Podstawowe błędy w żywieniu i ich następstwa

Zofia Krawczyk, Szkoła Podstawowa nr 2 im. gen. Władysława Sikorskiego w Jastrzębi

Podstawowe błędy żywieniowe i ich następstwa

Bezpieczna żywność i prawidłowe żywienie należą do najważniejszych czynników środowiska człowieka wpływających korzystnie na stan jego zdrowia, rozwoju fizycznego, dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne, wydajność w pracy oraz zdolność łatwego przyswajania zdobywanych wiadomości.
Wadliwe żywienie w zależności od jego charakteru wywołuje wiele schorzeń. Podstawowe błędy żywieniowe wynikają z:
• nadmiaru zjadanego pożywienia,
• niedostatecznej jego ilości w dziennej racji pokarmowej,
• złego zestawienia produktów w racji pokarmowej prowadzące do niezbilansowania ilości składników odżywczych zawartych w pożywieniu.
Do najważniejszych wad w żywieniu o charakterze jakościowym należą:
• niskie upowszechnienie karmienia piersią dzieci w pierwszym roku życia,
• nieregularne spożywanie posiłków,
• niewłaściwa temperatura zjadanych potraw,
• spożywanie żywności zanieczyszczonej substancjami szkodliwymi dla zdrowia bądź zakażonej patogenami.
Istnieje wiele nieprawidłowości w żywieniu dziecka, co może wynikać z zaniedbań, często nieświadomości rodziców, którzy nie doceniają roli żywienia w rozwoju i funkcjonowaniu młodego organizmu. Nie zdają sobie sprawy, że ograniczenie i nierównomierny rozkład posiłków w ciągu dnia, niewłaściwy dobór produktów pod względem wartości odżywczej, duży udział produktów węglowodanowo – tłuszczowych w posiłkach oraz ograniczenie spożycia warzyw i owoców mogą stanowić przyczynę słabego rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka, osłabionej odporności i zwiększonej podatności na choroby.
Dzieci niedożywione są apatyczne, łatwo się męczą psychicznie oraz fizycznie, wykazują niezdolność do koncentrowania uwagi i mają słabsze postępy w nauce. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że prawidłowy sposób żywienia dopiero w późniejszym okresie życia nie jest w stanie całkowicie wyrównać utraconych wcześniej możliwości optymalnego rozwoju.
W okresie dojrzewania szczególnie ważne jest regularne spożywanie posiłków z zachowaniem prawidłowych przerw oraz spożywanie w szkole drugiego śniadania. Okazuje się, że ponad 40% dzieci szkolnych z reguły ich nie spożywa, przez co przerwy między posiłkami sięgają u nich 9 godzin.
Warto podkreślić, że młodszy organizm reaguje nie tylko na niedobory żywieniowe, lecz także na nadmiar składników pokarmowych, szczególnie tłuszczów zwierzęcych, rafinowanych węglowodanów oraz zbyt dużą ogólną kaloryczność pożywienia. Obecnie wiadomo, że przekarmienie dzieci i młodzieży, prowadzące często do nadmiernej masy ciała, a nawet otyłości, może pozostawić trwały ślad w postaci zwiększenia liczby komórek tkanki tłuszczowej, które pozostaje przez całe życie człowieka w gotowości metabolicznej, tj. są potencjalnym spichlerzem gromadzących się trójglicerydów. Liczba komórek tkanki tłuszczowej (adypocydów) nie ulega zmniejszeniu nawet podczas stosowania kuracji odchudzającej, gdyż zmienia się w nich jedynie zawartość tłuszczu. Tacy osobnicy wykazują dużą skłonność do ponownej otyłości, nawet przy niedużych błędach dietetycznych, które doprowadzają do niezrównoważenia bilansu energetycznego organizmu.
Niedobory pokarmowe mogą zahamować wzrost i prawidłowy rozwój, pogorszyć wyniki w nauce, czy przyczynić się do poważnych schorzeń w wieku dojrzewania. Niedobory wapnia w młodszym wieku szkolnym sprzyjają występowaniu osteoporozy, a nadmiar pewnych składników np. tłuszczu czy cukru może ujawnić się u ludzi dorosłych takimi chorobami jak nowotwory czy miażdżyca, a w konsekwencji chorobą niedokrwienną serca i zawałem serca.
Wady w żywieniu to także niska zawartość jodu, żelaza, wapnia, błonnika pokarmowego, niektórych witamin – głównie C, energii i białka. Wynika to z niższego niż zalecane spożycie olejów roślinnych i margaryn przy nadmiarze tłuszczów stałych. Występuje też niedobór ryb morskich, pieczywa razowego, nasion roślin strączkowych, warzyw, owoców, serów głównie twarogowych. Niepokojący jest brak nawyku codziennego picia mleka. W środowisku miejskim około 50% dzieci niezależnie od pory roku, nie pije mleka systematycznie, a około 10% nie spożywa ani mleka, ani serów w ogóle. Na wsi spożycie mleka przez dzieci szkolne przedstawia się nieco lepiej.
