Praca z uczniem zdolnym

W pracy wykorzystano materiały z kursu organizowanego przez MSCDN w Radomiu

1.Pojęcie ucznia zdolnego
W Polsce nie ma przyjętej jasnej i jednoznacznej definicji ucznia zdolnego. Uczeń zdolny w rozumieniu społecznym to uczeń, który ma wzorowe zachowanie i najwyższe oceny z przedmiotów szkolnych. Natomiast w rozumieniu psychologicznym uczeń zdolny to taki, który ma wysoki iloraz inteligencji, duże osiągnięcia i wysokie zdolności twórcze na różnych płaszczyznach życia.Jedną z najbardziej popularnych definicji ucznia zdolnego na świecie jest definicja S. Marlanda według, której uczniowie zdolni to tacy: ,,którzy przejawiają możliwości zaawansowanych dokonań w dziedzinie umysłowej, twórczej, artystycznej, w zakresie zdolności przywódczych czy w poszczególnych przedmiotach nauczania i którzy w celu pełnego rozwinięcia tych możliwości wymagają usług lub zajęć niedostarczanych przez standardową szkołę.” Nauczyciele zwykle określają ucznia zdolnego według przyjętych schematów, często pomijając czynnik intelektualny. Uczeń zdolny to taki, który się dobrze uczy, ma osiągnięcia szkolne, nie sprawia problemów wychowawczych.
2. Jak rozpoznać ucznia zdolnego?
Osobowość, intelekt,charakter – cechy uczniów zdolnych. Uczniowie zdolni są postrzegani jako indywidualiści . Wykazują oni wyraźne cechy inności, które przejawiają się w różnych formach dotyczących zachowania, intelektu i charakteru. Uczniowie zdolni to ci którzy posiadają uzdolnienia.
Iloraz inteligencji + charakter + osobowość = uzdolnienia
Sposoby diagnozowania uzdolnień
W rozpoznawaniu uzdolnień ucznia możemy wykorzystać następujące narzędzia:
• testy diagnostyczne,
• analizę sprawdzianów i innych prac ucznia
• obserwację na zajęciach
• wywiad z uczniem
• wywiad z rodzicami
• opinie poradni psychologiczno-pedagogicznej
Diagnoza przeprowadzona w oparciu o powyższe narzędzia pozwoli przygotować pan pracy z uczniem zdolnym, który pomoże w rozwijaniu uzdolnień.
3.Potrzeby uczniów zdolnych
Dysproporcje rozwojowe uczniów zdolnych pojawiają się wówczas, gdy nie jest zachowana równowaga pomiędzy trzema rodzajami zaspokajanych potrzeb: emocjonalnymi, społecznymi i poznawczymi. Najczęściej są one widoczne wtedy, gdy rozwój emocjonalny i społeczny jest opóźniony w stosunku do rozwoju poznawczego.
Aby uczeń prawidłowo funkcjonował w środowisku rodzinnym, szkolnym i rówieśniczym musi mieć zaspokojone wszystkie potrzeby.
Uczniowie o rozwiniętych potrzebach poznawczych są ciekawi i złaknieni informacji na tematy, które ich interesują, lubią analizować złożoność zjawisk oraz eksperymentować i rozwiązywać skomplikowane problemy. Obszar zainteresowań uczniów zdolnych różni się od zainteresowań przeciętnie uzdolnionych rówieśników. Wyjątkowo sprawne funkcjonowanie poznawcze często staje się przyczyną koncentracji na jednej wybranej dziedzinie wiedzy. Jednolite ukierunkowanie może powodować odwracanie uwagi od innych zajęć i obowiązków, z których maja się wywiązać. Potrzeby poznawcze uczniów zdolnych wynikają z ich szczególnych możliwości intelektualnych .
