsługowych i codziennych;

Ważne jest, by zaburzenia sensoryczne były nie tylko zdiagnozowane wcześnie ale i podane jak najwcześniej działaniom terapeutycznym. Lekceważenie problemu, stwierdzenie,że się z tego wyrośnie bez systematycznej pracy i długotrwałego procesu terapeutycznego nie spowoduje pozbycia się deficytów a wręcz przeciwnie ich nasilenie i będzie miało ono ogromny wpływ na funkcjonowanie w dorosłym życiu.

Wybiórczość pokarmowa z którą coraz częściej spotykamy się u dzieci w wieku przedszkolnym jest konsekwencją zaburzeń sensorycznych. To specyficzny ,trwały wzorzec zachowań żywieniowych, polegający na spożywaniu pokarmów preferowanych przez dziecko. Wybiórczości pokarmowej towarzyszą specyficzne zachowania, które mogą występować w pojedynkę lub mogą być ze sobą powiązane. Do najbardziej znanych zachowań należy m.in. opór przed danym produktem, niechęć do samodzielnego spożywania, dławienie się, reagowanie odruchem wymiotnym , wypluwanie jedzenia, trudności w przeżuwaniu i połykaniu , zabawa jedzeniem, jedzenie rękoma, niepokój lub złość , pobudzenie, strach przed pobrudzeniem się jedzeniem, spożywanie pokarmu w nieoczywisty sposób, spożywanie tylko części produktu, niechęć do produktów nowych i nieznanych, wybór produktów w danym kolorze lub kształcie, niechęć do produktów o danej strukturze czy fakturze, długi czas jedzenia.
Do czynników wywołujących zaburzenia w postaci wybiórczości pokarmowej należą czynniki organiczne, motoryczne, behawioralne sensoryczne oraz środowiskowe. Niekiedy wywołane są błędami w kształtowaniu zdrowych nawyków żywieniowych ( długie karmienie piersią jedynie zaburza naturalny proces przechodzenia spożywania pokarmu z postaci płynnej do półstałej i stałej) lub negatywnymi doświadczeniami ( np. zmuszanie dziecka do jedzenia).

Największa grupą zaburzeń sensorycznych , która najczęściej kojarzy się awersją pokarmową a szczególnie wybiórczość pokarmowa jest nadwrażliwość.

Cechy nadwrażliwości smakowej u dziecka w wieku przedszkolnym może objawiać się :
- niechęcią do spożywania pokarmów za pomocą metalowych sztućców z powodu metalicznego smaku;
- niechęć do spożywania wyrazistych potraw lub o danym smaku , np. smaku gorzkiego;
- preferencja do potraw mdłych, nieprzyprawionych, , potraw gotowych, słoiczkowych;

Do cech nadwrażliwości wzrokowej należą m.in. :
- wykluczanie pokarmów ze względu na wygląd, kolor lub kształt;
- preferencja wyboru produktów w danym kolorze;

Nadwrażliwość dotykowa przejawia się m.in.:
- niechęcią do dotykania jedzenia ;
- niechęć domieszanych faktur jedzenia;
- wyraźne preferencje do temperatury posiłku, konsystencji, faktury ( wybiera suchą bułkę lub suchy makaron bez sosu);
- problemy z przejściem z konsystencji płynnej do półpłynnej lub stałej;

Nadwrażliwość słuchowa to głównie :
- unikanie spożywania produktów chrupkich lub wydających dźwięki podczas spożywania ;
- problem spożywania posiłków na stołówce, restauracji lub w obecności innych ludzi z powodu odgłosów powstających w trakcie jak mlaskanie, przełykanie, siorbanie, gryzienie);

Nadwrażliwość zapachowa cechuje się :
- awersją do pokarmów o specyficznej woni lub specyficznym zapachu;
- awersja do przebywania w pomieszczeniach w którym przygotowane są lub wydawane posiłki ze względu na zapachy wyczuwalne w otoczeniu;

Aby stwierdzić , czy dziecko dotknięte zostało wybiórczości pokarmową należy wpierw wykluczyć następujące czynniki:
- chorobowe ( nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu układu pokarmowego i jego elementów);
- anoreksja dziecięca;
- zaburzenia metaboliczne;
- alergie pokarmowe;
- zaburzenia neurologiczne;

Podobnie jak w przypadku zaburzeń sensorycznych wybiórczości pokarmowej a przede wszystkim jej lekceważenie prowadzi do poważnych skutków. Nie możemy zakładać, że zniknie ona sama. Nic nie robienie pogłębia zaburzenia i prowadzi do głębszych deficytów uniemożliwiających normalne i wartościowe funkcjonowanie w społeczności jako dorosły, gdyż spożywanie posiłków jest jedną z najpowszechniejszych z czynności w życiu człowieka. Każde odstępstwo, nieprawidłowość czy anomalia wywołują stres i prowadzi do oceniania i komentowania. Podejrzewając wybiórczość pokarmową czy inne zaburzenia żywieniowe u dziecka warto rozwiać swoje wątpliwości u specjalisty ,który wskaże odpowiednią drogę terapeutyczną.

Każdy Rodzic podczas codziennej zabawy lub wykonywania obowiązków domowych może ćwiczyć, kształtować by podnosić świadomość pokarmową dziecka. Poniżej kilka form zabaw, które nie zaszkodzą a będą początkiem dobrego kierunku pracy z dzieckiem.

1.”Pudełko pełne smaków”- schowaj do pudełka produkty żywnościowe (cząstki marchewki, jabłka, skórkę od chleba itp.) .Zadaniem dziecka jest wylosowanie z pudła i rozpoznawanie po dotyku, zapachu i smaku.
2.”Wspólne gotowanie”- stwarzaj dziecku jak najwięcej okazji do wspólnego gotowania, mieszania , smakowania.
3.”Degustacja”- zachęcaj dziecko do próbowania nowych potraw, o różnej fakturze, kształcie i smaku
4.”Zabawa jedzeniem”- rozgnieść w palcach, zrób kulkę, porwij, podziel...
5.”Nalewanie i przesypywanie”- pozwól na eksperymenty z produktami spożywczymi .Niech pozna strukturę i właściwości kaszy, soli, mąki ...
6.”Celebrujcie posiłki”- pięknie nakryty stół, wyłączony telewizor, cała rodzina przy stole....czy może być piękniej...

Literatura:
1.Carlos Gonzalez, Moje dziecko nie chce jeść,Warszawa 2020;
2.Ellen Notbohn, 10 rzeczy o których chciałoby ci powiedzieć dziecko z autyzmem, Warszawa 2009;
3.Marta Baj-Lieder , Wybiórczość pokarmowa w ujęciu sensoryczno-motorycznym (artykuł);
4.Justyna Kapuścińska-Kozakiewicz Wybiórczość pokarmowa w kontekście integracji sensorycznej (artykuł)