Rola dyrektora szkoły w wychowaniu obywatelskim młodego pokolenia

"ZAWSZE TAKIE RZECZYPOSPOLITE BĘDĄ,
JAKIE ICH MŁODZIEŻY CHOWANIE."
(Jan Zamoyski – kanclerz i hetman wielki koronny Rzeczypospolitej; akt fundacyjny Akademii Zamojskiej z 1600 r.)

Wstęp

We współczesnym, nieopisanie szybko zmieniającym się świecie, spowitym siecią internetu, powszechnie dostępnych telefonów komórkowych – umożliwiających błyskawiczne połączenia ludzi z różnych, nawet najbardziej oddalonych miejsc; w świecie, w którym ilość wykonywanych połączeń lotniczych staje się coraz powszechniejsza w transporcie ludzi i towarów – oto pojawia się u ludzi poczucie, że świat stał się globalną wioską, a oni są tylko nieznaczącymi elementami tej globalnej społeczności. Bo czym różni się dobrze władający językiem angielskim Polak, pracujący w Anglii od swego angielskiego kolegi? A ponieważ ludzie, zwłaszcza młodzi i przedsiębiorczy, często migrują (z różnych powodów: za pracą, za rodziną, za lepszym klimatem itd.), pojawia się refleksja – pytanie o to, czym Polak (Anglik, Francuz, Niemiec, Hindus czy inni) wyróżnia się w świecie.
Zaczynają się pojawiać i nabierać istotnego znaczenia dylematy tożsamościowe.
W takim stanie rzeczy pojawia się kwestia tożsamości narodowej – czegoś, o co walczyli i poświęcali swe życie powstańcy, walczący z okupantami nie tylko o wolność w sensie fizycznym, ale też – kulturowym. O prawo do ojczystego języka, religii, kultury (literatura, czytelnie, biblioteki), tradycji. O prawo do poznawania historii swego narodu oraz do dumy z dorobku państwa, zbudowanego pracą i mądrością obywateli.
Aby zachować te wartości – świadczące o odrębności narodowej, przynależne każdemu narodowi, (bo dzięki temu istnieje bogactwo różnorodności, które zachęca do poznawania innych, uczenia się od nich, tolerancji dla innej kultury; do lepszego rozumienia świata), należy z całą mocą skupić się na wychowaniu młodego pokolenia. To ono jest ogniwem w łańcuchu pokoleń, które będzie owe wartości kultywować i przekazywać swoim następcom. Dlatego tak ważne są zarówno edukacja (tu: historyczna), jak i wychowanie (patriotyczne, obywatelskie, społecznikowskie).
Wychowanie kształtujące tożsamość narodową zaczyna się już od najmłodszych lat dziecka poprzez uczenie go miłości i szacunku do najbliższego otoczenia ("małej ojczyzny"): dla ludzi mówiących tym samym językiem, dla pamiątek przeszłości (zabytków, miejsc pamięci), dla krajobrazu (przyrody), dla obyczajów i tradycji lokalnych.
Dzięki przekazywaniu dzieciom dziedzictwa kulturowego i historycznego ojczyzny, uczy się je poczucia przynależności do grupy, do wspólnoty narodowej.
Poczucie tożsamości narodowej daje członkom tej wspólnoty gwarancję bycia w kręgu zainteresowania (państwa), opieki, wsparcia, pomocy – w sytuacjach kryzysowych, uwalnia od poczucia osamotnienia, wykluczenia. Nie uwalnia za to od świadomości, że jeśli jednostka ma jakieś prawa, to musi też podjąć pewne obowiązki. Świadomość tych zobowiązań czyni człowieka (jednostkę) OBYWATELEM, tj. świadomym praw i obowiązków członkiem wspólnoty państwowej i narodowej.
Kształtowanie postaw obywatelskich i społecznych uczniów to jedno z fundamentalnych zadań polskiej szkoły. Od jego wykonania zależy m.in. sposób rozumienia i wypełniania w dorosłym życiu roli obywatela, istnienie lub brak więzi z krajem ojczystym czy godne reprezentowanie Polski poza jej granicami.

Przedmiotem rozważań niniejszej pracy są działania podejmowane przez szkołę, sprzyjające nabywaniu przez uczniów kompetencji obywatelskich i społecznych, mające na celu kształtowanie właściwych postaw uczniów, przygotowujące młodych ludzi do aktywnego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu społecznym.

Celem niniejszej pracy, zasygnalizowanym w tytule, jest ukazanie wpływu dyrektora szkoły na kształtowanie postaw obywatelskich u uczniów. Z uwagi na nauczane przez mnie przedmioty: historia i wiedza o społeczeństwie, temat wychowania patriotycznego i obywatelskiego jest mi bliski – był dla mnie ważny już wcześniej, gdy podjęłam decyzję i zrealizowałam ją w ramach pracy magisterskiej pt. "Andrzej Frycz Modrzewski, jego poglądy na edukację i wychowanie obywatelskie".

Wobec tak nakreślonej problematyki i sprecyzowanego celu dokonano krytycznego wyboru tych elementów literatury przedmiotu, które uznano za szczególnie wartościowe dla tematu rozważań.
Spośród pozycji bibliograficznych dotyczących tematu pracy wybrano publikację Janusza Korzeniowskiego i Małgorzaty Machałek pt. "Edukacja obywatelska w szkole. Teoria i praktyka" oraz pracę Jerzego Nikitorowicza pt. "Edukacja regionalna i międzykulturowa".
Nie sposób było pominąć głównych wytycznych dotyczących wychowania, ujętych w przepisach prawa oświatowego: Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.
Materiałem, który posłużył do analizy zagadnienia wychowania obywatelskiego były moje doświadczenia zawodowe jako nauczycielki historii i wiedzy o społeczeństwie, wymiana poglądów, spostrzeżeń, rozmów z innymi nauczycielami i rodzicami; rozmowy z uczniami – głównie w ramach lekcji, a także – jako bardzo ważny głos w temacie – wywiad z dyrektorem szkoły, w której pracuję (tj. Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tytusa Działyńskiego w Kórniku) oraz przestudiowanie dokumentacji szkolnej.
Analiza zebranych informacji posłużyła wyprowadzeniu wniosku, ogólnie – jakie znaczenie ma kształcenie i wychowanie patriotyczno–obywatelskie, a szczególnie – jak ważna jest w nim rola dyrektora szkoły.

Struktura niniejszego opracowania obejmuje cztery główne części – podzielone tematycznie – oraz wstęp i zakończenie.
I tak: rozdział I powstał w oparciu o przepisy prawa, literaturę przedmiotu oraz własne poglądy autorki na rolę szkoły w temacie wychowania obywatelskiego.
Rozdział II przedstawia przedmiot i cel badań, metodologię i zakres badań oraz analizę wyników.
Rozdział III wskazuje potencjalny obszar działań obywatelskich, w jakie mogą angażować się młodzi ludzie i jest rezultatem przeprowadzonego badania na temat roli szkoły i dyrektora w kształtowaniu postaw obywatelskich.
Rozdział IV ukazuje rolę dyrektora szkoły w wychowaniu obywatelskim dzieci i młodzieży.
Zakończenie jest reasumacją rozważań, z akcentem na znaczenie wychowania obywatelskiego jako kształtującego postawy propaństwowe i prospołeczne oraz społecznikowskie młodych ludzi – przyszłych liderów, przywódców, nauczycieli i społeczników, prekursorów postępu, humanistów.

