Zaburzenia w sferze ruchowej i emocjonalnej u dzieci nadpobudliwych

Nadpobudliwość nie jest chorobą, przy podziale dzieci na
zdrowe i chore. Jest bardzo nasiloną cechą człowieka, a podział na
dzieci spokojne, przeciętne, żywe, bardzo żywe i nadpobudliwe jest
kwestią dość umowną. Zatem gdy podejrzewamy nadpobudliwość,
należy zadać pytanie, czy mamy do czynienia z nadpobudliwością
patologiczną. Nie ma badań oraz testów pozwalających stwierdzić, które
dziecko jest nadpobudliwe, a które nie. Różne jest także nasilenie
objawów w zależności od sytuacji. Są one silniej wyrażane w
czasie podejmowania wysiłku umysłowego lub konieczności zachowania
ciągłej uwagi (słuchanie nauczyciela, czytanie szczegółowego
materiału, monotonna praca ), natomiast mogą być niewielkie lub zupełnie
nieobecne w nowej, interesującej sytuacji, a także w czasie
indywidualnego kontaktu z dorosłym. Aby można było mówić o zespole
nadpobudliwości dziecko musi mieć objawy stałe lub niemal stałe (
choć o różnym nasileniu ), a zatem i w szkole, i w domu, i na
podwórku. Zwykle najbardziej nasilają się w szkole, ze względu na
konieczność zachowania tam stałej uwagi i pozostawania w jednym
miejscu. Ważne jest również to, że objawy te występują od
wczesnego dzieciństwa.
Objawy zaburzonego zachowania u dzieci nadpobudliwych występują najczęściej w trzech sferach: ruchowej, uczuciowej, poznawczej.
W sferze ruchowej najbardziej uzewnętrzniającym się objawem
jest nadmierna ruchliwość dziecka, nie połączona z wykonywaniem
przez nie zadania i która jest irytująca i dokuczliwa dla
będących wokół nas. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej zwany jest
też niekiedy zespołem hiperkinetycznym. W literaturze angielskiej i
amerykańskiej często pojawia się skrót ADHD. O zespole
nadpobudliwości psychoruchowej mówimy też wtedy, gdy objawy takie jak:
nadmierna ruchliwość, problemy z kontrolą impulsywności, problemy z
utrzymaniem uwagi,
są niewspółmierne do wieku i poziomu rozwoju dziecka, a także
stają się źródłem wyraźnych niepowodzeń w domu, i w szkole,
niekorzystnie wpływają na życie rodzinne, naukę i rozwój dziecka.
Ich potrzeba aktywności ujawnia się w każdym niemal miejscu, np.
podczas spacerów czy zabaw na podwórku dzieci te wprost szaleją, a
w ten sposób mogą stwarzać sytuacje niebezpieczne dla siebie i
innych dzieci.
Wewnątrz pomieszczenia, w pokoju zabaw podczas pracy wymagającej
skupienia wychodzą na środek sali, biegają, potrącają innych
stając się mimowolnymi sprawcami zamieszania i niepokoju. Co
charakterystyczne aktywność dziecka nadpobudliwego zwykle jest dość chaotyczna,
nie służy określonemu celowi.
Zachowaniom typu ekspansywnego
może towarzyszyć tzw. niepokój ruchowy. Polega on na
tym, że dziecko nawet wtedy gdy siedzi w jednym miejscu, wykonuje
stałe ruchy dookoła własnego ciała np. : obgryza paznokcie, skubie
skórki, postukuje ołówkiem, ogryza rękawy koszuli, macha nogami
(potrącając inne dzieci), kręci się i wierci zmieniając pozycje
ciała.
Objawy nadpobudliwości psychoruchowej najczęściej występujące
u dzieci
w poszczególnych grupach wiekowych to:
-Do 3. roku życia - nadmierna ruchliwość, ale w tym wieku
trudna do oceny.
-Przedszkole - nadruchliwość, impulsywność, agresja wobec innych
dzieci.
