Dysleksja - przyczyny, objawy, diagnoza

Dysleksja- definicje, przyczyny, objawy, diagnoza oraz program postępowania logopedycznego

W literaturze można spotkać się z różnym rozumieniem terminu dysleksja. Najczęściej jednak jest ona opisana jako trudność w nauce czytania i wtórnie- pisania przy normalnej inteligencji danej osoby i sprzyjających warunkach społeczno- kulturalnych. Jest to definicja opracowana przez Światową Federację Neurologów (M. Bogdanowicz, O dysleksji,
czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu, 1994, s. 32.). Do niedawna obowiązywała też definicja z 1994 roku, która została opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona mówiąca o dysleksji jako specyficznym zaburzeniu o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie.
Zdaniem J. Cieszyńskiej dysleksja to trudności w linearnym opracowaniu informacji: symbolicznych, czasowych, motorycznych, manualnych i językowych (Dysleksja
jako problem linearnych przekształceń, 2009, nr 8). Jak widać autorka rozumie problem dysleksji wielowymiarowo.
Podążając za M. Bogdanowicz (O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach
w czytaniu i pisaniu, 1994, s.24) możemy stwierdzić, iż przyczyn dysleksji jest wiele i czasem wszystkie naraz mogą wystąpić u tego samego dziecka. Dysleksja uwarunkowana
jest polietiologicznie, gdyż może być spowodowana przez różne przyczyny,
takie jak dziedziczność czy organiczne uszkodzenie mózgu.
J. Cieszyńska oraz M. Korendo (Wczesna interwencja terapeutyczna, 2007, s.21- 25) podają, iż pierwsze objawy zagrożenia dysleksją związane są już z odruchami w okresie niemowlęcym oraz rozwojem motorycznym. Jeżeli mamy do czynienia z opóźnieniem zaniku wrodzonych odruchów, np. automatycznego marszu, to może to wskazywać na niedojrzałość centralnego układu nerwowego, a co za tym idzie, trudności natury dyslektycznej. Niestety często ignorowane są te widoczne sygnały, a powinny być znakiem do wczesnej diagnozy
oraz natychmiastowej stymulacji rozwoju funkcji motorycznych oraz poznawczych. Korzystając z pracy J. Cieszyńskiej oraz M. Korendo (Karty diagnozy, 2008) diagnoza
tak małego dziecka została ułatwiona, gdyż w każdym przedziale wiekowym zostały przedstawione te umiejętności, które w rozwoju są niezbędne i wyznaczają kolejne, osiągane przez dziecko etapy. Brak określonej umiejętności powinien motywować do działania
i podjęcia skutecznej terapii.

Natomiast M. Bogdanowicz oraz G. Krasowicz- Kupis (Podstawy Neurologopedii. Podręcznik akademicki, 2005, s. 971- 974) podają przykłady metod stosowanych w diagnozie dysleksji, które można wykorzystać w przypadku dzieci starszych. Nie wspominają jednak
w swojej pracy o pierwszych objawach zagrożenia dysleksją w wieku niemowlęcym.
Autorki przedstawiają rodzaje umiejętności, które muszą być sprawdzone przez terapeutów
w przypadku dzieci w okresie szkolnym:
1. Ocena czytania:
• Na poziomie dekodowania- testy w formie listów wyrazów do czytania na czas oraz próba czytania pseudosłów,
• Na poziomie czytania ze zrozumieniem- teksty i pytania sprawdzające
ich zrozumienie,
• Rozumienie przeczytanego tekstu przez wykreślanie niepotrzebnych słów,
2. Ocena pisania:
• Pisanie w odniesieniu do trzech form: ze słuchu, ze wzoru i z pamięci,
3. Ocena umiejętności i świadomości fonologicznej jest dokonywana na trzech poziomach:
• śródsylabowy - to operacje na logotmach, rozpoznawanie rymów,
• sylabowy- to operacje na sylabach, analiza i synteza sylabowa słów
oraz pseudosłów,
• fonemowy- operacje na głoskach/fonemach, analiza i synteza fonemowa słów i pseudosłów, porównywanie paronimów.
4. Umiejętności morfologiczno - składniowe i świadomość morfologiczno- składniowa:
• rozumienie złożonych poleceń słownych o zróżnicowanej konstrukcji składniowej,
• ocenę poprawności gramatycznej zdań,
• uzupełnianie brakujących elementów w zdaniu,
• próby o charakterze słowotwórczym,
• ocena płynności semantycznej.