Zbyt niskie spożycie białka jest groźne dla organizmu człowieka: występuje zahamowanie wzrostu, podatność na choroby infekcyjne, zaburzenia w rozwoju płodu u kobiet w ciąży, spadek sprawności umysłowej oraz zdolności uczenia się dzieci i młodzieży. Skrajny niedobór białka prowadzi do wyniszczenia organizmu. Należy też zwrócić uwagę na niekorzystne skutki niskiego spożycia błonnika, gdyż zmniejsza to ruchy robaczkowe jelit, co powoduje szkodliwe zaleganie kału w przewodzie pokarmowym, może także sprzyjać wzrostowi występowania nowotworów jelita grubego.
W procesach mineralizacji kości dużą rolę odgrywa wapń, fosfor i witamina D. Jeśli jest niedostateczna ilość któregoś z tych składników lub nieodpowiednia proporcja wapnia do fosforu w racji pokarmowej, u dzieci rozwija się krzywica, a u dorosłych osteoporoza. W racji pokarmowej prawidłowy stosunek Ca:P powinien wynosić 1:1, a u niemowląt 1,5:1. W procesie mineralizacji zębów odgrywa też rolę fluor. Przy jego braku pogłębia się próchnica zębów.
Bardzo ważnym problemem jest niedostateczna ilość żelaza w racji pokarmowej, może to spowodować niedokrwistość na tle żywieniowym. Zwiększenie spożycia witaminy C ułatwia przyswajanie żelaza z produktów roślinnych.
Ważnym problemem jest odpowiednie gospodarowanie zakupionymi produktami. Niewłaściwe przechowywanie i obróbka, nieracjonalne przygotowanie posiłków, wszystko to prowadzi do dużych strat składników odżywczych. Zaspokojenie wielu innych potrzeb kosztem zbytniego oszczędzania na żywieniu jest przyczyną pogorszenia stanu zdrowia i wydajności pracy. Dotychczas są jeszcze na świecie takie kraje, w których duża część ludności głoduje. Wynikiem tego jest wyniszczenie organizmu przez groźne choroby, takie jak gnilec, pelagra, beri-beri, kurza ślepota i ogólne niedożywienia. Trzeba pamiętać, że nie zawsze niedobory pokarmowe przejawiają się chorobami. Występują również tzw. niedobory utajone, których najczęstszym objawem jest zmniejszona odporność organizmu na czynniki zewnętrzne, np. skłonność do przeziębień, apatia, zmniejszona aktywność. Spośród wielu schorzeń na tle niedoborów pokarmowych, najbardziej rozpowszechniona na świecie jest niedokrwistość spowodowana brakiem białka zwierzęcego oraz żelaza.
Przyczyną występowania niektórych chorób może być nadkonsumpcja, czyli spożywanie większej ilości pożywienia aniżeli wynika to z fizjologicznego zapotrzebowania organizmu. Dotyczy to zbyt dużej ilości energii pobieranej z pożywieniem, zbyt wysokiej ilości zawartej w pożywieniu energii pochodzącej z tłuszczów zwierzęcych. Towarzyszy temu zazwyczaj wysoka zawartość cholesterolu w pożywieniu oraz nadmiar łatwo przyswajalnych cukrów prostych i chlorku sodu. Wymienione wady w żywieniu sprzyjają powstawaniu: miażdżycy, nadciśnienia, otyłości, cukrzycy, próchnicy zębów, niektórych rodzajów nowotworów.
Duży nadmiar białka w racji pokarmowej obciąża niepotrzebnie wątrobę i nerki. Nadmierne spożycie tłuszczu jest niebezpieczne, ponieważ dostarczając dużo energii ogranicza spożycie innych produktów, wskutek czego mogą powstawać niedobory poszczególnych składników odżywczych. Spożywanie zbyt tłustych posiłków ma związek z podwyższonym poziomem cholesterolu. Z badań wynika, że co 13 dziecko w wieku od 4 do 14 lat mieszkające w dużym mieście ma zbyt wysoki - powyżej 200mg poziom cholesterolu.
Nadmierne spożycie cukru i słodyczy jest niekorzystne dla zdrowia, gdyż produkty te są źródłem energii, a nie wnoszą żadnych innych składników pokarmowych. Wysokie ich spożycie sprzyja rozwojowi otyłości, miażdżycy i próchnicy zębów. Duża ilość fluoru powoduje występowanie fluorzycy zębów, która objawia się przebarwieniem zębów, ubytkami, a w skrajnych przypadkach niedorozwojem i zniekształceniem zębów.
