O czym śpiewają Syreny do Odyseusza? Motyw walki z własnymi słabościami na przykładzie epizodu z "Odysei" Homera

Hybrydy, jako postacie mityczne, były przedmiotem badań wielu naukowców, przede wszystkim badaczy kultury. Przedmiotem mojego zainteresowania są hybrydy - Syreny. Należą do istot stanowiących połączenie kobiety-ptaka-ryby. Podstawowymi źródłami informacji o tych postaciach są mity różnych religii, podania, legendy, starożytne opisy zbiorów zwierząt i roślin oraz bestiaria średniowieczne. Syreny występują w piśmiennictwie dla dorosłych oraz literaturze dla dzieci i młodzieży. Ponadto można je znaleźć w sztuce, dziełach muzycznych, kinematografii oraz grach komputerowych i szeroko pojętej popkulturze, a także sztuce użytkowej. Dziś kojarzymy Syreny, co najwyżej z Syrenką w herbie Warszawy lub jako ozdobę tatuażową. Mało kto wie, że w pierwotnej swej postaci związane były ze światem zmarłych . Miały korpus ptasi i ludzką głowę. Platon w swym utworze Rzeczpospolita stawia Syreny bardzo wysoko, łączy je z Mojrami , gdyż miały brać udział w muzyce sfer niebieskich oraz znać tajniki przeszłości i przyszłości. Takie też Syreny spotka na swojej drodze Odyseusz.
Jest on głównym bohaterem eposu bohaterskiego napisanego przez Homera . Jego dwa eposy Iliada i Odyseja w dużym stopniu opierają się na mitach. Bogowie włączają się w życie ludzkie, ingerują w wynik wojny trojańskiej, krzyżują losy bohaterów lub im sprzyjają. Cudowność tego mitycznego świata umożliwia wprowadzanie do fabuły postaci fantastycznych, które często są magicznymi pomocnikami głównego bohatera (bywa, że są to sami bogowie np. Atena) lub też wręcz przeciwnie, mają mu być zawadą, sprowadzić chorobę, kłopot czy nawet śmierć. W Odysei autor wprowadził epizod, w którym występują Syreny. Po krótce mówiąc, utwór ten opisuje losy Odyseusza - króla Itaki - który po zakończeniu wojny trojańskiej chce wrócić drogą morską do domu. Wszystko byłoby zupełnie normalne i wręcz nudne, gdyby nie fakt, że Odys, skądinąd przebiegły i przemyślny, sprowadził na siebie klątwę Cyklopa Polifema, syna Posejdona, którego okrutnie okaleczył. Władca mórz mści się za znieważanie swego syna w prosty sposób; ciągle piętrzy przed pogromcą Trojan jakieś przeszkody, które w nienaturalny sposób wydłużają jego drogę do domu. Jedną z takich przeszkód jest wyspa Syren. Homer, głosem czarodziejki Kirke, tak je opisuje:

Ty w kraj Syren zajedziesz, czarownic, co zdradzą
Tych wszystkich, jacy tylko o nie tam zawadzą.
Szaleniec, kto się zbliży i Syren tych śpiewy
Usłyszy! On nie ujrzy nigdy, póki żywy,
Ni małżonki, ni dziatek, ni ziemi rodzinnej:
Tak go sczaruje śpiew tych Syren słodkopłynny,
Które siedzą na łące, a wkoło nich gnaty
Ludzkie leżą stosami i ciał wyschłych szmaty.
Ty je mijaj, i zalep uszy towarzyszy
Woskiem miodnego plastru! Niech żaden nie słyszy
Głosu ich; lecz jeżeli sam byłbyś ciekawy
Posłuchać, to powrozem każ do masztu nawy
Przywiązać się a mocno, za nogi i ręce,
A wtedy się przysłuchaj dwóch Syren piosence.
Lecz gdybyś się wyrywał, wołałby zdjąć pęty,
To masz być jeszcze mocniej powrozem ściśnięty .

Jest to opis bardzo ciekawy, ale i niejednoznaczny. Nie wiemy przede wszystkim, jak Syreny wyglądały. Miały tylko uwodzicielski głos, który miał zatrzymać Odyseusza i jego towarzyszy na wyspie, a może nawet spowodować ich śmierć? Znamy za to ich liczbę, były tylko dwie. Z dalszego fragmentu dowiadujemy się o tym, co się wydarzyło, gdy doszło już do owego spotkania, a właściwie przepłynięcia obok wyspy. Ostrzeżony przez Kirke, Odyseusz zatkał uszy swych towarzyszy woskiem, a sam, chcąc posłuchać śpiewu Syren, kazał się przywiązać do masztu.