Natomiast J. Cieszyńska (Nauka czytania krok po kroku, 2005, s. 33- 63) zdecydowanie szerzej zajęła się tematyką diagnozy dysleksji. Obok funkcji, które należy zbadać u dzieci, wspomina też o obserwacji, na którą składają się: chęć podejmowania współpracy, zachęcanie do współdziałania, zrozumienie instrukcji niewerbalnych i werbalnych, dostosowanie się
do panujących reguł, samodzielne werbalizowanie zasad, naśladowanie działań terapeuty, szybkość uczenia się, preferowany sposób wykonywania działań, różnica w wykonywaniu zadań tematycznych i atematycznych oraz reakcje na trudności. J. Cieszyńska bardzo dokładnie opisuje również funkcje, które muszą być zdiagnozowane. Bowiem, jak twierdzi autorka, każda z nich warunkuje prawidłowy przebieg procesu uczenia się czytania i pisania. A są to:
1. sprawność motoryczna - motoryka duża, sprawność manualna oraz apraksja oralna,
2. lateralizacja- dominacja ręki, oka, nogi i ucha,
3. spostrzeganie wzrokowe - analiza i synteza wzrokowa,
4. spostrzeganie słuchowe - identyfikowanie i rozróżnianie dźwięków, słuchanie dźwięków mowy, różnicowanie opozycji fonologicznych,
5. umiejętności językowe - opanowanie systemu fonetyczno- fonologicznego, systemu semantycznego oraz syntaktycznego,
6. operacje myślowe- szeregowanie, klasyfikacje, myślenie przyczynowo - skutkowe, myślenie symboliczne oraz indukcyjne,
7. pamięć- symultaniczna, sekwencyjna, pojemność pamięci.
Podczas diagnozy niezwykle istotne jest sprawdzenie lateralizacji. Podążając
za J. Cieszyńską oraz M. Korendo (Wczesna interwencja terapeutyczna, 2007, s. 267 - 281) należy zaznaczyć, iż proces dominacji stronnej przebiega już w ontogenezie. Pierwsze symptomy preferencji lewej lub prawej ręki pojawiają się około dziewiątego miesiąca życia.
W drugim roku życia kształtuje się przewaga jednej nogi. Zwykle pod koniec czwartego roku życia u dziecka można określić preferencję jednego oka, ucha, ręki oraz nogi. Autorki dodają, iż utrzymywanie się oburęczności powyżej tego wieku oznacza nieprawidłowość w przebiegu kształtowania się formuły lateralizacji. Podczas diagnozy można stwierdzić następujące wzorce:
1. lateralizacja prawostronna- jest ogromna szansa, że język jest przetwarzany
w lewej półkuli mózgu,
2. lateralizacja lewostronna- lewe ucho, oko, ręka oraz noga,
3. lateralizacja skrzyżowana- przykładem może być lewe oko i ucho, natomiast dominująca prawa ręka i noga,
4. lateralizacja nieustalona- przy niezdominowanej części ciała.
Bardzo istotną kwestią są również skutki lewooczności. Jest to jedna z przyczyn zaburzeń percepcji wzrokowej. M. Korendo (Specyfika postrzegania wzrokowego dzieci
z dysleksją, 2011, s.120) wymienia następujące skutki lewooczności:
• odwracanie kierunku analizowania przestrzeni,
• odwracanie kierunku stawiania znaków,
• pomijanie lewej strony przestrzeni,
• trudności z koncentracją wzroku na materiale zadaniowym, także technikę chaotycznego skanowania wzrokiem materiału,
• w konsekwencji niechęć do rysowania, pisania i czytania.
D. Kamieńska (Wpływ formuły lateralizacji na kształtowanie się systemu fonetyczno- fonologicznego, 2011, s. 86-87) wymienia, iż jednym ze skutków lewouszności
jest zaburzenia słuchu fonemowego, a więc trudności z różnicowaniem dźwięków mowy.
Co więcej potrzebny jest dłuższy czas na napisanie treści werbalnych. Osoby z dominującym lewym uchem mają skłonności do negatywnych emocji, dekoncentracji, niepłynności mowy oraz trudności w zrozumieniu tekstu czytanego. Występują również wady wymowy,
a w związku z tym jest problem z powtarzaniem nowych słów oraz trudność w zrozumieniu instrukcji werbalnych, gdyż osoby lewouszne zatrzymują z usłyszanej wypowiedzi około 1/3 wiadomości. Wszystko to, najczęściej wiąże się z zaburzeniami sekwencji słuchowej. Bowiem uszkodzony mechanizm odbioru mowy utrudnia wyodrębnianie we właściwej kolejności dźwięków, które tworzą nowe wyrazy. Osoby lewouszne mają trudności
z odbiorem dźwięków mowy z otoczenia nie tylko obcego, ale również ojczystego.
Osoby, które są leworęczne niechętnie podejmują się zadań manualnych. Widoczne jest opóźnienie manualne, a więc nieporadność czy mała precyzja ruchów oraz problemy
z posługiwaniem się narzędziami. W trakcie wykonywania zadań manualnych przez osoby niepraworęczne można zaobserwować bardzo silną tendencję do analizowania przestrzeni
od strony prawej do lewej. Dzieci leworęczne charakteryzują się również nadpobudliwością.
Dzieci lewonożne charakteryzują się specyficznym postrzeganiem przestrzeni. Występują u nich problemy motoryczne, jak choćby opóźnione chodzenie czy wchodzenie
na schody, niechęć jazdy na rowerku czy trudności z sekwencją kroków. U dzieci lewonożnych mogą również wystąpić zagrożenia w czytaniu i pisaniu (ortografia).
