Terapeutyczna rola zajęć muzyczno - teatralnych dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie

Od 2008 roku pracuje w Szkole Podstawowej dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie. W ciągu tych lat pracy zetknęłam się z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu umiarkowanym i lekkim. Od wielu lat interesuje się twórczością artystyczną dzieci i młodzieży, w związku z tym podjęłam studia podyplomowe ,,Muzyka, plastyka i technika”. Przez rok łączyłam pracę w szkole dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie z pracą nauczyciela plastyki w liceum. Jednak w tym artykule skupie się na działaniach uczniów niepełnosprawnych intelektualnie, ze szczególnym uwzględnieniem zajęć muzyczno-teatralnych.
Na początku chciałam zaznaczyć, że obecnie unika się używania określenia ,,upośledzenie umysłowe”, zastępując je określeniem ,,niepełnosprawność intelektualna”. Jest to pojęcie, stosunkowo młode, które pojawiło się zamiast stygmatyzujących i wartościujących określeń „niedorozwój umysłowy” i „ upośledzenie umysłowe”.
Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się przede wszystkim utrudnieniami w sferze percepcyjnej i poznawczej, powodując wolniejsze tempo uczenia się i opanowywania różnych sprawności poznawczych i społecznych. Stereotypy na temat niepełnosprawności intelektualnej, a przede wszystkim ten dotyczący braku możliwości rozwoju i celowości podejmowania różnych aktywności życiowych, wywierają destrukcyjny wpływ na postawy społeczne, sposób postrzegania i traktowania osób z niepełnosprawnością intelektualną, a także na szanse rozwojowe i wyrównujące, jakie się im stwarza. Tymczasem, to właśnie sprzyjające postawy społeczne tzn. wiedza, pozytywne nastawienie emocjonalne i konkretne działania są czynnikami niezbędnymi do tworzenia dla osób z niepełnosprawnością intelektualną warunków samodzielnego, niezależnego i aktywnego życia.
Na prawidłowy rozwój człowieka w dużej mierze wpływa obcowanie z muzyką, zarówno czynne jak i bierne. W życiu dziecka muzyka pojawia się wcześniej niż mowa. Od najwcześniejszych chwil życia dziecko reaguje nie tylko na śpiew matki, ale również na inne dźwięki płynące z otaczającego go świata. Już u bardzo małych dzieci można zaobserwować spontaniczną reakcję na muzykę. Ma ona działanie nie tylko kształtujące wyobraźnię, ale wpływa na rozwój emocjonalny, wzbudza radość i śmiech, odgrywa dużą rolę w procesie socjalizacji, wspomaga rozwój dziecka. Ma również działanie relaksujące i terapeutyczne. Obcowanie z muzyką wzbogaca osobowość i uwrażliwia na problemy własne i innych ludzi. Słuchanie muzyki może prowadzić do stanu odprężenia psychicznego. Poprzez dźwięki przekazywany jest ładunek uczuć i nastrojów, które wprowadzają odbiorcę w określone stany. Mając powyższe na względzie ważna jest funkcja terapeutyczna muzyki. Efektem końcowym oddziaływań muzycznych jest poprawa nastroju, samopoczucia, usunięcie lęku, odreagowanie napięcia, pobudzenie wyobraźni oraz poprawa relacji z innymi członkami grupy.
Podczas zajęć muzyczno - teatralnych stosuję formy i metody pracy, często zainspirowana pomysłami zaczerpniętymi na kursach i warsztatach. Najważniejszymi celami terapeutycznymi opracowanego przeze mnie programu tych zajęć są: doskonalenie umiejętności pracy w zespole, nabywanie poczucia własnej wartości, poznawanie i rozwijanie własnych możliwości, wyrabianie odwagi i śmiałości, rozwijanie wrażliwości emocjonalnej, rozbudzanie kreatywności i swobodnej ekspresji artystycznej, wdrażanie do samodzielności, rozwijanie uzdolnień twórczych i zainteresowań teatrem, doskonalenie mimiki, ekspresji i plastyki ciała, poznanie pozawerbalnych sposobów komunikowania się, kształtowanie odpowiednich postaw wobec napotykanych trudności.