-Szkoła - zaburzenie koncentracji i uwagi, stopniowe ustępowanie
objawów.
-Dorastający - wewnętrzny niepokój, nieuporządkowanie.
Dziecko nadpobudliwe, podobnie jak inne dzieci dąży do
zdobycia sympatii otoczenia, chce być lubiane przez kolegów, koleżanki
i nauczycieli. Chce, ale nie zawsze mu się to udaje. Po
zwróceniu mu uwagi, dziecko pragnąc zasłużyć na pochwalę, uspokaja
się, ale w tym stanie spokoju nie potrafi długo wytrwać. Potrzeba
ruchu jest bardzo silna, dlatego też po chwili powracają
poprzednie zachowania, co powoduje ponowne karcące uwagi nauczycieli, ich
niezadowolenie, kary, czy też groźby.
Nauczyciele czy rodzice opisując zachowanie dzieci
nadpobudliwych określają je jako żywe srebro, dynamit. Są one częstym
źródłem zamieszania w grupie rówieśniczej. W związku z tym
często dzieje się tak, ze jeśli w grupie jest głośniej niż zwykle,
jeśli coś niespodziewanego i niedobrego się stanie, to
nauczyciel z góry zakłada, że źródłem zamieszania jest dziecko
nadpobudliwe, często nawet nie sprawdzając czy podejrzenie jest słuszne,
głośno karci dziecko. A nawet jeśli nie wyraża głośno swego
przekonania o winie dziecka nadpobudliwego, to gniewnym spojrzeniem,
niezadowolonym wyrazem twarzy daje do zrozumienia iż najbardziej
podejrzane jest dziecko nadpobudliwe. Dzieje się tak dlatego, iż
nauczyciele wyrabiają sobie o dziecku opinię, że jest trudne
wychowawczo i wtedy łatwo przychodzi im wydawanie zbyt pochopnych ocen.
Z góry zakładając kłopoty, wykazujemy wobec dziecka
mniejszą cierpliwość, a ono czuje się niesprawiedliwie osądzone i
może reagować zachowaniem świadczącym o buncie przeciw stałym
negatywnym ocenom. Takimi zachowaniami mogą być zachowania typu
agresywnego, np.: bicie kolegi zburzenie zbudowanego przez niego zamku,
podarcie czyjegoś rysunku. Tego typu zachowania agresywne są
odpowiednią na niesłuszne podejrzenia i niesprawiedliwe oceny, są więc
objawem wtórnym, a nie przejawem nadpobudliwości. Pojawiają się
wówczas, gdy dziecko ma poczucie krzywdy wywołane niesprawiedliwym
podejrzeniem o czyn, którego nie popełniło. U dzieci nadpobudliwych
ruchowo występują też zaburzenia w sferze emocjonalnej. O takich
dzieciach mówi się, że:
-cechuje je zmienność nastrojów (łatwo przechodzą od strachu do
śmiechu),
-są gwałtowne, nieopanowane w swoich reakcjach ,
-ich reakcje są nieproporcjonalne do bodźców.
Próg wrażliwości dziecka nadpobudliwego znajduje się
niżej niż próg dziecka o przeciętnej wrażliwości. Dlatego takie
dziecko rejestruje bodźce nie dostrzegane przez innych. Trzeba więc
mieć świadomość, że dzieci nadpobudliwe psychoruchowo odbierają
więcej bodźców niż przeciętne dziecko, odbierają je z
określoną siłą i adekwatnie do tej siły odpowiadają. Dlatego, zdaniem
nauczycieli reakcja jest zbyt gwałtowna i nie adekwatna do siły
bodźca. Problemy z impulsywnością i kontrolą zachowań oznaczają
wykonywanie przez dziecko czynności bez przewidywania, jakie mogą
być ich następstwa. Dzieci te zwykle rozpoczynają wykonanie
zadania bez całkowitego zrozumienia instrukcji. Często nie wysłuchują
jej do końca. Mają kłopoty z wykonaniem długoterminowych i
złożonych prac. Trudniej im uczyć się z wcześniejszych doświadczeń
oraz ogólnych zasad. Są bardziej gadatliwe, przerywają innym nie
czekając na swoją kolej w grupowych sytuacjach. Nic dziwnego, ze
często są nie lubiane przez rówieśników oraz prowokują innych
do wyrażania negatywnych opinii o sobie. Mają krótszy okres
odwlekania działania, muszą zrobić natychmiast coś, co przychodzi im
do głowy i nie potrafią czekać na nagrodę lub pochwałę.