Potrzeby społeczne dotyczą chęci przynależności do grupy, uczestnictwa w niej i akceptacji okazanej przez grupę. Obawa wykluczenia z grupy działa na uczniów zdolnych destrukcyjnie. Mimo poprawnych stosunków koleżeńskich przyjaźnie uczniów zdolnych powstają na nieco odmiennych zasadach. Szukają oni takich rówieśników, którym można się zwierzyć i podyskutować o istotnych dla nich sprawach. Są to koledzy, którzy im emocjonalnie odpowiadają, często ze starszych klas. Przyjaźnie uczniów w późnym dzieciństwie (wiek około 7-11 lat) oparte są na wzajemnym zaufaniu i udzielaniu sobie na wzajem pomocy. Pod koniec tego okresu przyjaźń staje się trwałą relacją, oparta na wspólnych zainteresowaniach i podobnych cechach osobowości. Zaspokajanie potrzeb społecznych ma wpływ na osiąganie dojrzałości społecznej. Wskaźnikami tej dojrzałości są:stopień ulegania naciskom grupy łączącymi się z władzą autorytetem, nagrodami i karami; poziom identyfikacji uzależniony od atrakcyjności osób, z którymi jednostka się identyfikuje
Jeżeli potrzeby emocjonalne ucznia są zaspokajane, to jego rozwój emocjonalny przebiega prawidłowo. Bardzo trudno jest sformułować szczegółowe i jednoznaczne wskaźniki poziomu dojrzałości emocjonalnej u uczniów zdolnych. Zalicza się do nich obserwowane symptomy, takie jak: umiejętność czekania na nagrodę, trafne odczytanie norm grupowych i stosowanie się do nich, adekwatne emocjonalne reagowanie na oceny pozytywne i negatywne. umiejętność współodczuwania stanów emocjonalnych innych ludzi, przeżywanie chęci niesienia pomocy i dzielenia się z innymi, zdolność porozumiewania się pozawerbalnego, dochodzenie do porozumienia, rozumienie sytuacji społecznych. Wyróżnia się także umiejętność współdziałania w grupie i dążenia do celu, dzielenie się odpowiedzialnością i przywilejami. Według psychologów inteligencja emocjonalna stanowi 20% składników sukcesu jednostki.
4.Kategorie uczniów zdolnych.
Nie wszyscy uczniowie zdolni są jednakowi. Można podzielić ich na dwie kategorie:
• mający wysokie osiągnięcia,
• mający osiągnięcia poniżej możliwości.
Do kategorii uczniów mających wysokie osiągnięcia zalicza się tych, których dokonania można zakwalifikować jako wybitne. Są to więc głównie zwycięscy konkursów, zawodów, olimpiad krajowych i zagranicznych.Uczniowie mający osiągnięcia poniżej swoich możliwości najczęściej nie ujawniają poziomu swoich zdolności, SA postrzegani jako zupełnie przeciętni ale nie mają problemów z nauką. Uczniów tej kategorii można podzielić na 4 typy.
1. Uczniowie będący pod presja grupy Są to uczniowie szczególnie uzdolnieni intelektualnie, którzy z łatwością przyswajają materiał, wykonują polecenia i zadania. Przekraczają pod tym względem ilościowe i jakościowe osiągnięcia reszty klasy, narzucając niejako poziom i tępo nauczania. Pozostali uczniowie aby sprostać wymaganiom muszą zdobyć się na dodatkowy wysiłek często przekraczający ich realne możliwości. Obawiając się podniesienia oczekiwań ze strony nauczyciela mogą w sposób nieświadomy obniżać wartość ucznia osiągającego znaczące wyniki. Uczeń, który nie funkcjonuje wysoko społecznie będzie podatny na presję grupy.