Wspólnie z uczniami klas starszych szkoły podstawowej przygotowaliśmy bajkę muzyczną pt. ,,Kopciuszek”. Wykorzystałam w niej utwory muzyki klasycznej i współczesnej. Istotą tego przedstawienia było to, że opierało się wyłącznie na muzyce i na inscenizacjach ruchowo-tanecznych, z wyłączeniem tekstu. Aktorami byli uczniowie niepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym, często z niepełnosprawnością ruchową. Podczas przygotowania przedstawienia starałam się tak dobrać role, żeby każdy aktor mógł się pokazać z jak najlepszej strony. Do występów zaangażowani zostali wszyscy uczniowie mojej klasy oraz inni chętni z klas starszych. Praca ta wymagała ode mnie wnikliwej obserwacji dzieci i częstej modyfikacji scenariusza. Z początku, do sceny ,,Wejście Macochy” miała być wykorzystana muzyka J. Offenbacha ,,Cancan”, jednak uczniowie nie czuli się z tym zbyt pewnie i zastąpiłam ją inną muzyką. Pomimo tego, że nie operowaliśmy słowem, ze względu na trudności artykulacyjne znacznej ilości dzieci, udało nam się w ciekawy sposób wystawić przedstawienie, a publiczność nie miała wątpliwości, o jaką bajkę chodzi. Dzieci podczas prób były bardzo zaangażowane, często dopytywały się o kolejną próbę i pilnowały wzajemnie swojej obecności. Na początku nasze próby były z wszystkimi uczestnikami, tak by mogli oni poznać istotę przedstawienia i jego wstępny scenariusz. Następnie ćwiczyliśmy wybrane sceny w grupach, by na końcu znowu ćwiczyć całościowo. Od niektórych aktorów wymagało to dużego zaangażowania i pracy, zwłaszcza od tych, którzy występowali w wielu scenach. W tym miejscu dało się zauważyć postawę pomocną u dzieci. Chętnie brały one udział w powtórkach, pomimo tego, że znały już swoją role, tak by mogły nauczyć się też inni uczestnicy. Dzieci wzajemnie pilnowały swoich rekwizytów. W związku z zajęciami teatralnymi czuły się wyróżnione w społeczności szkolnej, co może w przyszłości skutkować nabieraniem odwagi i pewniejszym wchodzeniem w relacje społeczne. Nie bez znaczenia jest też fakt, że obcowały z wartościową muzyką, uczyły się odpowiednio reagować ruchem i mimiką na muzykę. Każdy z nich czuł się odpowiedzialny za sukces przedstawienia.
.
Scenariusz przedstawienia muzycznego ,,Kopciuszek”

Uczestnicy: Uczniowie klas siódmych i ósmych Szkoły Podstawowej
( uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym)
Forma:
- zespołowa,
- grupowa,
- zabawy z elementami pantomimy,
- improwizacja ruchowa do muzyki,
- udział w układach choreograficznych.
Pomoce i materiały:
Nagrania muzyki do przedstawienia, stroje dla uczestników, plansze z napisami i wizerunkami przedstawiającymi Kopciuszka i księcia, gitara, pierścionek, złote kółka symbolizujące pieniądze, dekoracja - zegar, biżuteria, przybory do makijażu, lustro, ubrania, torebki, apaszki, szczotka, ścierki, kubki i inne.
Cele:
- doskonalenie umiejętności pracy w zespole,
- nabywanie poczucia własnej wartości,
- poznawanie i rozwijanie własnych możliwości,
- wyrabianie odwagi i śmiałości,
- rozwijanie wrażliwości emocjonalnej,
- rozbudzanie kreatywności i swobodnej ekspresji artystycznej,
- wdrażanie do samodzielności,
- rozwijanie uzdolnień twórczych i zainteresowań teatrem,
- doskonalenie mimiki, ekspresji i plastyki ciała,
- poznawanie pozawerbalnych sposobów komunikowania się,
- kształtowanie odpowiednich postaw i zachowań wobec napotykanych trudności,
- czerpanie radości z zabawy w teatr.