I. Teoretyczne rozważania na temat wychowania obywatelskiego

1. Pojęcie wychowania obywatelskiego

Kto to jest obywatel? Co to znaczy być dobrym obywatelem?
Obywatel to nie tylko osoba, którą łączy z państwem stosunek prawny oraz wynikające z niego wzajemne prawa i obowiązki. Z faktem bycia obywatelem łączy się pojęcie postawy obywatelskiej, czyli zaangażowania w życie publiczne oraz gotowości poświęcenia prywatnych interesów dla dobra ogółu.
Do konstytucyjnych obowiązków obywatela polskiego należą: wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne, przestrzeganie prawa RP, ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, obrona Ojczyzny, dbałość o stan środowiska .
Z pojęciem obywatelstwa łączy się pojęcie narodowości, chociaż pojęcia te nie są tożsame. Wspólna tradycja, historia, język, symbole narodowe, wreszcie tożsamość narodowa są tym, co spaja nas jako nację. Inny charakter – prawny – ma więź obywatelska. Jest to więź, która łączy obywatela z jego państwem. Każdy z nas należy do narodu, a jednocześnie jest obywatelem swojego państwa, mieszkańcem swojej "małej ojczyzny" – oraz członkiem zbiorowości mieszkańców Europy i świata. Wszystkie te role wymagają od nas troski o dobro wspólne oraz tolerancji i życzliwości.
Obywatel powinien charakteryzować się ważnymi pozytywnymi cechami, takimi jak: patriotyzm, męstwo, wierność, odwaga, uznawanie dobra publicznego za najwyższą wartość, lojalność, odpowiedzialność, tolerancja, poczucie solidarności z innymi, dbanie o dobro wspólne oraz aktywność społeczna.
Przymiotami wzorowego obywatela są także pewne umiejętności niezbędne w życiu społecznym. Należą do nich m.in. umiejętność współpracy z innymi i działania dla dobra innych, rzeczowego wyrażania własnego zdania, zdobywania i wykorzystywania informacji. Najważniejszą jednak cechą obywatelską jest świadomość swoich praw i obowiązków.
Uogólniając: wychowanie obywatelskie odnosi się do wychowania człowieka do życia w społeczeństwie obywatelskim.

2. Rys historyczny

Już w XVI w. postulowano prowadzenie przez szkoły programu w zakresie wychowania obywatelskiego. Głównym propagatorem tej idei był Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572) – polski pisarz polityczny epoki renesansu, sekretarz prymasa Jana Łaskiego, potem króla Zygmunta I Starego. Jego największe dzieło – "O poprawie Rzeczypospolitej" – w jednej z pięciu części (ksiąg) traktuje z całą powagą konieczność reformy oświaty. Wszystkie poglądy Modrzewskiego na wychowanie nierozdzielnie łączą się z jego programem społecznym, zmierzającym do wychowania obywatelskiego. Modrzewski dążył do przeforsowania idei wychowania społecznego w duchu moralności i patriotyzmu. Szczególnie mocno akcentował on rolę szkoły, wychowania publicznego i pracy, a wszystko to dla kształtowania przyszłych obywateli oddanych państwu.
W poglądach pisarza na temat roli szkoły, w przygotowaniu przyszłych obywateli państwa do zadań społecznych, można znaleźć silne zaakcentowanie znaczenia wychowania publicznego. Szkoły miały być miejscem kształtowania się nowej myśli społecznej. Z tego też względu drogowskazem zabiegów pedagogicznych miało być – według Frycza – zarówno przekazywanie dzieciom i dorastającej młodzieży odpowiedniego zasobu wiedzy i umiejętności, jak i kształtowanie w nich cnót i zdolności, koniecznych do społecznie czynnego działania.
Modrzewski w księdze "O szkole" nie pozostawiał czytelnikowi najmniejszej wątpliwości, że elementem równorzędnym z nabywaniem wiedzy naukowej powinna być ta dziedzina edukacji szkolnej, która zajmuje się wychowaniem moralnym i przysposobieniem młodego pokolenia do życia publicznego. Wynika stąd, że w procesie kształcenia i wychowania człowieka dostrzegał Frycz nie tylko indywidualne potrzeby poszczególnych ludzi, lecz kładł szczególny nacisk na wychowanie w duchu patriotycznym. Postulował taką metodę kształcenia, aby adepci byli przygotowani do pełnienia odpowiedzialnych ról w państwie i społeczeństwie.
Podobne poglądy głosił 200 lat później Stanisław Staszic – ksiądz, uczony, pisarz, społecznik i polityk, współorganizator Uniwersytetu Warszawskiego (1816 r.). Staszic również wskazywał na konieczność i znaczenie wychowania obywatelskiego, które ma łączyć cele wychowania młodego pokolenia z celami państwa. Podkreślał, że edukacja powinna służyć interesom zarządzających państwem.
Jeden ze znanych współcześnie pedagogów – Wincenty Okoń – wychowanie obywatelskie przedstawia jako składnik wychowania obejmujący ogół oddziaływań wychowawczych oraz działalność własną wychowanków w celu uświadomienia im mechanizmów funkcjonowania nowoczesnego państwa oraz obowiązków i praw obywateli tego państwa. Dodaje do tego naukę wdrażania w życie czekających ich obowiązków oraz korzystania z przysługujących im praw.
Według Wincentego Okonia wychowanie obywatelskie obejmuje zarówno oddziaływania o charakterze aksjologicznym, czyli poznawczo–emocjonalnym, zmierzające do ukształtowania poglądu na świat oraz uczuć i postaw społecznych, obywatelskich i patriotycznych, jak i przygotowanie do działań praktycznych związanych z funkcjonowaniem obywatela w państwie, a więc jego udziałem w życiu społecznym, opartym na zasadach demokracji, relacjach z władzami i urzędami państwowymi, z prawem, ekonomiką i administracją kraju.

3. Wychowanie obywatelskie w świetle prawa oświatowego

Celem wychowania obywatelskiego i społecznego jest przyczynienie się do tego, by dzieci czuły się obywatelami, np. posiadały wiedzę o miejscowościach, w których żyją i uczestniczyły, w miarę swoich możliwości, w życiu lokalnej społeczności. Ułatwia to zaangażowanie obywatelskie w dalszym życiu. Odkrywanie zasobów tkwiących w społecznościach stanowi bowiem podstawę budowania więzi ze wspólnotą lokalną i regionalną. A zatem, najważniejszy cel wychowania obywatelskiego to kształtowanie i utrwalanie postaw i zachowań obywatelskich.
Szczególną, bo uwarunkowaną historycznie odpowiedzialność za rozwój kompetencji obywatelskich ponosi szkoła. To ona jako instytucja powinna rozwijać tożsamość narodową oraz uświadamiać uczniom, że bycie Polakiem oznacza również bycie Europejczykiem.
Warto w tym miejscu nadmienić, że współczesny patriotyzm nie polega wyłącznie na obronie kraju przed wrogiem zewnętrznym, ale wyraża się głównie poprzez zaangażowanie we wszystko, co dotyczy spraw i potrzeb narodu i państwa. Wiąże się z rzetelnym i aktywnym wypełnianiem obowiązków obywatelskich. W związku z tym głównym zadaniem dyrektora i nauczycieli jest praktyczne przygotowywanie uczniów do pełnienia roli obywatela. Dlatego na szkołę jako instytucję oświatową nałożono obowiązek organizowania różnych form aktywności, sprzyjających nabywaniu przez uczniów kompetencji obywatelskich i społecznych.
Powinność ta wynika z Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, w preambule której ustawodawca zamieścił następujący zapis: "Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa (...). Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości Ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności".
I dalej: w artykule 5 Ustawy czytamy: "Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską, z poszanowaniem godności osobistej ucznia".