2. Uczniowie przyjmujący postawę konformistyczną
Uczniowie ci chcą być tacy jak rówieśnicy. Są oni bardzo wrażliwi. Pragnąc zadowolić swoich nauczycieli i rodziców wykonują wszystko czego się od nich oczekuje. Doskonale orientują się w mechanizmach zachowań rówieśników. Wnioskując, że powszechnie przyjęte wzorce postępowania znajdują aprobatę dorosłych i są uznawane za właściwe. Dlatego wzorują się na tych uczniach, z którymi przebywają na co dzień oraz dostosowują się do przeciętnego poziomu swojej klasy. Nie mając innych doświadczeń nie przypuszczają, że ich osiągnięcia mogą spotkać się z akceptacja nauczyciela i rodziców. Ten typ uczniów najtrudniej rozpoznać
3.Uczniowie nudzący się w szkole
Nie są oni zainteresowani wykonywaniem zbyt łatwych zadań szkolnych, gdyż nie mobilizują ich do podejmowania wysiłku. Ta grupa uczniów zdolnych uczy się w szkole gorzej niż przeciętni uczniowie, zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym. Mogą być klasyfikowani jako uczniowie mający trudności w nauce. Nauczyciele nie proponują trudniejszych prac tym uczniom do czasu, jak nie poprawia swoich wyników w nauce. Ta sytuacja wyzwala większe znużenie i frustrację oraz zaniża motywacje do nauki. Czasami uczniowie ci są kierowani na badania do poradni psychologiczno-pedagogicznej i tam ujawniane są ich prawdziwe zdolności.
4.Uczniowie świadomie ukrywający swoje zdolności
Nie ujawniają swoich zdolności, gdyż maja na uwadze własne korzyści . Zdają sobie doskonale sprawę ze swoich zdolności umysłowych. Potrafią w związku z tym manipulować innymi. Sami dostrzegają i realnie oceniają swoje sukcesy. Dorastają w silnym poczuciu własnej wyjątkowości. Wyróżnia się z ich strony następujące powody wywierania wpływu na zachowanie innych ludzi: dążenie do ograniczenia do minimum czasu przeznaczonego na wykonywanie poleceń dorosłych, aby zyskać jak najwięcej czasu na wykonywanie tego co lubią, wykorzystywanie swoich zdolności do zabawy. Tacy uczniowie prawdopodobnie zdobędą pozycje przywódcy w grupie oraz dążą do realizacji swoich celów bez liczenia się z innymi. Tego typu uczniów jest trudno rozszyfrować.
5.Rodzaje uzdolnień
Rodzaje uzdolnień wiążą się z rodzajami inteligencji. Każdy człowiek rodzi się ze wszystkimi rodzajami inteligencji. W trakcie życia niektóre rozwijają się mocniej, niektóre słabiej, a niektóre w ogóle. Uwarunkowane jest to bodźcami płynącymi do naszego mózgu z zewnątrz. W procesie nauczania i uczenia się stymulowanie i rozwijanie wszystkich typów inteligencji pozwoli ujawnić i pielęgnować u uczniów talenty, pasje i zdolności. Rodzaje uzdolnień związane są z typami inteligencji dominującej. Wyróżniamy następujące rodzaje uzdolnień:
• Uzdolnienia lingwisytyczne – umiejętności posługiwania się językiem, wzorami i systemami: są to umiejętności pisarskie, opowiadanie baśni, sprawne manipulowanie językiem. Uzdolnienia te obejmują wrażliwość na słowa, ich porządek, brzmienie, rytm oraz zdolności przekonywania, przekazywania informacji oraz wyrażania uczuć i kształtowania nastroju. Uczeń uzdolniony lingwistycznie wykazuje zainteresowanie językiem i grą słów, lubi wiersze i zabawy słowne, uczy się słuchając, pisząc, czytając i dyskutując.
• Uzdolnienia matematyczno-informatyczne - umiejętność rozumienia i operowania abstrakcyjnymi symbolami, kodami, wzorami, pojęciami miary (czasu,ilości, objętości). Uczeń uzdolniony matematycznie lubi selektywność, uporządkowanie, myśli dedukcyjnie i indukcyjnie, uczy się poprzez wychwytywanie związków przyczynowo-skutkowych oraz wyodrębnienie wewnętrznej struktury różnych złożoności .