W klasie szkolnej często oznacza to wtrącanie się do wypowiedzi
nauczyciela lub innych dzieci, lub nieustanne domaganie się
pytania. Nadmierna impulsywność ma jednak także tragiczne następstwa.
Dzieci nadpobudliwe znacznie częściej niż pozostałe ulegają
poważnym wypadkom lub w nich giną. Zrozumienie przyczyn zachowania dziecka
pozwoli nauczycielom i rodzicom reagować na nie o wiele
spokojniej. Spokój jest tutaj bardzo istotny. Należy samemu sobie dać
czas na zastanowienie, wytłumaczyć dziecku, ze jego reakcja,
zachowanie było niewłaściwe. Nie należy reagować od razu, ale dopiero
wtedy, kiedy opadną emocje dziecka i nasze. Należy prowadzić z
dzieckiem rozmowy na temat dlaczego tak się zachowało, spokojnie
tłumaczyć jak należy postępować. Z góry należy założyć, że
wiele razy trzeba będzie powtarzać nasze tłumaczenia. A nasz
spokój przyniesie po pewnym czasie pozytywne rezultaty. Po to, aby
osiągnąć pozytywne zmiany w zachowaniu dziecka, konieczna jest
właściwa postawa zarówno nauczycieli, jak też i rodziców. Niezwykle
ważna jest atmosfera w domu. Krzyki, napięcia, konflikty są dla
dziecka źródłem informacji, że podniesione głosy, kłótnie są
normalnym sposobem reagowania, a więc sposobem w jaki można
regulować stosunki między ludźmi. Zatem niewłaściwa atmosfera rodzinna
może wzmagać gwałtowne reakcje dziecka, nie zaś wyciszać je.
U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo występują też
trudności z koncentracją uwagi. Zaburzenia uwagi przejawiają się
krótkim czasem skupienia uwagi, trudnościami w koncentracji,
nieumiejętnością wybrania tego na czym w danym momencie należy się skupić
(np. na wypowiedzi nauczyciela w klasie) oraz bardzo łatwym
rozpraszaniu się pod wpływem zewnętrznych bodźców (np. wejście kogoś
do klasy lub przejeżdżający samochód). Dzieci nadpobudliwe
zatem koncentrują się w bardziej spokojnym otoczeniu, kiedy są
izolowane od tego, co może je rozproszyć i kiedy bardzo jasno jest
określone na czym mają się skupić. Pomaga im także, kiedy w
trakcie zadania są dodatkowo zachęcane do jego wykonania.
Zaburzenia uwagi powodują zwykle, że dotknięte dzieci gorzej w szkole.
Osiągają słabsze wyniki i mają gorsze kontakty z nauczycielami,
których denerwują swoim brakiem zdolności do skupienia się na
tym, co najważniejsze dla dorosłego. Dzieci te, często
przeszkadzają w
prowadzeniu zajęć – dziecko samo nie może się skupić na
zadaniu, więc rozprasza też inne dzieci. Przyczyną tego rodzaju
zachowań może być to, że często oczekujemy od dziecka więcej
niż może z siebie dać i niesłusznie podejrzewamy, że ma
trudności z koncentracją.