Z analizy powyższych zapisów wynika, że niezbędna jest troska o prawidłowy rozwój intelektualny i moralny młodego pokolenia, o jego właściwą postawę, którą cechować powinien patriotyzm i umiłowanie ojczyzny, przywiązanie do ziemi rodzinnej, do swego regionu i miasta, przywiązanie do tradycji i kultury narodowej oraz szacunek dla ludzi, którzy ją tworzyli.
Preambuła podstawy programowej kształcenia ogólnego wymienia konkretne cechy i wartości, ku którym zmierza proces wychowawczy w szkole i które muszą być uwzględnione w pracy dydaktyczno–wychowawczej szkoły. W procesie kształcenia ogólnego szkoła ma obowiązek kształtować u uczniów postawy sprzyjające ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu.
Kształcenie i wychowanie w szkole podstawowej sprzyja rozwijaniu postaw obywatelskich, patriotycznych i społecznych uczniów. Zadaniem szkoły jest wzmacnianie poczucia tożsamości narodowej, przywiązania do historii i tradycji narodowych, przygotowanie i zachęcanie do podejmowania działań na rzecz środowiska szkolnego i lokalnego, w tym do angażowania się w wolontariat. Szkoła dba o wychowanie dzieci i młodzieży w duchu akceptacji i szacunku dla drugiego człowieka, kształtuje postawę szacunku dla środowiska przyrodniczego, motywuje do działań na rzecz ochrony środowiska oraz rozwija zainteresowanie ekologią. Podejmuje działania związane z miejscami ważnymi dla pamięci narodowej, formami upamiętniania postaci i wydarzeń z przeszłości, najważniejszymi świętami narodowymi i symbolami państwowymi.
Działania te stwarzają uczniom możliwość aktywnego uczestnictwa w zajęciach, nabywania umiejętności publicznego, kulturalnego wypowiadania się i konfrontowania swoich poglądów z poglądami innych osób, a także rozwijania i umacniania podstawowych wartości moralnych i obywatelskich, m.in. odpowiedzialności, koleżeństwa, tolerancji oraz znajomości praw i obowiązków obywatelskich w zakresie demokracji, poszanowania praw człowieka, solidarności i zaangażowania w sprawy publiczne. Nie można przy tym pominąć nowoczesnych sposobów pracy powiązanych z technologiami informacyjno–komunikacyjnymi.
W Statucie szkoły, w której pracuję jako nauczyciel historii i wiedzy społeczeństwie, tj. Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tytusa Działyńskiego w Kórniku również czytamy, że szkoła "przygotowuje uczniów do roli obywatela, patrioty znającego zasady demokracji, tolerancji i odpowiedzialności. (...) Pokazuje, jak być otwartym na drugiego człowieka i jak szanować jego prawa".
Podobny zapis znajdziemy w Programie wychowawczo–profilaktycznym tejże szkoły, z którego wynika, że szkoła jako zbiorowość uczniowska stanowi, obok rodziny, miejsce kształtowania określonych wartości, umiejętności społecznych, postaw, które determinują sposób spostrzegania przez młodych ludzi otaczającego ich świata i sposobu funkcjonowania w nim.
Istotnym celem wychowania obywatelskiego jest:
– inspirowanie uczniów do aktywności i zaangażowania w indywidualne i zespołowe działania na rzecz wspólnego dobra;
– kształtowanie postaw prospołecznych i obywatelskich, zgodnych z normami i wartościami demokratycznymi;
– rozbudzanie świadomości przynależności do swojego narodu;
– kształtowanie postaw patriotycznych, tj. szacunku dla własnego państwa (dla historii, kultury, tradycji, języka; dla symboli narodowych i państwowych);
– wdrażanie do uczestnictwa w wydarzeniach wagi państwowej i regionalnej (kulturalnych, historycznych, patriotycznych);
– kształtowanie wzorców właściwego zachowania w czasie uroczystości szkolnych i państwowych;
– uświadamianie uczniom ich praw i powinności oraz pomoc w ich realizacji;
– nauczanie młodych ludzi otwartości w wyrażaniu własnych poglądów – z kulturą, empatią i tolerancją dla odmiennych poglądów innych osób.

4. Wychowanie obywatelskie jako kluczowa kompetencja w wychowaniu

Zmiany zachodzące we współczesnych społeczeństwach miały wpływ na pojawienie się wymogu posiadania odpowiedniego zbioru kompetencji istotnych w codziennym funkcjonowaniu każdego człowieka.
Rozwijanie kluczowych kompetencji uczniów to główne zadanie szkoły, wpisane w kierunki realizacji polityki oświatowej państwa w roku szkolnym 2019/2020.
Chodzi o to, że uczniowie powinni nabywać i doskonalić swoje kompetencje w szkolnej codzienności. Przede wszystkim w autentycznej samorządności. Tylko wtedy, gdy młody człowiek, jeszcze w roli ucznia, poczuje smak współdecydowania, ale i współodpowiedzialności za siebie, swoją klasę i szkołę, gdy przekona się, że od niego też naprawdę coś zależy, będzie potrafił i chciał w przyszłości, w swym dorosłym życiu, być aktywnym mieszkańcem swojej wsi, osiedla, miasta. Tacy ludzie staną się rzeczywistymi podmiotami społeczeństwa obywatelskiego. Obywatelami Polski, Europy i świata.
Wśród pożądanych kompetencji są kompetencje osobowe, interpersonalne i międzykulturowe, obejmujące pełny zakres zachowań przygotowujących osoby do skutecznego i konstruktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym. Kompetencje te przygotowują do pełnego uczestnictwa w życiu obywatelskim i społecznym. Są miernikiem zdolności ludzi do działania w roli świadomych obywateli.
Według Anny Smoczyńskiej – Kierownik Biura ds. Nauki i Współpracy z Gospodarką Uniwersytetu Warmińsko–Mazurskiego w Olsztynie – kompetencje obywatelskie i społeczne odnoszą się do "nawiązywania i podtrzymywania relacji osobistych i zawodowych poprzez właściwą komunikację, pracę w zespole, umiejętności językowe oraz poszanowanie innych kultur i tradycji".
A zatem, kształtowanie postaw obywatelskich przygotowuje młode pokolenie do życia w społeczeństwie, do pełnienia ról prospołecznych. Służy identyfikacji narodowej i kulturowej. Wpływa na kształtowanie więzi z krajem ojczystym. Jest wartością uniwersalną.

