Przegląd dziejów więziennictwa polskiego

Ilona Ciemerych Marek Borowski
Przegląd dziejów więziennictwa polskiego
Streszczenie
Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie historyczny przegląd więziennictwa polskiego Perspektywa historyczna daje szansę na zweryfikowanie aktualnej wiedzy i stanu więziennictwa polskiego, w szczególności możliwości dokonywania działań mogących służyć zwiększeniu jej skuteczności i efektywności działania.
Abstract
Summary The purpose of this publication is to provide a historical overview of the Polish prison system. The historical perspective gives a chance to verify the current knowledge and condition of the Polish prison system, in particular the possibility of carrying out activities that may increase its effectiveness and efficiency.
Słowa kluczowe zakład karny, resocjalizacja , instytucja
Keywords prison, resocialization, institution
1. Więziennictwo polskie na tle dziejów państwa w latach 1918-1944
W każdym systemie polityczno-prawnym więziennictwo stanowi element aparatu państwowego, ponieważ każde państwo stworzyło lub stwarza autonomiczny system penitencjarny odpowiadający interesom własnej polityki karnej. Niemniej jednak w nowoczesnych systemach, które są oparte na idei myśli penitencjarnej, więzienie poza funkcją izolacyjną pełni również rolę readaptacyjną. Jest, bowiem miejscem podejmowania trudu resocjalizacji osadzonych oraz przywracania ich społeczeństwu, jako zresocjalizowanych obywateli. Aby zrozumieć cele i kierunki działania obecnie funkcjonującej w Polsce Służby Więziennej, warto prześledzić zarys dziejów więziennictwa polskiego.
Powstanie pierwszego systemu penitencjarnego, czyli jednolitego, uregulowanego prawnie, planowego oraz obejmującego swoim zasięgiem znaczne obszary sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności miało zasadnicze znaczenie dla rozwoju nowoczesnego więziennictwa, a także polityki penitencjarnej. System penitencjarny należy rozumieć jako całokształt przepisów oraz instytucji prawa penitencjarnego, jak również urządzeń zakładów karnych, jakie zmierzają według określonego sposobu i metody do osiągnięcia zasadniczego celu wykonywania kary pozbawienia wolności. Do elementów stanowiących podstawę systemu można zatem zaliczyć: przepisy określające sposób wykonywania kary i instytucje prawa penitencjarnego, architekturę, typ i rodzaj zakładów karnych, podstawowe środki oddziaływania na przestępców, status prawny skazanych, kadrę penitencjarną, sposoby zarządzania i kontroli, środki ochrony i bezpieczeństwa, jak również kontakty między kadrą a przestępcami odbywającymi karę1.
W chwili odzyskania niepodległości Polska przejęła po zaborcach bardzo zróżnicowany, a tym samym niekiedy krańcowo różny od siebie system penitencjarny, zarówno pod względem bazy w postaci zakładów karnych, stosowanych w nich metod i środków oddziaływania, jak i stawianych celów. W związku z tym przez kilka pierwszych lat po odzyskaniu niepodległości główny wysiłek polskich władz więziennych skierowany był na przejmowanie więzień, rekrutację kadry, tworzenie organizacyjnych i materialnych podstaw działania, a także ujednolicanie i tworzenie jednorodnego systemu wykonywania kary2.
W 1918 roku, przy utworzonym na potrzeby sądownictwa Departamencie Sprawiedliwości w Warszawie, powołano Wydział Więzienny, który następnie został podporządkowany Wydziałowi Administracyjnemu. W lipcu 1918 roku Wydział Więzienny został przemianowany na Sekcję Więzienną. Jej podstawowym zadaniem było wówczas pozyskiwanie oraz skryte szkolenie kadr penitencjarnych na potrzeby przyszłej obsady więzień, jakie planowano przejąć od władz zaborczych3.