Również na tego rodzaju zachowania wpływają niekorzystne
warunki domowe (zbyt dużo hałasu, pośpiech, brak dobrej organizacji
dnia, nadmierna liczba zmieniających się bodźców ). Dziecko
zaczyna gubić się w chaosie napływających informacji i samo działa
chaotycznie. Również fakt, że dorośli często nie liczą się
z aktualnie wykonywaną przez dziecko czynnością tłumacząc się,
że to tylko zabawa i odrywają dziecko od wykonywanej
czynności, przez co dziecko jej nie kończy. Należy pamiętać, że zabawa dla dzieci jest równie ważna jak dla osób dorosłych praca,
ponieważ podczas zabawy uczy się sposobów zachowania, wytrwałości,
a więc także kończenia rozpoczętej gry, układanki.
Wiele może być wiec powodów trudności w koncentracji
uwagi, a nadpobudliwość psychiczna także odgrywa pewną rolę.
Należy wyraźnie podkreślić, że w stosunku do dzieci
nadpobudliwych zachowanie dzieci i nauczycieli powinno być szczególnie
przemyślane, tak aby nie stwarzać dodatkowych sytuacji
utrudniających dziecku skupienie na wykonywanej pracy. A zatem:
- nie należy przerywać rozpoczętej przez dziecko czynności, a
jeśli już z jakichś powodów musimy to uczynić, trzeba uprzedzić
je, że za chwilę będzie musiało skończyć zajęcie. Starajmy
się przyswoić dziecku zasadę Jeśli coś zaczynam, powinienem to
zakończyć;
- także dziecko nie powinno mieć zbyt dużo zabawek (można
niektóre z nich schować);
- pokój (kącik zabawy) powinien być tak urządzony, aby
dziecko mogło łatwo i szybko go uporządkować. A jeśli dziecko
nie chce posprzątać po sobie, pomóżmy mu. Nasza obecność jest
często wystarczającą zachętą do uprzątnięcia zabawek; -plan
dnia powinien być szczególnie troskliwie przemyślany, tak aby
określone czynności powtarzały się codziennie o tej samej porze. Stały rytm dnia jest bardzo ważnym czynnikiem porządkującym czynności
dziecka i poprzez wyrabianie nawyków przygotowującym do pracy w
okresie szkolnym.
Starajmy się nie krytykować i nie piętnować dziecka za
jego problemy, ale zaobserwować te sytuacje, w których dziecko
potrafiło skoncentrować się na zadaniu i dobrze je wykonało.
Zauważenie dokonań dziecka i pochwala w tym właśnie momencie stanie
się motywacją do następnych prób pokonania trudności. Celem
nauczycieli i rodziców powinno być kształtowanie pozytywnego obrazu
dziecka poprzez słowa akceptacji czy zachęty.
Wiele danych wykazuje, że u dzieci z nadpobudliwością
psychoruchową obserwuje się zwiększone ryzyko innych zaburzeń
psychicznych w dzieciństwie, okresie dojrzewania i w dorosłym życiu.
Można w to włączyć zachowania antyspołeczne, uzależnienie od
alkoholu i narkotyków, depresję, większe ryzyko popełniania samobójstw.
Nie wydaje się to związane tylko z nadpobudliwością jako
cechą człowieka, ale raczej z jej konsekwencjami. Dziecko nadpobudliwe
jest często karane za swoje objawy, odbiera nieustannie negatywne
informacje o sobie i na podstawie tych informacji tworzy obraz siebie jako osoby gorszej od innych, złej.
W zależności od warunków rodzinnych, cech temperamentu może
zareagować na to agresją lub wycofaniem lub rezygnacją z wszelkich
działań.
Aby pomóc dzieciom nadpobudliwym i ich opiekunom należy
uświadomić sobie, że przyczyną opisanych zachowań dzieci nie jest
ich zła wola, a jedynie wzmożona potrzeba aktywności ruchowej.