II. Wychowanie obywatelskie w świetle badań przeprowadzonych przez autorkę

1. Przedmiot i cel badań

Przedmiotem analizy niniejszej pracy jest znaczenie wychowania obywatelskiego uczniów. Celem – ustalenie roli dyrektora szkoły w procesie kształtowania postaw obywatelskich i prospołecznych uczniów.

2. Metodologia i zakres badań

Główną metodą wykorzystaną do przeprowadzenia badania była metoda sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem techniki badawczej, jaką jest wywiad . Przeprowadzono go z dyrektorem Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tytusa Działyńskiego w Kórniku. Dyrektorowi szkoły zadano następujące pytania:
1. Na ile ważne jest dla szkoły wychowanie obywatelskie, patriotyczne i społeczne?
2. Jakie działania są w szkole podejmowane w celu kształtowania i uzyskania pożądanych postaw uczniów?
3. Czy szkoła – zdaniem Pani/Pana – jest w stanie w wystarczającym stopniu przygotować uczniów do aktywnego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu społecznym?
a) Czy nauczyciele angażują się w takie działania?
b) Czy uczniowie inicjują jakieś działania?
c) Czy aktywizuje się do w/w celów innych członków społeczności lokalnej?
4. Jak Pani/Pan postrzega swoją rolę – jako dyrektor szkoły – w tym procesie?
W celu uzyskania większej ilości potrzebnych informacji, oprócz wywiadu z dyrektorem szkoły, przeprowadzono również wiele rozmów z członkami społeczności szkolnej: nauczycielami, uczniami, rodzicami zaangażowanymi w życie szkoły.
Przestudiowano także dokumentację szkolną, w tym wnioski i rekomendacje z posiedzeń Rady Pedagogicznej i ewaluacji wewnętrznej, stosując obowiązującą metodę badania dokumentów.

3. Wnioski z badań

W badaniu wzięli udział następujący respondenci: dyrektor, nauczyciele, rodzice (przedstawiciele Rady Rodziców), uczniowie (w tym: przewodniczący i jego zastępca w Samorządzie Uczniowskim).
Z wywiadu przeprowadzonego z dyrektorem szkoły (p. Elżbietą Wypijewską) wynika, że w tej szkole systematycznie prowadzona jest edukacja obywatelska i patriotyczna. Intensywnie kształtowane są postawy świadomego obywatela i Polaka. Potwierdzają to nauczyciele i pytani uczniowie, a także – dokumentacja szkolna.
Wśród działań podejmowanych przez szkołę, służących kształtowaniu i wdrażaniu postaw i kompetencji obywatelskich i społecznych, respondenci wymieniali:
– uroczystości szkolne,
– projekty edukacyjne,
– wycieczki,
– działania patriotyczne,
– wolontariat,
– działania proekologiczne,
– współpracę z instytucjami rządowymi (państwowymi),
– współpracę z organizacjami pozarządowymi,
– samorząd uczniowski.
W zgodnej ocenie respondentów ważną, a nawet kluczową rolę we wszystkich tych przedsięwzięciach odgrywa dyrektor szkoły.
Z przeprowadzonych rozmów wynika również, że szkoła zapewnia odpowiednie warunki do podejmowania aktywności przez uczniów.
[Badanie pokazało natomiast, że uczniowie rzadko podejmują działania z własnej inicjatywy, tym samym nie angażują w nie osób spośród społeczności lokalnej.]
Uzyskane odpowiedzi, analiza dokumentacji szkolnej oraz własne obserwacje, spostrzeżenia i refleksje posłużyły do opracowania części praktycznej niniejszej pracy,tj. ukazania roli dyrektora szkoły w kształtowaniu świadomości obywatelskiej oraz postaw społeczno–patriotycznych u uczniów.

III. Rola szkoły w kształtowaniu postaw obywatelskich.
Przykłady autentycznych działań

1. Uroczystości szkolne

Tworząc roczny plan pracy dydaktyczno–wychowawczej, w tym – kalendarz wydarzeń szkolnych – dyrektor szkoły wyznacza pola działania dla nauczycieli i uczniów w celu realizacji tych działań, w określonych terminach.
Polami takich działań są m.in. uroczystości szkolne, takie jak Święto Patrona Szkoły – Tytusa Działyńskiego, "Drzwi Otwarte Szkoły", Pasowanie na Ucznia, uroczyste akademie "ku czci" (upamiętniające ważne wydarzenia); konkursy przedmiotowe (quizy tematyczne); apele szkolne; imprezy różnego rodzaju: poważne i "lekkie", rozrywkowe, np. dyskoteki, zabawy i gry dydaktyczne.
Rolą dyrektora szkoły jest jego osobiste zaangażowanie oraz motywowanie nauczycieli i uczniów – poprzez częste rozmowy – do odpowiedniego działania.

2. Projekty edukacyjne

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom uczniów, chcąc rozbudzić wśród nich kompetencje społeczne oraz rozwijać kreatywność, odpowiedzialność i współpracę w grupie, szkoła powinna zachęcać i inspirować uczniów do udziału w szkolnych projektach edukacyjnych.
Może to być realizacja projektu edukacyjnego (np. "Śniadania u Tytusa") polegającego na organizowaniu cyklu spotkań z ludźmi kultury, nauki i polityki; z ludźmi realizującymi swoje wyjątkowe zainteresowania, z pasjonatami – w różnych dziedzinach.
Innym realizowanym w szkole projektem edukacyjnym może być bardzo popularna ostatnio w edukacji metoda o nazwie gra miejska (np. tropami postaci i wydarzeń historycznych regionu – o tematyce powstania wielkopolskiego oraz o historii miasta Kórnik na przełomie wieków XIX i XX). Spodziewane efekty to: szkolna i pozaszkolna integracja uczniów; rozbudzanie patriotyzmu (tu: lokalnego); umacnianie poczucia tożsamości narodowej, chęci poznawania historii, kultywowania pamięci o bohaterskich ludziach i znaczących wydarzeniach. [Przy okazji uczniowie zgromadzą materiały tekstowe i fotograficzne na temat miejscowych pamiątek historycznych: miejsc oraz ciekawostek i atrakcji turystycznych.]
Spośród innych znaczących wydarzeń szkolnych (akcje szkolne i pozaszkolne, projekty edukacyjne i in.), w których biorą udział uczniowie zachęcani przez dyrektora i innych pedagogów, wymienić należy:
– "Sprzątanie Świata", Europejski Dzień Języków, Andrzejki, Mikołajki, Kiermasz Świąteczny, Jasełka, klasowe spotkania wigilijne, Pierwszy Dzień Wiosny, Światowy Dzień Zespołu Downa, Światowy Dzień Wody, Światowy Dzień Świadomości Autyzmu, Światowy Dzień Zdrowia, Dzień Ziemi, Dzień Polskiej Niezapominajki (święto przyrody mające na celu promowanie jej walorów), Dzień Dziecka, Dzień Sportu, akcje ogłaszane przez MEN, np. "Szkoła do hymnu" w ramach programu wieloletniego "Niepodległa" na lata 2017–2022;
– Kórnickie Dni Nauki, Święto Pieczonego Ziemniaka (festyn rodzinny), Kórnickie Spotkania z Białą Damą i in.
W/w działania stwarzają okazję dla uczniów, by zaangażować się w pracę na rzecz szkoły i środowiska lokalnego.
Wszystko to są środki do nawiązywania i utrzymywania relacji, celem zaś – rozwijanie zainteresowań uczniów, m.in. wyrabianie w nich potrzeb kulturalnych oraz kształtowanie wyjątkowo ważnych w życiu każdego człowieka umiejętności interpersonalnych.

