Zaburzenia mowy w okresie dziecięcym

ZABURZENIA MOWY W OKRESIE DZIECIĘCYM

Zaburzenia mowy to brak umiejętności właściwego budowania wypowiedzi lub jej partycypacji. Chodzi tutaj o wypowiedzi w całości,
albo w jakimś składowym stopniu zniekształcone- mniejszym bądź większym. Możemy wyróżnić trzy składowe części, a więc i trzy grupy zaburzeń mowy,
które objawiają się jako zniekształcenia:
 Treści,
 Formy językowej,
 Substancji w dwu płaszczyznach:
1. suprasegmentalnej,
2. segmantalnej

Zniekształcenia treści są efektem zakłóceń procesów uogólniania i abstrakcji, logicznego wnioskowania, ukierunkowanego myślenia.
Do zniekształcenia języka należą różnego rodzaju niemoty. Np. przyczyną głuchoniemoty jest brak słuchu od urodzenia lub ogłuchnięcie w okresie kształtowania się mowy, czyli do 3. roku życia. W przypadku ogłuchnięcia ciężka praca dziecka nad opanowaniem mowy, a więc najpierw czynników prozodycznych (wiek 0-1 roku), wyrazy (1-2), a na końcu zdania (2-3), zostaje przerwana. Gdy dziecko głuchnie w okresie swoistej mowy (3-7 rok życia),
to ogłuchnięcie również pociąga za sobą niemotę. Ukształtowana mowa nie może
z powodu przerwania odbioru, utrwalić i rozwijać dalej. Jeżeli dziecko opanuję sztukę czytania z ust, odbiór zostaje przez stworzenie w kanale artykulacyjno- słuchowym linii zastępczej przywrócony. Od tej chwili funkcjonuje kanał artykulacyjno- wzrokowy. Jeżeli dziecko ogłuchnie w wieku szkolnym,
jest to dla niego mniej niebezpieczne, gdyż opanowało już biegle sztukę czytania
i pisania. To nie pociąga za sobą niemoty. Oczywiście odbiór informacji został
tu uniemożliwiony, jednakże pozostałe składniki mowy w kanale artykulacyjno- słuchowym są na poziomie i w pełni sprawne. Cierpi tutaj mniej lub bardziej wyrazistość w mówieniu. Tutaj również sztuka czytania z ust przywraca możliwość odbioru, więc zwyczajnego słownego porozumiewania się. Wielkie znaczenie
dla ogłuchłego mają resztki słuchowe. Pozwalają one stosunkowo łatwo nauczyć dziecko w okresie kształtowania się mowy nie tylko prawidłowej artykulacji,
ale też elementów suprasegmentalnych, czyli rytmu, akcentu czy melodii.
Ze specyficzną odmianą niemoty, czyli alalią, mamy do czynienia wówczas, gdy mowa nie ukształtowała się w pełni do 3. roku życia. Alalia to nic innego,
jak niemożność nauczenia się mowy na skutek uszkodzenia struktur korowych.
Ten rodzaj niemoty występuje w dwóch postaciach.
W tym pierwszym rodzaju dziecko nie reprodukuje żadnej głoski. Komunikuje się z otoczeniem elementami suprasegmentalnymi. Tą postać nazywamy: alalią ekspresyjną, motoryczną, ruchową bądź dyslalią całkowitą. Zrozumienie mowy i wykonywanie poleceń jest prawidłowe a poziom intelektualny odpowiada wiekowi. Alalia jest następstwem obniżonej uwagi słuchowej, zlęknięcia, braku dostatecznej zdolności naśladowania, a czasami nawet lenistwa. Należy tutaj wywołać uwagę słuchową i chęć mówienia. Często pomaga tutaj towarzystwo innych dzieci, wspólna zabawa.
Druga alalia to alalia percepcyjna (recepcyjna, impresyjna). Niesprawne analizatory korowe, uszkodzenia ośrodka układu nerwowego powodują, że dziecko z tym defektem:
 Nie rozumie wypowiedzi otoczenia.
 Nie odpowiada na pytania.
 Daje bezsensowne odpowiedzi.
 Powtarza mechanicznie słowa.
 Wypowiedzi czy pytania.
 Popełnia błędy przy wskazywaniu nazwanych przedmiotów.
Afazja to całkowita utrata zdolności mówienia i rozumienia wypowiedzi słownych na skutek uszkodzeń substancji mózgowej. Natomiast dysfazja
to częściowa utrata zdolności mówienia i rozumienia wypowiedzi słownych
na skutek uszkodzeń substancji mózgowej. Przy wystąpieniu afazji występuje brak umiejętności budowania tekstów słownych (afazja, dysfazja ekspresyjna, ruchowa) i percypowania tekstów słownych (afazja, dysfazja recepcyjna, sensoryczna).
Ta utrata może dotyczyć: umiejętności wyboru symboli leksykalnych
i fonologicznych, wiązania tych symboli czy użycia we właściwej kolejności. Przyczyną uszkodzeń mózgu mogą być udary mózgowe, urazy czaszki czy też guzy śródczaszkowe. Wyróżniamy dwie zasadnicze odmiany afazji: afazja ruchowa czyli ekspresyjna i afazja sensoryczna, czyli impresyjna. Istnieją dwie podstawowe formy alalii: motoryczna, czyli dyslalia całkowita i precepcyjna czyli dyslalia słuchowa.
Do zniekształcenie substancji w płaszczyźnie suprasegmentalnej możemy zaliczyć zmącenie rezonansu. Objawia się ono charakterystycznym poszumem nosowym. Inaczej możemy nazwać to rynofonią, czy też rynizmem. To wszystko zachodzi, gdy przy wymawianiu nosówek prąd powietrza przechodzi także przez usta, a przy ustnych- także przez nos. Mówienie z poszumem nosowym nosi nazwę rynoalii. Możemy wymienić następujące jej rodzaje:
 Rynolalia otwarta- działa przyczyna utrudniająca zamknięcie przejścia z jamy ustnej do jamy nosowej. Tą przyczyną jest niemożność zagrodzenia przejścia do jamy nosowej przez przebicie podniebienia, nieruchomość podniebienia przy paraliżu lub przy większości rozszczepów, przez zbyt krótkie podniebienie miękkie.
 Rynolalia zamknięta- działa przyczyna utrudniająca swobodne przejście powietrza przez jamę nosową. Tą przyczyną jest zagrodzenie przejścia do jamy nosowej przez skrzywienie przegrody nosowej, polipy czy też złe funkcjonowanie podniebienia miękkiego.
 Rynolalia mieszana- działają oba rodzaje przyczyn.