Oburęczność natomiast przejawia się w swoim zachowaniu nie tylko trudnościami
w koncentracji, ale również nadaktywnością ruchową.
W swojej pracy (O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu, 1994, s.39) M. Bogdanowicz podaje szereg objawów dysleksji rozwojowej,
takich jak: utrzymywanie się trudności w czytaniu aż do okresu dojrzałości, specyficzne rodzaje błędów w czytaniu i pisaniu, częste zaburzenia rozpoznawania symboli, niepowodzenia mimo prawidłowej motywacji i normalnej lub wyższej niż przeciętna inteligencji, brak oznak poważnych uszkodzeń mózgu i defektów narządów zmysłu, niepowodzenia w nauce czytania przy użyciu konwencjonalnych metod nauczania.
M. Bogdanowicz podaje również objawy, które zostały opracowane
przez M. Welchman’a i przedstawiają się następująco:
1. opóźnienie w nauce czytania i pisania,
2. rażące trudności z opanowaniem poprawnej pisowni,
3. problemy z przyporządkowaniem dźwięków mowy do symboli graficznych,
4. trudności w ustawianiu symboli w logicznej kolejności,
5. trudności w nauczeniu się działań matematycznych,
6. problemy z nazywaniem,
7. kłopoty z zapamiętywaniem oraz organizacją materiału.
Dysleksja jest problemem życiowym, a symptomatologia zmienia się wraz z wiekiem dziecka. Jak podaje M. Bogdanowicz, która powołuje się na J. Augur, w różnym wieku pojawiają się albo nasilają nieco inne objawy zaburzeń rozwoju psychoruchowego. Jeszcze przed pójściem dziecka do szkoły można zaobserwować pewne symptomy, które występują
u dzieci zagrożonych dysleksją i dyslektycznych. Należy tutaj wymienić nie tylko trudność
w zapinaniu ubrania, sznurowaniu butów (samoobsługa), ale również z zapamiętywaniem oraz wypełnianiem poleceń, mylenie nazw kierunków, zapamiętywania aktualnej daty,
czy szybsza męczliwość uwarunkowana koniecznością włożenia większego wysiłku koncentracji i uwagi. Dzieci z zagrożenia dyslektycznego oraz dyslektyczne mają trudności
ze stosowaniem zaimków, przypomnieniem sobie nazw przedmiotów oraz zapamiętywaniem materiału w formie sekwencji. Co więcej często dochodzi do opóźnionego rozwoju mowy, trudności z wypowiadaniem się oraz wadliwą wymową.
J. Cieszyńska (Nauka czytania krok po kroku, 2001, s. 14-17) wyodrębniła dwa rodzaje dysleksji: paradygmatyczną oraz syntagmatyczną.
Dysleksja paradygmatyczna:
1. Trudności w dokonywaniu prawidłowej analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia symultanicznego przetwarzania informacji (psychologiczny aspekt).
Z punktu widzenia językoznawczego charakterystyczne są substytucje literowe:
• Trudności w różnicowaniu liter,
• Problemy z odczytywaniem dwuznaków,
• Pomijanie znaków diakrytycznych.

2. Trudność w przeprowadzaniu operacji myślowych, zaburzenia symultanicznego przetwarzania informacji (aspekt psychologiczny).
Z punktu widzenia językoznawczego dochodzi do substytucji wyrazowych
w polu formalnym oraz znaczeniowym:
• Zniekształcanie wyrazów
przez domyślanie się ich z treści kontekstu oraz podobieństwa formy,
• Trudności w rozumieniu przeczytanego tekstu.
Dysleksja syntagmatyczna
1. Trudności w dokonaniu prawidłowej analizy słuchowej, zaburzenia sekwencyjnego przetwarzania informacji (aspekt psychologiczny).
Z punktu widzenia językoznawczego charakterystyczne są trudności
w opanowaniu systemu fonetyczno- fonologicznego:
• Mylenie liter oznaczających głoski opozycyjne,
• Metatezy cech głosek,
• Nieprawidłowe odczytywanie liter oznaczających głoski substytuowane w mowie lub wymawiane wadliwie,
• Trudność w zapisie samogłosek nosowych,
• Dodawanie liter.
2. Trudność w zachowaniu kierunku od lewej do prawej, zaburzenia sekwencyjnego przetwarzania informacji (psychologiczny aspekt).
Z punktu widzenia językoznawczego występują trudności z liniowym uporządkowaniem liter, sylab oraz wyrazów w zdaniu:
• Metatezy liter oraz sylab,
• Trudności w dzieleniu dłuższych wyrazów na sylaby,
• Elizja, czyli opuszczanie liter, sylab, wyrazów oraz całych linijek,
• Powtórne odczytywanie sylab
i wyrazów,
• Anaptyksy, czyli wstawianie dodatkowych samogłosek pomiędzy spółgłoski,
• Pomijanie interpunkcji,
• Trudność w odczytywaniu wyrazów jednosylabowych.