3. Wyjazdy edukacyjne

Chcąc wychować dobrego, zaangażowanego obywatela szkoła powinna realizować – w różnych formach działania – zajęcia pozalekcyjne, które rozwijają zainteresowania uczniów, ich zdolności, a także promują kulturalny wypoczynek i rozrywkę.
Realizując zadanie kształtowania potrzeb i świadomego uczestnictwa uczniów w różnych formach kultury, szkoła powinna stosować takie przedsięwzięcia, jak wyjazdy do kina, teatru, muzeum, wycieczki krajoznawcze, wycieczki edukacyjne o charakterze patriotycznym (miejsca pamięci narodowej, obiekty historyczne itp.).
Celem takich działań, systematycznie prowadzonych przez szkołę – pod auspicjami dyrekcji – jest kształcenie umiejętności obcowania z kulturą młodych ludzi. Kształtowanie w nich wrażliwości estetycznej, uczenie świadomego (inteligentnego, uważnego) odbioru dzieł sztuki teatralnej, filmowej, malarstwa, rzeźby, plakatu itp.
Celem wycieczek krajoznawczych jest – poza celem poznawczym – także kształcenie umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji, wdrażanie do zachowania właściwych postaw (zachowań) w miejscach użyteczności publicznej, np. środki komunikacji, dworce itp.
Rolą dyrektora szkoły jest wszelka pomoc w organizacji takich przedsięwzięć.

4. Działania patriotyczne

Szkoła powinna być instytucją ceniącą i propagującą postawy obywatelskie, społeczne i patriotyczne. Dlatego istotnym jej zadaniem jest kształtowanie świadomości obywatelskiej, postaw obywatelskich – w tym: patriotyzmu lokalnego; uświadamianie znaczenia wartości patriotycznych i świadomości narodowej. Polega to na przygotowaniu uczniów do utożsamiania się z własnym narodem i krajem (miastem, wsią; regionem) poprzez zakorzenienie w nich przywiązania do "swojego domu".
Skutkiem takich działań szkoły jest wdrożenie postawy zaangażowania w sprawy ojczyzny, kształtowanie poczucia dumy narodowej (przy jednoczesnym poszanowaniu innych narodów), kształtowanie postaw szacunku dla historii i zasłużonych obywateli, propagowanie idei patriotyzmu lokalnego, czyli zdobywanie i poszerzanie wiedzy historycznej i współczesnej o bliskim środowisku swojej „małej ojczyzny”.
Ma to na celu utrwalenie w świadomości uczniów faktu, że jednostka jest ważna, ale jej znaczenie spełnia się w społeczeństwie (wspólnocie), od którego jest zależna, choćby przez instytucje, takie jak policja, wojsko, służba zdrowia, straż pożarna, oświata. Dlatego tak ważne jest działanie wspólne, dla wspólnego dobra oraz świadomość, że historia narodu to historia naszych przodków: krewnych, sąsiadów – znanych czy nieznanych postaci, które też były POLAKAMI.

Regionalizm jako atrybut "małej ojczyzny" jest bardzo bliski autorce niniejszej pracy. Jako nauczycielka historii i wiedzy o społeczeństwie analizowałam postawy, zachowania i motywacje, możliwości, sukcesy i porażki moich uczniów.
Dostrzegłam, że uczniowie z dużym zaangażowaniem przyswajają sobie wiedzę o swojej "małej ojczyźnie", tj. najbliższej okolicy, regionie. Wyraźnie odczuwa się przy tym postawę autentycznego patriotyzmu lokalnego, tu: dumę z narodowowyzwoleńczych i społecznikowskich działań i sukcesów Wielkopolan.
Rolą dyrektora szkoły jest swoisty nacisk na społeczność szkolną w kwestii krzewienia patriotyzmu w środowisku lokalnym. Toteż jako reprezentant szkoły zobowiązany jest brać udział w gminnych, powiatowych czy wojewódzkich uroczystościach patriotycznych, upamiętniających ważne wydarzenia historyczne, takie jak rocznica wybuchu II wojny światowej, rocznica agresji sowieckiej wobec Polski, Święto Niepodległości, rocznica wybuchu powstania wielkopolskiego, rocznica zbrodni katyńskiej, Święto Konstytucji 3 Maja.
Patriotyzm lokalny najdobitniej przejawia się we współpracy szkoły (dyrektora)z lokalnym kołem Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, ze Stowarzyszeniem Kawaleryjskim im. 7. Pułku Strzelców Konnych Wielkopolskich oraz z Grupą Rekonstrukcyjną "Ad Honores" z Kórnika.
Okazją do skutecznego wychowania obywatelskiego jest m.in. dbanie o kwatery (groby) powstańców wielkopolskich: sprzątanie, składanie kwiatów, zapalanie zniczy, warta honorowa i oddawanie hołdu przez minutę ciszy w rocznicę wybuchu powstania wielkopolskiego na kórnickim cmentarzu.
Rolą dyrektora szkoły jest inicjowanie spotkań z członkami towarzystw historycznych – zapraszanych na uroczystości szkolne czy na lekcje wychowawcze. Celem takich działań jest promowanie wśród uczniów postawy zaangażowania społecznego.

Każda szkoła powinna wytworzyć i kultywować własne tradycje, które na stałe wpiszą się w jej działania dydaktyczne i wychowawcze, dlatego dyrektor, chcąc krzewić wśród uczniów umiłowanie ojczyzny i szacunek do własnych korzeni, powinien motywować uczniów do kultywowania pamięci o znaczących wydarzeniach i bohaterskich postaciach, nadając im – w świadomości uczniów – odpowiednią rangę, powód do dumy i ważny temat dla przyszłych pokoleń, bo na tym polega (m.in.) budowanie i utrzymywanie pokoleniowej więzi w narodzie.
W taki też sposób działa społeczność szkolna Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tytusa Działyńskiego w Kórniku, tradycyjnie czcząc Święto Patrona Szkoły – Tytusa Działyńskiego, polskiego arystokraty, działacza politycznego, mecenasa sztuki, właściciela Zamku Kórnickiego w latach 1826–1861. Przejawem uczczenia Patrona jest systematyczne dbanie o pomnik tego bohatera, usytuowany przy Zamku Kórnickim, a także coroczne kwesty na rzecz renowacji historycznie cennych, zabytkowych nagrobków kórnickiej nekropolii.

***
Henryk Sienkiewicz – znakomity polski pisarz XIX w., noblista, pisząc podczas zaborczej niewoli "Trylogię" – pisał ją "ku pokrzepieniu serc", aby podtrzymać morale wśród rodaków.
W dzisiejszych ciężkich czasach, kiedy często wydaje się młodym Polakom, że w ojczyźnie nie ma dla nich perspektyw na godne życie i rozwój, taką rolę może spełniać uprawianie patriotyzmu lokalnego w wydaniu współczesnym, tzn. wskazywanie młodym ludziom tego, co mogą dla swej "małej ojczyzny" zrobić i jakie przez to osiągnąć korzyści.