• Uzdolnienia wizualno- przestrzenne - umiejętności rozwiązywania problemów przestrzennych, wyobrażania sobie danego przedmiotu, widzenia go w rzutach, w trzech wymiarach i różnych położeniach w przestrzeni i czasie. Uczeń z rozwiniętą wyobraźnią wizualno-przestrzenną myśli obrazowo, lubi wymyślać i konstruować przedmioty trójwymiarowe, dobrze radzi sobie z wykonywaniem i kontrolą ruchów własnego ciała w przestrzeni, uczy się najszybciej korzystając z wykresów, diagramów, schematów, map i innych pomocy wizualnych, jaskrawych i kolorowych.
• Uzdolnienia muzyczne - umiejętności posługiwania się tonem, tembrem, rytmem oraz rozumieniem ich związków z zapisem nutowym. Uczeń uzdolniony muzycznie potrafi rozróżniać układy dźwięków, wyodrębniać barwy poszczególnych instrumentów, potrafi odtworzyć w wyobraźni formy muzyczne, często sam komponuje muzykę, gra na instrumentach muzycznych, silnie reaguje na muzykę zmianą nastroju, uczy się najszybciej przy akompaniamencie muzyki.
• Uzdolnienia interpersonalne – umiejętności wczuwania się w innych (empatia), patrzenia na świat z różnych punktów widzenia, rozumienia myśli, uczuć, poglądów i zachowań innych ludzi, komunikowania się i wywierania wpływu na innych ludzi. Uczeń ze zdolnościami interpersonalnymi łatwo nawiązuje, kształtuje i utrzymuje zróżnicowane kontakty społeczne, potrafi pracować w zespole, uczy się najchętniej poprzez współpracę i wspólne rozwiązywanie problemów, ceni sobie możliwość konsultacji z nauczycielem lub innym dorosłym.
• Uzdolnienia kinestetyczne – umiejętności wyczucia własnego ciała, jego sprawnego wykorzystania w zróżnicowany sposób, łatwość manipulowania przedmiotami, wrażliwość na bodźce dotykowe. Uczeń uzdolniony kinestetycznie ma dobrze skoordynowane ruchy, jest zręczny, dba o swój rozwój fizyczny, lubi sport i działania praktyczne, doświadczenia, eksperymenty, wycieczki, zajęcia w terenie, uczy się najchętniej poprzez budowanie modeli, ćwiczenia, realizowanie projektów w praktyce, zajęcia manualne, lepienie, rzeźbienie, malowanie, wycinanie.
6.Kształcenie uczniów zdolnych. Podstawa prawna. Wykaz instytucji działających na rzecz uczniów wybitnie zdolnych.
W ogólnych założeniach praca z uczniem zdolnym ma na celu dalsze rozwijanie jego zdolności. Są to działania nastawione na:
• szybszy rozwój uczniów zdolnych,
• wyposażenie ich w większy zakres wiedzy,
• umożliwieni im uzyskania wiedzy o wyższym poziomie trudności, zgodnie z poziomem ich rozwoju intelektualnego, poziomem uzdolnień,
• kształtowanie u uczniów zdolnych myślenia twórczego i rozwijania oryginalności.
Naczelnym hasłem tych działań jest: szybciej, więcej , na wyższym poziomie, orginalniej
Współcześni pedagodzy i dydaktycy proponują następujące sposoby pracy z uczniem zdolnym;
• Indywidualna praca nauczyciela z uczniem zdolnym realizowana głównie na lekcjach. Jest to optymalny sposób pozwalający precyzyjnie dobrać treści i dostosować tempo uczenia się.
• Indywidualny tok nauczania w procesie dydaktycznym – polega na przyjęciu innego systemu nauczania niż klasowo-lekcyjny, jest przeprowadzany na każdym poziomie kształcenia i sprzyja ukończeniu szkoły w skróconym czasie. Uczeń realizujący indywidualny tok nauki może być zwolniony z obowiązku uczęszczania na lekcję z tego przedmiotu we właściwej klasie i uczęszczać na zajęcia do klasy programowo wyższej w tej lub innej szkole.