Metody :
- metoda samodzielnych doświadczeń,
- metoda zadań stawianych do wykonania,
- metoda ćwiczeń utrwalających,
- metoda obserwacji i pokazu,
- metody słowne,
- metody aktywizujące.
Przebieg:
Scena 1 - Kopciuszek sprząta w domu
muzyka – Schumann ,, O dalekiej Krainie”,
Scena 2 - Siostry dokuczają Kopciuszkowi
muzyka- M.Musorgski ,,Taniec piskląt”,
Scena 3 - Wejście Macochy
muzyka - Camille Saint- Saens ,,Słoń”,
Scena 4 - Wejście orszaku królewskiego
muzyka Rossini- Wilhelm Tell –uwertura cz.1 (fragment),
Scena 5 - Przygotowanie na bal
muzyka A. Chaczaturian - ,, Taniec z szablami”,
Scena 6 - Kopciuszek sprząta w domu
muzyka – Schumann ,, O dalekiej Krainie”,
Scena 7 - Wizyta wróża
muzyka - Camille Saint- Saens ,,Akwarium”,
Scena 8 - Bal na zamku
muzyka -Johann Strauss ,,Nad pięknym modrym Dunajem”,
Scena 9 - Północ, ucieczka Kopciuszka,
Scena 10 - Wejście orszaku królewskiego
muzyka Rossini- Wilhelm Tell –uwertura cz.1 (fragment),
Scena 11- Mierzenie pantofelka
muzyka- Menuet,
Scena 12 - Oświadczyny
muzyka - Michael Bolton ,,When a Man loves a Woman”,
Scena 13 - Książe śpiewa dla Kopciuszka
muzyka- Elvis Presley ,,Love me tender”,
Scena 14 - Przedstawienie aktorów i twórców spektaklu,
Scena 15 - Wesele - wspólna zabawa widzów z aktorami,
Muzyka ¬ - Elvis Presley ,,Jailhouse Rock”.
Podczas zajęć muzyczno-teatralnych ważne jest, aby zastosowane metody i formy pracy były zarówno dla uczniów ciekawe jak i dostosowane do ich indywidualnych możliwości i potrzeb. Uczniowie nabywają wtedy umiejętności pracy w zespole, poczucia własnej wartości, wyrabiają odwagę i śmiałość. Kluczowe wydaje się być czerpanie radości z zabawy w teatr, co może mieć miejsce wyłącznie w sytuacji, gdy zajęcia odbywają się w atmosferze swobody, pracy połączonej z zabawą, poczuciem bezpieczeństwa i brakiem obaw przed negatywną oceną. W sytuacji, gdy występy uczniów nagradzane są uznaniem widowni, daje im to możliwość przeżywania sukcesu i poza aspektem artystycznym jest również doskonałą metodą terapeutyczną wprowadzającą u uczniów korzystne zmiany. Sukces powoduje również to, że na przyszłość chętnie angażują się w kolejne pomysły teatralne.
Twórczość jest naturalną i powszechną zdolnością właściwą każdemu człowiekowi. W związku z tym powinna być rozwijana, a nie hamowana przez przeszkody szczególnie środowiskowe. Przez wiele lat twórczość niepełnosprawnych intelektualnie uważana była za coś zbędnego. Uważam, że niesłusznie. Każdemu dziecku, bez względu na jego zdolności potrzebne są zajęcia rozwijające kreatywność. Moim zdaniem są one szczególnie ważne dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Stopniowo zmienia się podejście społeczeństwa do osób niepełnosprawnych intelektualnie, tym samym dając im szansę do znalezienia swojego miejsca. Cieszy fakt, że istnieją instytucje wspomagające te osoby nie tylko pod względem funkcjonalnym, ale też artystycznym. Tu można wymienić Teatr 21, gdzie zaangażowane są osoby z zespołem Downa. Marzę, żeby w przyszłości moi uczniowie występowali jako aktorzy w tym teatrze.
mgr Ewa Mędrzecka
oligofrenopedagog
(nauczyciel muzyki, plastyki i techniki)