5. Wolontariat

W dzisiejszym świecie bezinteresowna praca na rzecz innych, poświęcenie dla rozwiązania jakiegoś ważnego społecznie problemu czy pomoc niesiona bez oczekiwania rewanżu jest zjawiskiem niestety coraz rzadszym i mało praktykowanym społecznie. Wielu młodych ludzi nie zna pojęcia czystego altruizmu, a co za tym idzie – nie czerpie satysfakcji z możliwości dawania siebie innym.
Rolą dyrektora szkoły winno być promowanie wśród uczniów idei wolontariatu, tj. dobrowolnej, nieodpłatnej pomocy innym ludziom w potrzebie.
Istnieje wiele możliwości promocji takich postaw, np. poprzez włączanie się do akcji, których celem jest udzielanie pomocy potrzebującym w zakresie poprawy ich warunków życia. Dotyczy to również zwierząt oraz szeroko pojętej przyrody (środowiska).
Intencją takich działań jest wypromowanie wśród uczniów postawy wrażliwości (empatii, życzliwości, otwartości i bezinteresowności) wobec potrzeb innych osób; pobudzanie chęci do działania dla innych, do znajdowania satysfakcji w czynieniu dobra, słowem – szerzenie idei humanizmu i humanitaryzmu.
Dyrektor szkoły winien zadbać, by w szkole działał wolontariat oraz wspierać go. Powinien dopilnować, by uczniowie (wolontariusze) wraz z nauczycielem (opiekunem) mogli bez przeszkód brać udział w różnych szkolnych przedsięwzięciach charytatywnych i angażować się w pracę dla dobra innych.
Wolontariat z pewnością pełni bardzo ważną funkcję wychowawczą, pokazuje bowiem jak ważny jest szacunek, odpowiedzialność, wrażliwość i akceptacja drugiego człowieka, czyli TOLERANCJA I WSPARCIE dla innych członków wspólnoty; rozwija empatię i wrażliwość na losy innych ludzi; pozwala tworzyć pozytywne mechanizmy wzajemnego wpływu grupy rówieśniczej.
Pod patronatem nauczycieli uczniowie mogą angażować się w takie akcje charytatywne, jak: "I Ty możesz zostać Świętym Mikołajem", "Zajączek Wielkanocny" (przekazywanie artykułów spożywczych w ramach zbiórek żywności dla osób potrzebujących w gminie Kórnik); organizowanie paczek świątecznych dla Domu Dziecka w Bninie; przekazywanie ubrań potrzebującym; zbiórka pieniędzy pod hasłem "Góra Grosza", "Pajacyk" (program dożywiania dzieci w szkołach, prowadzony przez Polską Akcję Humanitarną), "Szlachetna Paczka" (ogólnopolski projekt społeczny, którego głównym celem jest materialna, psychologiczna i prawna pomoc rodzinom i osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej), WOŚP (Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy – fundacja o charakterze filantropijnym, której podstawowym celem jest działalność w zakresie ochrony zdrowia, polegająca na ratowaniu życia chorych osób, w szczególności dzieci oraz działanie na rzecz poprawy stanu ich zdrowia); działania dla osób niepełnosprawnych ze Stowarzyszenia Osób Niepełnosprawnych "Klaudynka" w Kórniku.
Młodzież chętnie bierze udział w akcji "Podaj psiakom łapę" (działania na rzecz Schroniska dla Bezdomnych Zwierząt w Gaju, np. zbiórka karmy); w akcjach doraźnych wynikających z pojawienia się nagłych sytuacji, pilnej potrzeby pomocy i rozwiązania problemu, jak tragedie spowodowane pożarem czy chorobą. Młodzi ludzie uczestniczą również w zbiórkach środków finansowych na rzecz poszkodowanych za pomocą specjalnie uruchomionych, oficjalnych kont fundacji, w tym "Siepomaga.pl" itp.
Rola zaangażowanego dyrektora w w/w działaniach jest wprost nieoceniona.

6. Działalność proekologiczna

Współcześnie, w dobie kryzysu klimatycznego, tj. wielkich zagrożeń dla bytu całej ludzkości, jednym z priorytetów szkoły jest kształtowanie postaw proekologicznych.
W tym celu – pod patronatem dyrektora – jest organizowany w szkole projekt "Jestem EKO". Zadaniem szkoły jest kształtowanie świadomości ekologicznej, wypracowanie trwałych nawyków proekologicznych oraz zachęcanie uczniów i rodziców do aktywnego uczestniczenia w życiu szkoły poprzez zbiórki makulatury, nakrętek, baterii, segregację śmieci oraz organizowanie konkursów z wykorzystaniem surowców wtórnych.
Istotna jest w tym rola dyrektora, który jest władny umożliwić takie działania.

7. Współpraca z instytucjami państwowymi i organizacjami pozarządowymi

Dyrektor szkoły powinien również postawić sobie za cel umożliwienie uczniom uczestnictwa w działaniach na rzecz środowiska lokalnego poprzez pozyskiwanie do współpracy przedstawicieli lokalnych władz, działaczy społecznych, kulturalnych, sportowych oraz organizacji pozarządowych. Przedstawicieli władzy samorządowej i organizacji pozarządowych (np. Stowarzyszenie "Wspaniała Siódemka" w Kórniku) można zapraszać do szkoły jako gości np. na uroczystości szkolne albo zwracać się do nich o pomoc w konkretnej akcji. Skutkiem takich działań jest wzrost świadomości obywatelskiej uczniów (praw i obowiązków) oraz znajomość struktury organizacyjnej państwa, szczególnie na poziomie lokalnym (gmina, powiat, województwo).
Dyrektor, a tym samym szkoła, prowadząc współpracę z takimi instytucjami, jak: Urząd Miasta i Gminy Kórnik, Biblioteka Kórnicka PAN, Biblioteka Publiczna w Kórniku, Fundacja Zakłady Kórnickie, Straż Miejska, Policja, Kórnickie Centrum Rekreacji i Sportu "Oaza" i in., stworzy uczniom okazję do zacieśniania przyjacielskich relacji między szkołą a środowiskiem oraz będzie inspiracją dla ich decyzji o kierunkach dalszej edukacji.

8. Samorząd uczniowski

Świetną okazją do kształtowania postaw obywatelskich jest udział w pracach samorządu szkolnego, począwszy od wyborów do samorządu uczniowskiego, które mogą być organizowane np. 4 czerwca w nawiązaniu do pierwszych w Polsce po 1989 r. wyborów demokratycznych.
Według Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe samorząd uczniowski posiada m.in. prawo do możliwości rozwijania pasji i zainteresowań uczniów poprzez prawo do redagowania i wydawania gazety szkolnej; prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej i rozrywkowej, zgodnie z potrzebami i możliwościami organizacyjnymi, w porozumieniu z dyrektorem – czyli prawo do organizacji życia szkolnego; prawo wyboru nauczyciela pełniącego funkcję opiekuna samorządu.
W ramach swoich działań samorząd uczniowski może zorganizować szkolną dyskotekę, prawybory prezydenckie i parlamentarne czy debatę z udziałem lokalnych polityków.