W pierwszych dniach listopada 1918 roku Polkom udało się przejąć wszystkie więzienia na terenach okupacji austriackiej, pomimo, iż oficjalne włączenie ich pod zarząd Ministerstwa Sprawiedliwości nastąpiło dopiero 1 stycznia 1919 roku. 10 listopada 1918 roku z niemieckiej niewoli przybył do Warszawy Józef Piłsudski. Objął on wówczas funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa. 7 lutego 1919 roku J. Piłsudski podpisał pierwszy dekret dotyczący więziennictwa. Był to dekret o powołaniu i organizacji okręgowych dyrekcji więziennych4. Ponadto dekret uwzględniał potrzebę istnienia instytucji pośredniej pomiędzy Ministerstwem Sprawiedliwości a penitencjarnymi jednostkami podstawowymi. Na jego mocy utworzono pięć takich instytucji: w Warszawie, Mokotowie, Łodzi, Lublinie i Kielcach.
Na terenach byłej „Kongresówki” okręgowe dyrekcje zarządzały wówczas 68 więzieniami, w jakich przebywało 6 529 więźniów. Natomiast na podstawie dekretu z 31 grudnia 1918 roku w byłym zaborze austriackim Zarząd Wymiaru Sprawiedliwości przeszedł pod jurysdykcję Ministerstwa Sprawiedliwości, co tym samym spowodowało, że stan polskiego więziennictwa powiększył się o 4 kolejne zakłady karne, 18 domów więziennych i 195 aresztów przy sądach powiatowych5.
Jednak podstawę prawną do administrowania polskimi więzieniami dał dopiero dekret z dnia 8 lutego 1919 roku6. Był to pierwszy w odrodzonej Rzeczypospolitej akt prawny mówiący o strukturze zarządzania w tym resorcie. Niemniej jednak fakt, iż składał się zaledwie z 12 artykułów pozwala uznać, że miał on wyłącznie porządkowy charakter, a jego intencją było zbudowanie zrębów więziennictwa polskiego. Dekret ten w swoich rozwiązaniach skłaniał się ku rosyjskiemu modelowi zarządzania jednostkami penitencjarnymi, w których władzę sprawuje naczelnik mając do pomocy kancelistów, starszych dozorców i dozorców. Należy też podkreślić, że dekret ten w sprawie tymczasowych przepisów więziennych nie odnosił się w ogóle do kompetencji służby i jej roli w państwie polskim, gdyż nikt wówczas nie interesował się bardzo więziennictwem polskim, gdyż najważniejsze były wtedy sprawy wojska i policji7.
W latach 1919-1922 polskie więziennictwo sukcesywnie się powiększało. Po wybuchu powstania Wielkopolskiego wszystkie wielkopolskie więzienia przejęło Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Do niego również rok później przyłączono więzienia z Pomorza. Aby sprawnie zarządzać nowo przyjętymi więzieniami powołano wówczas Departament Ziem Zachodnich. Jesienią 1919 roku przejęto formalnie 217 jednostek, w tym 4 zakłady karne, 18 domów więziennych przy sądach okręgowych i 195 aresztów przy sądach powiatowych. Rok później przejęto 12 zakładów karnych na terenie Górnego Śląska i 7 aresztów przy sądach powiatowych. Łącznie polskie władze przejęły od okupantów i zaborców w latach 1919-1922 400 zakładów penitencjarnych8.
Sekcja Więzienna Ministerstwa Sprawiedliwości w 1919 roku liczyła 6 komórek organizacyjnych, w tym 4 wydziały: administracyjny, osobowy, penitencjarny i gospodarstwa więziennego. W 1921 roku Sekcję przekształcono w Departament Więzienny, a rok później w Departament Karny. Początkowo składał on się z trzech wydziałów: administracji więzień, penitencjarnego i służbowego, natomiast pod koniec lat 30. Składał on już się z trzech wydziałów: administracji więzień, penitencjarnego i pracy więźniów oraz trzech referatów: inspekcji i dochodzeń, higieny i lecznictwa oraz służby penitencjarnej. Taki stan struktury administracyjnej polskiego więziennictwa funkcjonował do września 1939 roku9.