Zmąceniu rezonansu towarzyszy również bardzo często wadliwa wymowa. Nazywamy to palatolalią.
Jąkanie jest jednym z najcięższych zakłóceń mowy. Jak przy wielu innych zakłóceniach mowy, tak i tu zalążki sięgają okresu kształtowania się mowy
i bardzo często są one skutkiem błędów wychowawczych rodziców. Szczególnie niebezpiecznym okresem, kiedy to powstaje jąkanie jest okres przedszkolny
i początek okresu szkolnego. Po ukształtowaniu się mowy dziecka, chce ono naraz więcej powiedzieć niż jest w stanie. W następstwie tej tendencji pojawiają się
w wypowiedzi dziecka skracania wyrazów, reduplikacje sylab czy przestawienia. Wzruszenia, takie jak strach, gniew czy złość, również są okolicznościami,
które mocno sprzyjają powstawaniu tych tworów. Niewłaściwa jest nadmierna troskliwość o dziecko i o jego mowę. Nieustanne poprawianie, napominanie, kary, wyśmiewanie, przedrzeźnianie wadliwej wymowy, prowadzą do tego, że dziecko będzie coraz więcej myśleć o swojej mowie, a co za tym idzie, będzie sobie uświadamiało swoje wad. Zły wpływ na dziecko na zbyt szybka i trudna wypowiedź dorosłych. W okresie początku roku szkolnego również może wystąpić jąkanie. Myśl o nowym środowisku, strach przed egzaminami i nauczycielem, stanowią podłoże jąkania. Jąkanie jest skomplikowaną wadą wymowy,
gdzie podczas fazy początkowej możemy usłyszeć powtarzanie sylab, najczęściej nagłosowych. Później osoba powtarza szybko i wielokrotnie głoskę. Czasami
też ściska i przeciąga samogłoski względnie samogłoski. Następnie dochodzą współruchy, czyli: zaciskanie pięści, tupanie czy wysuwanie języka.

Giełkot to niedokładne mówienie na skutek szybkiego tempa. Możemy
tu zauważyć przycinanie, przerzucanie oraz połykanie głosek bądź sylab. Zniekształceniu ulegają przede wszystkim długie wyrazy. Występuje on u dzieci, którym myśl, znacznie wyprzedza wypowiedź. Zwolnienie tempa mowy
i rytmiczne mówienie likwidują giełkot.
Do zniekształcenia substancji w płaszczyźnie segmentalnej możemy zaliczyć dyslalię. Jest to wada wymowy, która objawia się realizacją fonemów odbiegających od ustalonej normy. Możemy wyróżnić jej następujące rodzaje:
 Jednoraka: jeden fonem jest realizowany odmiennie,
 Wieloraka: kilka lub kilkanaście fonemów jest odmiennie realizowanych.
 Całkowita, czyli alalia motoryczna: realizowane są tylko czynniki prozodyczne mowy, czyli akcent, melodia, rytm.
 Złożona : w realizacji zanika kilka cech, np. dźwięczność i miękkość. Pojawia się nosowość.
 Prosta: zanika tylko jedna cecha, np. wibracja.

Przyczyny dyslali mogą być organiczne bądź czynnościowe. Organiczne występują wtedy, gdy wadliwa wymowa została spowodowana przez anatomiczne zmiany organów mowy, słuchu i centralnego systemu nerwowego. Czynnościowe przyczyny występują przez wadliwe funkcjonowanie narządów mowy wskutek niedostatecznej uwagi słuchowej, niedbałości czy upośledzenia umysłu.

Literatura:
D. Antos, G.Demel, I.Styczek, „Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy”, 1971
L. Kaczmarek, „Nasze dziecko uczy się mowy”, 1977
T. Bartkowska, „Rozwój wymowy dziecka przedszkolnego jako wynik oddziaływań wychowawczych rodziny i przedszkoli”, 1990
O. Essen, „Fonetyka ogólna i stosowana”, 1989
G. Denel, „Wady wymowy”, 1974