9. Inne inicjatywy obywatelskie

Aby podkreślić znaczącą rolę dyrektora szkoły w edukacji obywatelskiej uczniów zaakcentować należy fakt, że zakres jego działań jest równie ważny na terenie szkoły, jak i na zewnątrz.
Współpracując ściśle z Urzędem Miasta i Gminy Kórnik dyrektor może wyjść z inicjatywą utworzenia Młodzieżowej Rady Gminy bądź Młodzieżowej Rady Powiatu, które będą reprezentować interesy młodych ludzi w samorządzie miasta i gminy. Sprawne działanie takiego organu administracji z pewnością zainspiruje młodych ludzi do większego zainteresowania lokalną polityką i upowszechni ideę samorządności; rozwinie poczucie odpowiedzialności obywatelskiej i zachęci do manifestacji tego. Zachęci do działań na rzecz społeczności lokalnej, wesprze budowę społeczeństwa obywatelskiego i zwiększy świadomość obywatelską wśród młodych ludzi oraz silnie ukształtuje i utrwali wśród nich postawy demokratyczne.
Każdy z uczniów może również wziąć udział w głosowaniu (za zgodą rodziców) nad projektami zgłoszonymi w ramach budżetu obywatelskiego, a także z pomocą dorosłych spróbować stworzyć swój własny projekt i zachęcać do głosowania na niego. Dzięki takim działaniom uczniowie uczą się zasad funkcjonowania państwa i samorządu lokalnego, swoich praw oraz praw innych ludzi – w ramach szeroko rozumianego współżycia społecznego.
Działania szkoły, mające na celu kształtowanie u uczniów postaw obywatelskich, to również nieustanne zachęcanie i motywowanie uczniów do rozwijania swoich pasji i zainteresowań, poszerzania intelektualnych horyzontów, do współpracy z innymi ludźmi. Uczniowie mogą angażować się w działania społeczne, np. organizując koncerty muzyczne.
Może to być także uczestnictwo w organizacjach młodzieżowych i instytucjach, takich jak Kórnicki Ośrodek Kultury, Kórnickie Stowarzyszenie Sportowe "Kotwica", Hufiec ZHP Kórnik, Młodzieżowa Drużyna Pożarnicza – OSP Kórnik i in., w których można rozwijać swoje pasje i zainteresowania, a jednocześnie działać na rzecz lokalnej społeczności.
Inną okazją jest udział w akcjach społecznych i happeningach – dzięki internetowi bez trudu można znaleźć wiele akcji i inicjatyw, a przy okazji poznać wielu ciekawych ludzi. Może to być również zgłaszanie własnych inicjatyw i pomysłów. Można przygotować wystawę, koncert lub mecz, z których dochód zostanie przeznaczony na cele charytatywne.
W ten sposób szkoła nie będzie się kojarzyć wyłącznie z nauką, a może stać się miejscem ciekawych spotkań i żywym ośrodkiem kultury.
Motywując uczniów do aktywności i samorozwoju szkoła pobudza ich talenty organizacyjne oraz poczucie odpowiedzialności za powierzone sobie zadania, a jednocześnie odkrywa nowe talenty (np. artystyczne).
Podejmując wszelkiego rodzaju działania szkoła powinna nauczyć uczniów rzetelności w wykonywaniu wszelkich zadań poprzez staranną ich organizację.
Rolą dyrektora szkoły jest promowanie i wspieranie, a także inicjowanie różnych pożytecznych, a zarazem atrakcyjnych dla uczniów działań.

IV. Rola dyrektora szkoły w wychowaniu obywatelskim młodego pokolenia

Jak już wcześniej wspomniano, współczesna szkoła powinna dbać przede wszystkim o wszechstronny rozwój osobowości ucznia. Zadaniem dyrektora i nauczycieli jest wspieranie ucznia w jego rozwoju. Kształtowanie takich wartości, jak patriotyzm, poszanowanie dla demokracji i konstytucji, szacunek dla każdego człowieka, postawy obywatelskie; uczenie tolerancji wobec różnych narodów i ras, a także poszanowania światopoglądów innych.
Szkoła jako instytucja edukacyjna to miejsce, które kształtuje pozytywne postawy społeczne i przygotowuje uczniów do pełnienia różnych ról społecznych. Powinna rozwijać i doskonalić umiejętności interpersonalne, uczyć otwartości i aktywności, zaangażowania i kreatywności, determinacji w dążeniu do wyznaczonego celu, zdolności do empatii i umiejętności zachowań społecznych. Powinna kształtować tak obecnie ważną, bo społecznie oczekiwaną, umiejętność współdziałania, tj. pracy w zespole.
Ważna jest również nauka nawiązywania kontaktów i ich podtrzymywania, umiejętność sztuki słuchania, komunikatywności, koncyliacyjnego prowadzenia dyskusji (jako metody kulturalnej, merytorycznej wymiany poglądów) i rozwiązywania konfliktów.
Zadaniem dyrektora jest takie kierowanie szkołą, aby uczniowie poprzez proces nauczania i wychowania byli nie tylko dobrze przygotowani do dalszego kształcenia, ale również zdobyli możliwie najwięcej różnorodnych umiejętności niezbędnych we współczesnym, błyskawicznie zmieniającym się świecie. Funkcja kierownicza zakłada bowiem nie tylko planowanie, organizowanie działań i kontrolę, ale także motywowanie (pobudzanie) ludzi do aktywności oraz nakłanianie ich do podążania w jednym kierunku – ku wspólnie obranym celom. Świadomy tego dyrektor powinien aktywnie wspomagać i inspirować, doceniać możliwości twórcze uczniów, rodziców i nauczycieli, wspierać ich inicjatywy i doceniać zaangażowanie oraz być wzorem do naśladowania.
Warto tu podkreślić, że dobra szkoła to taka, w której ma miejsce współpraca wszystkich organów kolegialnych szkoły realizujących jej podstawowe cele (dydaktyczny, wychowawczy i opiekuńczy). W tym procesie budowania współpracy wszystkich uczestników życia szkolnego oczywistym jest, że kluczową rolę odgrywa dyrektor szkoły. To właśnie od dyrektora w dużej mierze zależy, czy szkoła staje się miejscem rzeczywistej współpracy między nauczycielami, rodzicami i uczniami. Dlatego dyrektor powinien starać się jednoczyć społeczność szkoły, tworząc klimat integracji, tj. życzliwości i akceptacji wszystkich członków społeczności szkolnej. Powinien dbać, by w szkole panowały przyjazne, życzliwe relacje między ludźmi.
Tylko zgodne współdziałanie nauczycieli, uczniów i rodziców daje szansę na realizację wyznaczonych celów. Dlatego szkoła powinna zaprosić do tej współpracy rodziców lub innych prawnych opiekunów uczniów, którzy również tworzą społeczność szkolną. Powinna czynić usilne starania w angażowaniu rodziców do współpracy tak, by istniało wspólne poczucie odpowiedzialności za proces kształcenia i wychowywania dzieci.
Ogromna tu rola dyrektora, który – wykazując się umiejętnością uważnego, życzliwego słuchania – powinien być otwarty na kontakty z rodzicami, na informacje i sugestie dotyczące spraw wychowawczych przekazywane przez rodziców. Powinien zachęcać i angażować ich przy tym do współpracy ze szkołą, np. poprzez wspólne organizowanie uroczystości szkolnych. Powinien być również gotowy na pomoc w przygotowaniu imprez inicjowanych przez rodziców, np. wycieczek. Powinien cenić ich pomysły i innowacyjność, wykorzystywać ich zdolności tak, by wspólnymi siłami przygotować uczniów do sprawnego funkcjonowania w świecie dorosłych.
Poprzez spotkania, dzielenie się wiedzą i wymianę doświadczeń można osiągnąć wyznaczony cel. Najlepiej zapewne sprawdzi sie modelowanie postaw poprzez osobiste zaangażowanie się dyrektora w konkretne działania. Przez udzielanie wsparcia, zarażanie własnym entuzjazmem oraz stwarzanie atmosfery przyjaźni i wzajemnej akceptacji, zachęcającej do podejmowania wyzwań.
W każdej z tych form zaangażowania dyrektora szkoły można "przemycać" pożądane wartości.
I tak: praca zespołowa uczniów to uczenie poczucia wspólnoty, współodpowiedzialności za sposób realizacji zadania i skuteczności w dążeniu do celu; to pomaganie sobie wzajemnie, tolerancja wobec inności kolegów.
Organizowanie konkursów daje możliwość obrania tematyki narodowej (społecznej, obywatelskiej), a tym samym – inspirowania uczniów do indywidualnego zagłębiania się np. w historię lokalną, regionalną.
Gry i zabawy można wykorzystać do uczenia zasad demokracji (dominacji większości, lecz z poszanowaniem praw mniejszości), do ukazywania korzyści płynących ze współpracy (członkowie zespołu mając różne umiejętności wykorzystują je w dążeniu do wspólnego celu).
Tak naprawdę kształtowanie pożądanych postaw może i powinno odbywać się podczas każdej lekcji.
Uogólniając: priorytetem w działaniach szkoły i stojącej na jej czele dyrektora powinno być – i jest, jak wynika z badania – przekazywanie treści patriotycznych i obywatelskich. Rola dyrektora jest tu szczególnie znacząca – jako przywódcy, lidera, mentora i inspiratora; tego, który daje właściwy przykład, motywuje i wspiera.