Po przezwyciężeniu trudności organizacyjnych przystąpiono następnie do prac legislacyjnych związanych z zastąpieniem dotychczas funkcjonujących przepisów prawnych. Kwestię tę uregulowano najpierw w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 marca 1928 roku w sprawie organizacji więziennictwa. W akcie tym określono dwa podstawowe zadania więzień, a mianowicie: wykonywanie kary pozbawienia wolności orzeczonej przez sądy powszechne i wojskowe, a także pomieszczenia osób tymczasowo aresztowanych pod zarzutem popełnienia przestępstwa. Ponadto uwzględniano też możliwość wykorzystania więzień do przymusowych zatrzymań przewidzianych w obowiązujących aktach prawnych oraz do izolacji więźniów wojskowych na wniosek władz resortowych10.
Kolejnymi aktami prawnymi regulującymi zasady wykonywania kary pozbawienia wolności i politykę penitencjarną państwa były: Kodeks Karny z 1932 roku11 oraz regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności z 1931 roku12. Regulamin ten regulował w sposób kompleksowy wykonywanie kary pozbawienia wolności na terenie całego państwa, znosząc jednocześnie obowiązujące wcześniej ordynacje więzienne poszczególnych zaborców. Zakresem swym obejmował organizację i sposób funkcjonowania więzień, sposób prowadzenia pracy wychowawczej, porządek dnia w zakładach, a ponadto sankcjonował stosowanie systemu progresywnego13.
Po ogłoszeniu stanu wojny w 1939 roku w państwie władze więziennictwa wykonały postanowienia amnestii z dnia 2 września 1939 roku. Na terenach polskich zajętych przez Niemców sytuacja w więzieniach była zróżnicowana. Część z nich przejęli Niemcy wraz z więźniami. 26 października 1939 roku ustanowiono Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie. Więzienia oraz inne instytucje administracji podporządkowano wówczas władzom cywilnym okupanta. Nadzór nad więzieniami przejął zaś Urząd Komendanta Policji i Służby Bezpieczeństwa. Na terenach Generalnego Gubernatorstwa tworzono więzienia mające status centralnych. Należały do nich krakowskie więzienie przy ul. Montelupich, więzienia na Zamku Lubelskim oraz warszawskie więzienie na Mokotowie na ul. Pawiej. Łącznie na terenach polskich Niemcy dysponowali pod koniec 1939 roku ponad 700 obiektami penitencjarnymi14.
Rozszerzenie od 1940 roku zakresu odpowiedzialności karnej obywateli zamieszkałych na ziemiach okupowanych spowodowało jednocześnie potrzebę zwiększenia liczby więzień. Zaadaptowano wówczas w tym celu bardzo dużo obiektów na więzienia i areszty. W sumie w tym okresie istniało łącznie 1303 więzień, z czego 721 to były zakłady policyjne, 553 więzienia i areszty sądowe. Spośród 553 więzień i aresztów sądowych było: 5 zakładów zabezpieczających, 13 więzień ciężkich, 289 więzień i aresztów, w których odbywano karę więzienia zwykłego, 93 zakłady, w których odbywano karę obozu karnego, 42 areszty śledcze, 44 więzienia dla nieletnich oraz 67 oddziałów zamiejscowych więzień roboczych. Natomiast spośród 721 więzień policyjnych 131 przekazano policji bezpieczeństwa, a pozostałe innym formacjom policyjnym15.

2. Przemiany w polskim więziennictwie w latach 1944-1956
Struktura organizacyjna stworzonego w 1944 roku aparatu bezpieczeństwa przewidywała, że władzę nadrzędną stanowił Resort Bezpieczeństwa Publicznego PKWN, natomiast organami pierwszej instancji w terenie będą wojewódzkie Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, a drugiej powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego. Na szczeblu gmin tworzono zaś trzyosobowe komórki bezpieczeństwa przy posterunkach milicji. Początkowo resort dzielił się na wydziały i sekcje, następnie został podzielony na departamenty i wydziały. Podział pionowej struktury miał swoje odzwierciedlenie na szczeblu wojewódzkim oraz powiatowym, a kierownicy urzędu wojewódzkiego byli z racji stanowiska przełożonymi funkcjonariuszy więziennictwa16.