• Patronat indywidualny
• Objęcie ucznia systemem stypendialnym w ramach działających fundacji na rzecz uczniów zdolnych
• Zachęcenie ucznia do samodzielnego uczestnictwa w wydarzeniach pozaszkolnych takich jak: seminaria, wystawy, koncerty, warsztaty, obozy, koła zainteresowań itp. oferowane przez inne szkoły i instytucje kulturalne. Nauczyciel kierujący na tego typu zajęcia powinien sprawdzić ich wiarygodność.
• Twórcze klasy autorskie.
• Programy specjalne (eksperymenty i innowacje)
• Obozy naukowe.
• Warsztaty.
• Wykłady, seminaria.
• Konkursy szkolne i pozaszkolne.
• Pokazy, przeglądy, prezentacje.
• Zawody, turnieje, mecze.
• Organizowanie współpracy z innymi szkołami.
• Opracowywanie i realizowanie autorskich programów nauczania.
Uczniowie uzdolnieni powinni być objęci działaniami systemowymi wspierającymi uzdolnienia. Wskazane jest aby w szkołach powstawały szkolne systemy wspierania uzdolnień. System taki może powstać według przedstawionego planu.

Szkolny System Wspierania Uzdolnień
1. Zgłoszenie na Radzie Pedagogicznej propozycji stworzenia Szkolnego Systemu Wspierania Uzdolnień
2. Przeszkolenie grupy nauczycieli biorących udział w pracach SSWU
3. Wybór lidera koordynującego pracę zespołu
4. Opracowanie systemu wyłaniania uczniów szczególnie zdolnych
a)Opracowanie narzędzi badawczych,
b)wywiad z rodzicami,
c)współpraca z poradnią psychologiczno-pedagogiczną
d)stworzenie bazy uczniów zdolnych.
5. Tworzenie projektów i programów do pracy z uczniem zdolnym.
6. Współpraca z instytucjami wspierającymi uczniów szczególnie zdolnych.
7. Wdrażanie projektów i programów.
8. Ewaluacja programów- wyciąganie wniosków i zaleceń do dalszej pracy.
Tworząc Szkolne Systemy wspierania uzdolnień lub planując pracę z uczniem uzdolnionym korzystamy z następujących aktów prawnych:
1. Ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991r.
2. Rozporządzenie z 19 grudnia 2001r. w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki.
3. Rozporządzenie z 7 września 2004r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów.
4. Rozporządzenie z 29 stycznia 2002r w sprawie organizacji oraz sposobu przeprowadzania konkursów, turniejów i olimpiad.
5. Rozporządzenie z 29 stycznia 2003r w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży.
6. Rozporządzenie z 14 czerwca 2005r w sprawie przyznawania stypendiów.
7. Rozporządzenie z11 grudnia 2002r w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych.
8. Rozporządzenie z 7 stycznia 2003r w sprawie zasad udzielana i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
Podejmując prace z uczniem zdolnym możemy współpracować ze specjalistycznymi placówkami między innymi:
• Centrum Dzieci Zdolnych
adres: 02-026 Warszawa
ul. Raszyńska 8/10
tel. 822-71-68
• Ośrodek Promocji Talentów
adres: 01-737 Warszawa
ul. Elbląska 51
tel. 633-24-04
• Stowarzyszenie Przyjaciół Dzieci
Warszawa ul. Raszyńska 8/10
• Krajowy Fundusz Na Rzecz Dzieci
adres: 00-791 Warszawa
ul. Chocimska 14
tel. 844-24-68
• Fundacja im. Stefana Batorego
adres: 00-586 Warszawa
ul. Flory 9
tel. 848- 80-55; 622-01-96