Zdrowiu zagraża także wysoki – przekraczający niejednokrotnie 4-6 razy zalecaną normę udział soli kuchennej (przyczynia się do powstawania nadciśnienia tętniczego). Trzeba pamiętać, że dobry smak potraw można osiągnąć poprzez stosowanie właściwych procesów kulinarnych, a także przez umiarkowany dodatek przypraw ziołowych (tymianek, kminek, pieprz ziołowy), a nie tylko przez używanie nadmiernych ilości soli kuchennej.
Należy sobie zdawać sprawę, ze zarówno niedobór, jak i nadmiar poszczególnych składników jest szkodliwy. Spożycie nadmiernych ilości witaminy A, D czy witaminy E, a z pierwiastków mineralnych fluoru, miedzi, cynku, selenu, może być toksyczne dla organizmu człowieka.
Odrębną grupę schorzeń wynikających ze spożywania produktów i pożywienia przygotowanych i zjadanych bez zachowania odpowiednich wymagań higienicznych i sanitarnych, stanowią zakażenia i zatrucia pokarmowe oraz choroby zakaźne i pasożytnicze przenoszone drogą pokarmową. Trudne do określenia są skutki zdrowotne spożywania żywności zanieczyszczonej metalami szkodliwymi, chemicznymi środkami ochrony roślin, pozostałościami antybiotyków oraz wieloma innymi substancjami chemicznymi. Właściwe wykorzystanie wiedzy o żywieniu przyczynia się do przedłużenia życia i osiągnięcia wyższego poziomu zdrowotnego.
Wadliwe żywienie dzieci, młodzieży, kobiet ciężarnych i karmiących jest szczególnie groźne, gdyż może powodować nieobliczalne szkody dla zdrowia do dojrzałej generacji społeczeństwa, a zdrowie społeczeństwa jest uwarunkowane zdrowiem poszczególnych jednostek. Bardzo często wadliwe żywienie usiłuje się tłumaczyć brakiem pieniędzy. Prawidłowe żywienie nie polega więc na kupowaniu produktów drogich, lecz na dostarczeniu organizmowi w odpowiednim czasie określonej ilości i jakości składników pokarmowych, co nie zawsze zależy od cen. Produkty drogie można zastąpić tańszymi o zbliżonej lub tej samej wartości odżywczej.
Wadliwe żywienie wywiera istotny wpływ na obraz sytuacji zdrowotnej ludzi niezależnie od wieku, płci i stanu fizjologicznego. Dominująca część wysokiej liczby zgonów w Polsce każdego roku powodowana chorobami układu krążenia i nowotworami mogłaby ulec obniżeniu o około 40%, gdyby zasady prawidłowego żywienia były powszechnie stosowane prze całe życie człowieka.
Właściwe odżywianie jest bardzo ważne w procesie prawidłowego wzrostu i rozwoju młodego organizmu. Jednak w zakresie sposobu żywienia zaistniało w Polsce wiele zmian, zarówno korzystnych jak i niekorzystnych dla zdrowia. Do pozytywnych niewątpliwie należy zwiększenie asortymentów i dostępność produktów spożywczych, a do negatywnych szeroka dostępność i reklama produktów często niesprzyjających zdrowiu.
Ważną rzeczą dla zdrowia i dobrego samopoczucia jest ilość zjadanych posiłków w ciągu dnia oraz odpowiednie przerwy między nimi. Złe nawyki żywieniowe oraz brak wiedzy na temat prawidłowego żywienia powodują zagrożenie dla zdrowia, zwłaszcza dzieci, wywołując zły nastrój, obniżoną zdolność koncentracji, gorsze postępy w nauce.
Przeprowadzone zostały badania wśród uczniów Szkoły Podstawowej nr 2 w Jastrzębi. Jastrzębia, w której mieszkają dzieci leży w województwie małopolskim - gmina Ciężkowice, w południowej części powiatu tarnowskiego. To duża wieś, o rozległym terenie i pięknym krajobrazie.
Analiza zebranego materiału badawczego pozwoliła na postawienie kilku bardzo zróżnicowanych wniosków. Badaną grupę dziewcząt i chłopców w dużym stopniu charakteryzują nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Badania wykazały, że dzieci spożywają zbyt mało posiłków w ciągu dnia – 10% dzieci je 3 lub mniej posiłków w ciągu dnia, 40,9% badanych je 4 posiłki dziennie, a tylko 49,1% dzieci spożywa 5 i więcej posiłków.
Powszechnym nawykiem współczesnego społeczeństwa staje się nie spożywanie pierwszego śniadania. Zjawisko to, jest bardzo niebezpieczne i dotyczy także dzieci, przez co staje się poważnym zagrożeniem zdrowia przyszłych pokoleń. Pierwszy posiłek po wielogodzinnej przerwie nocnej jest bowiem źródłem energii, która umożliwia podjęcie całodziennej aktywności. Pierwsze śniadanie spożywa zawsze 61,7% badanych, a 38,3% je ten posiłek czasem lub nigdy. Stwierdzono, że znacznie częściej spożywają go chłopcy niż dziewczęta.