Pierwsze dekrety PKWN nie normowały pozycji więziennictwa oraz jego funkcjonariuszy w systemie organów państwowych. Powołany w 1932 roku korpus Straży Więziennej został w 1944 roku podporządkowany nowo utworzonemu resortowi Bezpieczeństwa Publicznego. Funkcjonariusze więziennictwa tworzyli zatem wówczas specjalną formację służby bezpieczeństwa publicznego, które realizowała ustawowe zadanie Straży Więziennej, a także zadania wynikające z dekretu PKWN z dnia 4 listopada 1944 roku o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu. Przez pierwsze dziesięciolecie Polski Ludowej rozporządzenie z 1932 roku o Straży Więziennej17.
W okólniku nr 1 kierownika Resortu Bezpieczeństwa Publicznego z 4 października 1944 roku określono, że centralnym organem więziennictwa jest Wydział Więziennictwa Resortu Bezpieczeństwa Publicznego. Jemu podlegały więzienia i zakłady wychowawczo-poprawcze, natomiast naczelnicy więzień i dyrektorzy zakładów mieli organizować swoje placówki, a oparciu o przepisy sprzed 1939 roku. 1 listopada 1944 zmieniono jego nazwę na Wydział Więziennictwa i Obozów. Wydział ten miał kierować podległymi jednostkami, nadzorować ich działalność, współpracować z innymi instytucjami państwowymi, a także angażować odpowiedni personel. Dzielił się on na referaty i oddziały: ogólny, personalny, inspekcyjno-administracyjny z oddziałem penitencjarnym, obozów, pracy więźniów, gospodarczo-finansowy, do spraw zakładów wychowawczo-poprawczych, a także oddział rejestracji więźniów18.
W ramach utworzonego 1 stycznia 1945 roku Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego powstał Departament Więziennictwa i Obozów, który od 1947 roku nosił nazwę Departamentu Więziennictwa. Struktura organizacyjna Departamentu przedstawiała się następująco:
1. Dyrekcja
2. Wydział Ogólny
3. Wydział Gospodarczo-Finansowy
4. Wydział Inspekcyjno-Administracyjny
5. Wydział Specjalny
6. Wydział Polityczno-Wychowawczy
7. Wydział Pracy Więźniów
8. Wydział Personalny
9. Wydział Techniczno-Budowlany
10. Wydział Lekarsko-Sanitarny19.
Na przełomie lat 40. i 50. pogłębiła się znacznie praktyk surowszego postępowania z osadzonymi. Charakterystyczne było również stopniowe rozszerzanie zakresu działania prawa karnego na coraz to nowe dziedziny życia gospodarczego. W 1944 roku wydano dekret o zwalczaniu spekulacji, rok później ustanowiono Komisję Specjalną do Walki z Nadużyciami i Szkolnictwem Gospodarczym. Pojawiło się wówczas ponadto wiele przepisów karnych zmierzających do rozwiązania różnych problemów gospodarczych. Za pomocą kar próbowano bowiem zwalczać drożyznę, nadmierne zyski w obrocie gospodarczym, chronić interesy nabywców, zapewniać socjalistyczną dyscyplinę pacy i uzyskać dobrą jakoś produkcji20.
W 1951 roku w ramach ogarniającej reżim psychozy, nasilania się walki klasowej, a także konieczności jeszcze większej represji wobec społeczeństwa Wydział Inspekcyjno-Administracyjny podzielono na dwa wydziały: Wydział Specjalny i Wydział Ochrony. Drugi podzielony był na: sekcję ochrony więzień, sekcję aresztów, sekcję ochrony OPW, sekcję transportów oraz sekcję szkolenia bojowego. W 1952 roku powołano zaś Inspektorat do spraw gospodarczych i kwaterunkowo-budowlanych jednostek więziennych, który następnie przekwalifikowano na Wydział Inspekcji. Więziennictwo było wówczas kontrolowane przez Najwyższą Izbę Kontroli, Biuro Kontroli Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Szefostwo Zaopatrzenia Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Departament Finansowy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego oraz ich odpowiedniki przy Wojewódzkich Urzędach Bezpieczeństwa21.
