Rola mózgu w procesach mowy

Rola mózgu w procesach mowy

Mózg człowieka jest podłożem czynności intelektualnych, myślenia abstrakcyjnego oraz zdolności posługiwania się mową. Toteż jedno z fundamentalnych pytań stawianych przez współczesną logopedię brzmi: w której części mózgu człowieka kształtowana
jest zdolność komunikacji językowej?
Zdaniem E. Szeląg (Podstawy neurologopedii, 2005, s.116 - 117) wnikliwe obserwacje zachowań językowych oraz wyniki badań wykonywanych przy zastosowaniu neuroobrazowania rzuciły szersze światło na istniejący model funkcji językowych.
Dane te jednoznacznie wskazują, że mózgowa reprezentacja procesów językowych
jest wieloaspektowa.
Mózg jest nie jest bytem symetrycznym ani pod względem funkcjonalnym,
ani strukturalnym. Jak podaje J. Cieszyńska oraz M. Korendo (Wczesna interwencja terapeutyczna, 2007, s. 266) teoria asymetrii oraz specjalizacji półkilowej jest bardzo ważnym odkryciem, jednakże wcale nie oznacza tego, że jedna półkula jest całkowicie odpowiedzialna za dane funkcje. Półkule mają przewagę w kierowaniu danymi procesami
czy umiejętnościami, za które są odpowiedzialne, lecz muszą ze sobą współpracować,
by przesyłanie informacji zachodziło sprawnie.
Podążając za E. M. Minczakiewicz (Mowa – rozwój – zaburzenia – terapia, 1997,
s.23-23) czynność mówienia – nadawania mowy jest procesem bardzo złożonym,
który posiada bardzo dużą liczbę poziomów organizacji. Jednakże nie wszystkie części mózgu są jednakowo niezbędne do tego, aby człowiek mógł mówić i rozumieć, więc nadawać oraz odbierać mowę. Półkule mózgowe realizują różnorodne funkcje, a przez to regulują zachowanie człowieka. Autorka wymienia trzy okolice gnostyczne odpowiedzialne za organizację mowy, które przynależą do określonego analizatora:
1. okolica słuchowa – odpowiada za zbiór jednostek reprezentujących głosy, słowa, dźwięki mowy oraz inne akustyczne zjawiska,
2. okolica wzrokowa – zawiera jednostki reprezentujące kształty przedmiotów, znaki graficzne, barwy oraz przestrzenne stosunki,
3. gnostyczna okolica kinetyczna – decyduje o ruchowych aspektach mowy.
Praca A. Kozołuba (Podstawy anatomii i fizjologii układu nerwowego, 1999,
s.121-124) wymienia z większą dokładnością struktury lewej półkuli mózgu, które kierują czynnościami mowy:
1. okolice odpowiadające ośrodkowi Broca – odpowiedzialne są za łączenie głosek
w wyrazy i zdania, formowania płynnych wypowiedzi. Jest to partia odpowiedzialna za organizację procesów ruchowych,
2. obszary leżąca ku przodowi od ośrodka Broca – pomagają w tworzeniu złożonych tekstów,
3. okolica przedczołowa – kieruje kompleksowymi aspektami mowy, rozumienia
jej treści,
4. dodatkowa okolica ruchowa – drażnienie jej prądem wywołuje zatrzymanie mowy,
5. ośrodek Wernickego, pole słuchowo-gnostyczne, ośrodek czuciowy mowy – miejsca
te składają się na okolice zakrętu skroniowego górnego i są odpowiedzialne za słuch fonematyczny, czyli za analizę i syntezę mowy.
6. okolice płata skroniowego otaczające ośrodek Wernickego – mają za zadanie przekazywanie śladów pamięciowych, które są niezbędne do rozpoznawania mowy oraz formułowania wypowiedzi,
7. wieczko czołowo-ciemieniowe – pomaga w formułowaniu głosek i od niego zależy czucie ułożenia narządów mowy,
8. okolica styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego – kieruje złożonymi systemami logiczno-gramatycznymi oraz kształtuje pojęcia,
9. ośrodek czuciowy mowy pisanej – jest to inaczej ośrodek gnozji wzrokowej symboli słownych, gdzie dochodzi do scalania i interpretowania wzrokowych impulsów mowy pisanej,
10. ośrodek ruchowy pisania Exnera – działa analogicznie jak ośrodek Broca. Są tam kojarzone symbole słowne z pamięciowymi wzorcami czynności pisania.
Jak podaje J. Cieszyńska (Nauka czytania krok po kroku, 2005, s.26-27) półkule mózgowe realizują różnorodne funkcje, a przez to regulują zachowanie człowieka. Praca lewej półkuli związana jest z mową, pisaniem i czytaniem. Jak wymienia autorka, powyższa półkula ma za zadanie nie tylko odbierać, identyfikować i różnicować dźwięki mowy,
ale również przepracowywać materiał związany z cichym czytaniem, odnajdywać rymy
oraz dokonywać złożonych operacji werbalnych. Wiele dowodów wskazuje, że w procesach językowych ważną rolę odgrywa nie tylko lewa półkula mózgu, ale również prawa.
Jej głównymi zadaniami jest zrozumienie słyszanych i odczytywanych globalnie konkretnych rzeczowników, kontrolowanie zarówno intonacji, akcentu oraz rytmu wypowiedzi,
jak i kierunku czytania.
W pracy J. Cieszyńskiej i M. Korendo (Wczesna interwencja terapeutyczna, 2007,
s. 272) autorki zwracają uwagę, że „pozornie niejęzykowa prawa półkula pozwala rozumieć
i adekwatnie wyrażać ważne treści emocjonalne. W wyniku uszkodzenia jej struktur dochodzi często za zaburzenia zwanego aprozodią. Osoby dotknięte tym zaburzeniem mówią w sposób jednostajny, nie robiąc przerw, nie zmieniając intonacji, nie akcentując żadnych jednostek mowy.”
Również A. Kozołub (Podstawy anatomii i fizjologii układu nerwowego, 1999,
s.123-125) stwierdza, że prawa półkula mózgu odgrywa bardzo ważną rolę w procesach mowy, zapewniając odpowiedni wyraz emocjonalny przekazywanych treści. W swojej pracy autor także wspomina o pacjentach z zaburzoną pracą powyższej półkuli, którzy mówią
w sposób monotonny, bez akcentów i intonacji. Mają oni trudność w określeniu czy usłyszana wypowiedź wyrażała radość, smutek czy może gniew. Prawa półkula mózgu odgrywa ogromną rolę w różnicowaniu i prawidłowej interpretacji treści słownej. Nie tylko ma za zadanie trafnie wychwycić morał, odpowiednio zinterpretować informacje w świetle kontekstu, ale również formułować przewidywania, co do dalszych akcji czy zrozumieć treści humorystyczne.
Zdaniem E. Szeląg (Podstawy neurologopedii, 2005, s.120-121) prawa półkula mózgu odgrywa bardzo istotną rolę. Autorka wspomina o badaniach pacjentów po zabiegu komisurotomii, a więc po przecięciu spoidła wielkiego mózgu. Prawa półkula wskazywała
na pewną pojemność lingwistyczną, ograniczała się do czynności recepcji mowy.
Nie przejawiała się natomiast procesach fonetycznych, syntaktycznych czy leksykalnych.
W powyższej pracy autorka wspomina również o udziale prawej półkuli w kontrolowaniu procesów językowych i ich zależności od ręczności badanych osób.