Nie można więc ich za to ani karać, ani winić. Trzeba im
pomóc poprzez stwarzanie takich sytuacji, które umożliwią im w
sposób akceptowany społecznie zaspokoić swoje potrzeby. Pracę z
dzieckiem nadpobudliwym zawsze trzeba zacząć od akceptacji jego
odmienności i przyjęcia tego, że być może nigdy nie będzie idealnym,
wymarzonym dzieckiem lub uczniem, którego by się chciało mieć w
domu lub w klasie. Pomaga to dopasować wymagania do realnych
możliwości i chroni wszystkich przed kolejnymi niepowodzeniami. Podstawą
postępowania w zespole nadpobudliwości psychoruchowej jest
postępowanie wielokierunkowe, ze szczególnym uwzględnieniem poradnictwa
rodzinnego i treningu umiejętności rodzicielskich. Nadpobudliwość
psychoruchowa to zespół objawów, z którego czasem się wyrasta, ale
które są i nie można ich zmienić, można natomiast modyfikować
otoczenie, stwarzając dziecku korzystniejsze warunki zdobywania
wiedzy i przebywania w grupie. Podczas pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo należy wykazać się konsekwencją w postępowaniu, stawiając jasno określone granice, co dziecku wolno, a czego nie może wykonywać. Należy wyznaczać bliskie cele działania i
określić sposób ich realizacji. Systematycznie przyzwyczajamy dzieci do
finalizowania każdego rozpoczętego zadania. Przypominamy o obowiązkach
i jeżeli jest taka potrzeba pomagamy w ich realizacji. W pracy
z dzieckiem należy wykorzystać terapie kierujące aktywnością
ruchową, muzyczną, emocjonalną dziecka i w konsekwencji poprawiające
jego zdolność uwagi i koncentracji, zwolnienia napięcia
mięśniowego i psychicznego, rozwijanie procesów myślowych, zachowań
empatycznych, bycia bardziej aktywnym i twórczym. Są to min. terapia
zajęciowa, muzykoterapia, metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne,
metoda malowania dziesięcioma palcami. Należy pamiętać, aby treści
dobierać do specyficznych potrzeb dzieci, możliwości, ich osobowości, indywidualnych predyspozycji. Niebagatelne znaczenie dla efektywnej pracy z dzieckiem ma współpraca rodziców z terapeutą. Brakuje jednak specjalistów oraz działającego celowo systemu motywującego rodziny do udziału w terapiach prowadzących do redukcji napięć i konfliktów w rodzinie. Wizyta u psychologa budzi nadal lęk iobawę wielu rodziców. Aby terapia dzieci nadpobudliwych psychoruchowo była owocna, to również rodzice muszą pamiętać i przestrzegać odpowiednich zasad postępowania ze swoim dzieckiem. Dziecko musi mieć zapewnioną atmosferę akceptacji i spokoju, ustalone reguły i obowiązki. Dorośli powinni kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem, stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dać mu do zrozumienia, że jest kochane. Należy ograniczyć dziecku czas oglądania telewizji, a w zamian poświęcić więcej czasu na rozmowę i wspólna zabawę.
Nauczyciele pracujący z dzieckiem nadpobudliwym muszą
pamiętać o tym, aby nie tłumić nadmiernej aktywności ruchowej tych
dzieci, uczyć je podczas zajęć kontrolowania swojej energii,
wdrażać do spokoju i skupienia się nad aktualnie podejmowanym zadaniem.
Na świecie dzieci nadpobudliwe objęte są prawną ochroną, mają prawo ubiegać się o specjalną pomoc w nauczaniu. W Polsce nie jest to jeszcze usankcjonowane, wszystko zależy od postawy nauczycieli i rodziców. Trzeba jednak podkreślić, że dziecko nadpobudliwe w komfortowych dla siebie warunkach może osiągnąć wiele.
LITERATURA:
1.Kozłowska A. , Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego, Wydawnictwo Żak, W-wa 1996
2.Narutowska H., Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo, WsiP, w-WA 1972
3.Narutowska H., Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Ksiegarnia, W-wa 1972
4. Zespół lekarzy z Kliniki Psychiatrii Wieku Rozwojowego Akademii Medycznej w Warszawie, Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci , (w:) Wychowanie w przedszkolu, Nr 3 / 2004 r.