Zakończenie

Wychowanie obywatelskie jest jednym z obszarów celowego i świadomego działania państwa – poprzez szkołę – na rzecz właściwego, kontrolowanego kształtowania postaw młodego pokolenia w stosunku do własnego społeczeństwa oraz analizowania spraw związanych z miejscem tego społeczeństwa w świecie.
Istotne jest zacząć od poznania tego, co najbliższe; budzenie świadomości własnych korzeni, własnej tożsamości, poczucie przynależności do określonej grupy narodowej; wpajanie szacunku i przywiązania do tradycji własnego narodu, jego osiągnięć, kultury, języka ojczystego i ludzi, którzy go zamieszkują. Zadanie to należy w szczególności do nauczycieli, którzy przygotowują uczniów do aktywnego udziału w życiu społecznym.
Dyrektor szkoły, jako że jego rolą jest być autorytetem, stanowiącym przykład zachowania, jakie zostanie zaaprobowane i przyswojone przez uczniów, nauczycieli, rodziców, powinien angażować się w główne przedsięwzięcia szkolne.
Pewna sentencja ujmuje to znakomicie: "Nie możesz prowadzić do miejsca, do którego sam nie podążasz". Tak więc ważne jest akcentowanie faktu, iż rolą dyrektora jest nie tylko administrowanie instytucją oświatową, ale też reprezentowanie własnej godnej uznania postawy, budującej autorytet i chęć naśladownictwa, w poczuciu świadomości, że pewne wartości (obywatelskie, społeczne, narodowe) są ponadczasowe. Taka postawa wyróżnia się na tle innych i musi być nieodłączną cechą wykształconego, myślącego współczesnego człowieka, który może być wzorcem dla przyszłych pokoleń.
Wszystkie zebrane w tej pracy tezy są wynikiem zarówno przeprowadzonego wywiadu z dyrektorem, jak też rozmów z nauczycielami i uczniami oraz przestudiowania literatury przedmiotu, wiedzy z internetu, ze wspomnień i obserwacji rodziców. Wszyscy zgodnie definiują wiodącą rolę szkoły w wychowaniu społeczno–obywatelskim, a jednocześnie utożsamiają z nią rolę dyrektora jako przywódcy (organizatora) i opiekuna – stwarzającego odpowiednie warunki.

Bibliografia

1. Apanowicz J., Metodologia ogólna, Gdynia 2002.
2. Frycz Modrzewski A., O poprawie Rzeczypospolitej, Dzieła wszystkie, t. I, tłum. E. Jędrkiewicza, Warszawa 1953.
3. Izdebska J., Wychowanie obywatelskie współczesnego dziecka – w perspektywie edukacji szkolnej oraz globalizacji mediów elektronicznych, w: Etniczność i obywatelskość w nowej Europie. Konteksty edukacji międzykulturowej, pod red. J. Nikitorowicza, D. Misiejuk, M. Sobeckiego, Białystok 2007.
4. Kamińska J., Pamięci zmarłych profesorów Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego, "Kwartalnik Pedagogiczny" 2014, nr 3.
5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.
6. Korzeniowski J., Machałek M., Edukacja obywatelska w szkole. Teoria i praktyka, Warszawa 2011.
7. Nikitorowicz J., Edukacja regionalna i międzykulturowa, Warszawa 2009.
8. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2007.
9. Program wychowawczo–profilaktyczny Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tytusa Działyńskiego w Kórniku na rok szkolny 2019/2020.
10. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej, Dz.U. z 2017 r. poz. 356 ze zm.
11. Słowiński L., Tytus Działyński 1796–1861, Poznań 1984.
12. Smoczyńska A., Kompetencje kluczowe. Realizacja koncepcji na poziomie szkolnictwa obowiązkowego, Warszawa 2005.
13. Starnawski J., Andrzej Frycz Modrzewski. Żywot, dzieło, sława, Łódź 1981.
14. Staszic S., Wybór pism, oprac. i wstępem zaopatrzyła C. Bobińska, Warszawa 1952.
15. Statut Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tytusa Działyńskiego w Kórniku zatwierdzony Uchwałą Rady Pedagogicznej z dnia 16 września 2019 r.
16. Szacka B., Stanisław Staszic. Portret mieszczanina, Warszawa 1966.
17. Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.
18. www.uwm.edu.pl, dostęp: 20.04.2020.

Aneks

Wywiad przeprowadzony z dyrektorem Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tytusa Działyńskiego w Kórniku, któremu zadano następujące pytania:

1. Na ile ważne jest dla szkoły wychowanie obywatelskie, patriotyczne i społeczne?
2. Jakie działania są w szkole podejmowane w celu kształtowania i uzyskania pożądanych postaw uczniów?
3. Czy szkoła – zdaniem Pani/Pana – jest w stanie w wystarczającym stopniu przygotować uczniów do aktywnego i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu społecznym?
a) Czy nauczyciele angażują się w takie działania?
b) Czy uczniowie inicjują jakieś działania?
c) Czy aktywizuje się do w/w celów innych członków społeczności lokalnej?
4. Jak Pani/Pan postrzega swoją rolę – jako dyrektor szkoły – w tym procesie?