Szczególnie lekceważone jest przez dzieci spożywanie drugiego śniadania – tylko 30,5% badanych zawsze spożywa ten posiłek, a aż 69,5% je go czasem lub nie spożywa go nigdy. Najczęstszym rodzajem śniadania, jaki badani spożywają są kanapki – 53,4%, zupę mleczną je 32,2% , a 14,4% pije tylko herbatę lub kakao.
W badanej grupie stwierdzono dość wysoki poziom spożywania produktów sprzyjających zdrowiu, takich jak; owoce (79,2% badanych spożywa je raz dziennie i częściej, a 20,8% 3 razy w tygodniu i rzadziej), warzywa (67,6% dzieci je te produkty raz dziennie i częściej, 32,4% - 3 razy w tygodniu i rzadziej) oraz mleko i jego przetwory (66,9% badanych spożywa te produkty raz dziennie i częściej, a 33,1% – 3 razy w tygodniu i rzadziej). Mleko i jego przetwory są niesłychanie znaczącym składnikiem diety, które charakteryzują się nie tylko zawartością znakomitego białka zwierzęcego, ale także dostarczają niezbędnych ilości wapnia. Mleko i produkty mleczne częściej spożywają dziewczęta.
Stwierdzono natomiast bardzo niskie spożycie produktu sprzyjającego zdrowiu, jakim jest ciemne pieczywo (37,6% dzieci spożywa je 3 razy w tygodniu, a aż 62,4% rzadziej niż 2 razy w tygodniu).
Podstawowym źródłem białka zwierzęcego są wędliny i różnego rodzaju mięsa. Częstość spożywania tych produktów raz dziennie i częściej przez dzieci wynosi 70,1%. Znacznie częściej produkty te spożywają dziewczęta niż chłopcy.
Badaniom były także poddane rodzaje obiadów, które różniły się pod względem jakościowym. Były to obiady składające się z samej zupy, obiady składające się tylko z drugiego dania i obiady dwudaniowe. Tylko zupę je 3,9% badanych. Drugie danie spożywało 51,0% badanych, a 45,1% uczniów je dwa dania. Kolacja to posiłek, który był spożywany przez 68,8% dzieci, jednak częściej była zjadana przez chłopców niż dziewczęta. Właściwe odżywianie to również unikanie produktów niesprzyjających zdrowiu, takich jak: słodycze, napoje gazowane, chipsy, frytki, hamburgery. Z badań wynika, że spożywanie słodyczy uwarunkowane jest wielkością rodziny. Stwierdzono, że najczęściej słodycze spożywają jedynacy i badani mający jedno rodzeństwo (83,0%) - 25,5% spożywa słodycze raz dziennie i częściej, 36,5% 4-6 razy w tygodniu i 38,0% 3 razy w tygodniu i rzadziej. Częste spożywanie słodyczy przez te dzieci jest być może uwarunkowane dobrą sytuacją materialną ich rodzin. Jeśli chodzi o spożywanie produktów niesprzyjających zdrowiu, to uzyskane wyniki badań nie są aż tak alarmujące. Tylko 13,0% dziewcząt i chłopców spożywa produkty typu „fast food”. Moje badania wykazały, że chipsy, frytki, hamburgery częściej spożywają chłopcy niż dziewczęta (19,3% wobec 5,6%).
Materiał badawczy pozwolił na analizę żywienia dziewcząt i chłopców w zakresie ilości posiłków spożywanych w ciągu dnia, spożywania pierwszego i drugiego śniadania, rodzaju śniadania i obiadu, spożywania kolacji oraz częstości spożywania podstawowych produktów.
Wyniki badań wskazują na podjęcie działań dążących do zniwelowania różnic społecznych w żywieniu, uświadomienie rodzicom i dzieciom jak ważną rolę odgrywa racjonalne odżywianie w rozwoju młodego organizmu.
Bibliografia
1. Celejowa I., Klucz do zdrowego żywienia, Warszawa 2001.
2. Kunachowicz H., Czarnowska – Misztal E., Turlejska H., Zasady żywienia człowieka, Warszawa 2000.
3. Mizera A., Woda - substancja życia. Aura 2001.
4. Oblacińska A., Ostręga W., Standardy i metodyka pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej, Warszawa 2003.
5. Sobczyk W., Substancje obce w żywności. Żywność bezpieczna, Kraków 2002.
6. Woynarowska B. (red.), Zdrowie i szkoła, Warszawa 2000.
7. Ziemlański Ś., Podstawy prawidłowego żywienia człowieka, Warszawa 1998.