Syreny, widząc nawę gnaną w pełnym biegu,
Pieszczonymi głosami śpiew zawiodły taki:
- Zbliż się, chlubo Achiwów, Odysie z Itaki!
Zbliż do lądu! Posłuchaj, jak śpiewamy cudnie!
Nikt tu jeszcze na czarnym nie przemknął się sudnie,
Żeby się nie zatrzymał na dźwięk naszych pieni;
Owszem, wszyscy śpiewaniem tym rozweseleni,
Oświeceni mądrością płyną sobie daléj.
Wiemy, co niegdyś Grecy, Trojanie doznali
Nieszczęść, z bogów naprawy, na Ilionu polach,
Wiemy o wszystkich ziemskich dolach i niedolach .

Syn Laertesa nie oparł się chęci wysłuchania pieśni Syren. Wręcz przeciwnie, wystawił się na nią, ale i odpowiednio zabezpieczył. Towarzysze jego, głusi na ich śpiew, przeprowadzili bezpiecznie łódź. On sam, mimo że słyszał propozycję poznania mądrości Syren, nie skorzystał z tej wiedzy, gdyż poznanie jej, równałoby się z chęcią pozostania na wyspie, przed którą ostrzegała go Kirke, a przecież jego celem był powrót do Itaki. Odyseusz wykazał się zdolnością patrzenia w przyszłość, a nie wstecz. Jednocześnie jednak pozbawił się okazji do posiadania wiedzy, którą oferowały mu Syreny. Więc, kim by miały być Syreny? Wieszczakami? Kapłankami stojącymi na straży wiedzy? Bóstwami Mądrości? Czy może nędznymi kuglarkami, które pod fałszywymi obietnicami, chciały się po prostu zabawić z mężczyznami? Spoglądanie wstecz jest, dla powracającego z Troi króla Itaki, pułapką, która przekreślić może jego plany na przyszłość. Musi znaleźć z niej wyjście, w przeciwnym razie ugrzęźnie w przeszłości i zagubi samego siebie . Horacy chwali Odyseusza za jego niezłomną postawę i trzeźwość patrzenia na świat. Jest on herosem nowoczesnym, który nie ulega mitologicznym istotom, lecz bierze odpowiedzialność za życie swoje i towarzyszy:

Tymczasem, ile mądrość i roztropność waży,
Przykład naśladowania godny daje Odys, (...)
Siła nieszczęść w tułaczce przeniósł i nie uległ.
Znasz przecież Syren śpiew, czar Kirki i jej napój.
Gdyby głupi jak inni pił z czary zdradliwej .

Neoplatończycy w epizodzie opłynięcia Syren przez Odysa widzieli wędrówkę duszy, która zdąża do zaświatów. Szczątki kości ludzkich na ich wyspie miały oznaczać oderwanie się dusz od doczesnych ciał, a śpiew i muzyka Syren pozwala oderwać się od rzeczy śmiertelnych, od grobu ciała w ogóle, jako wiążącego dusze. W wizji kręgów świata interpretatorzy doszukują się u Platona podatności jego filozofii na pitagoreizm. Szkoła pitagorejska głosiła teorię wędrówki ludzkich dusz i inkarnacji. Syreny miały być częścią muzyki świata i odgrywać ważną rolę w jego harmonii. Dlatego też posiadały mądrość i wiedzę o przeszłości, nie na darmo były sąsiadkami samych Mojr. Nie dziwi też fakt, że mogły oferować udział w tajnikach wiedzy o świecie, jak to miało miejsce w przytoczonym przeze mnie wyżej fragmencie, podczas spotkania Odysa z Syrenami. W interpretacji pitagorejczyków Odys - jest mistrzem, wosk - symbolizuje mądrość filozofii, która nie pozwala nam ulec pokusom; Odys - filozof - odrzuca Syreny, tak jak mędrzec odrzucić ma niszczące, przesadne oddawanie się kontemplacji, poezji, studium .
Wyżej przedstawione fragmenty Odysei łączy przede wszystkim postać Syren śpiewających, lotnych pół-kobiet pół-ptaków, które posiadają zdolność pięknego śpiewu. Są one jednak tajemnicze, mają moc zwabiania ludzi, czarowania nie tylko głosem, ale również oferują mądrość i wiedzę o czasach minionych, za którą trzeba jednak zawsze zapłacić.

Iwona Kowalczyk