W lipcu 1953 roku struktura organizacyjna Departamentu Więziennictwa przedstawiała się następująco:
1. Dyrekcja
2. Wydział Polityczno-Wychowawczy
3. Wydział Kadr
4. Wydział III
5. Wydział Ochrony
6. Wydział Inspekcji
7. Wydział Ogólny
8. Wydział Szkoleniowy
9. Wydział Ewidencji i Statystyki
10. Wydział Finansowo-Gospodarczy
11. Inspektorat dla Węglowych OPW
12. Inspektorat do spraw Więźniów Młodocianych
13. Samodzielna Sekcja Zatrudniania Więźniów22.
Zróżnicowane zasady zarządzania terenowymi jednostkami penitencjarnymi przewidywał już okólnik z 24 kwietnia 1944 roku, który wyodrębniał więzienia centralne, podporządkowane bezpośrednio Ministerstwu, przeznaczone dla więźniów politycznych bez względu na długość wyroku oraz dla przestępców kryminalnych skazanych na karę powyżej 3 lat więzienia, jak również więzienia karne i karno-śledcze, które były podporządkowane wojewódzkim i powiatowym Urzędom Bezpieczeństwa Publicznego23.
Oprócz więzień karnych i karno-śledczych do 1950 roku działały także obozy pracy, w jakich przetrzymywano jeńców więziennych i „volksdeutschów”. Od 1948 roku zaczęto organizować nowy typ zakładu karnego w postaci ośrodka pracy więźniów. Ośrodki te różniły się od zwykłych zakładów karnych budową, panującym w nim reżimem więziennym, a także formami działalności penitencjarnej24.
Do 1954 roku wykonywanie kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania należało do resortu Ministra Bezpieczeństwa Publicznego. Struktura organizacyjna administracji więziennej oraz działalność zakładów karnych opierały się na instrukcji w sprawie regulaminu więziennego wydanego przez Dyrektora Departamentu Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z dnia 11 czerwca 1945 roku25.
Pod koniec 1954 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zostało zniesione, a w jego miejsce powstało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. W powstałym wówczas układzie 8 grudnia 1954 roku więziennictwo zostało przekazane Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i pozostało w tym resorcie do końca 1956 roku. Wraz ze zmianą podległości organizacyjnej zmienił się również model zarządzania więziennictwem. Dawny model siłowy charakteryzujący się bezwzględnym podporządkowaniem Służby Więziennej Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego został zastąpiony bardziej wyrafinowanym podejściem. W tym czasie były już dobrze rozwinięte inne metody kontroli politycznej Służby Więziennej i Więziennictwa, związane w szczególności z polityką kadrową. Można zatem uznać, że osłabienie instytucjonalnej kontroli politycznej nie stanowiło problemu dla reżimu komunistycznego, lecz było pozorowanym działaniem w ramach tzw. „odwilży”26.
W 1955 roku organem centralnym więziennictwa pozostawał departament więziennictwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W dniu 19 marca 1955 roku został on przekształcony w Centralny Zarząd Więziennictwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 17 września 1955 roku została określona struktura organizacyjna Centralnego Zarządu Więziennictwa. Powołano wówczas 17 wydziałów:
• organizacyjno-prawny,
• zdrowia,
• finansów,
• żywnościowy,
• mundurowo-taborowy,
• kwaterunkowo-eksploatacyjny,
• inwestycyjno-remontowy,
• transportowy,
• rozmieszczenia,
• ewidencji więźniów,
• referat badań naukowych27.
Ustawa amnestyjna z dnia 27 kwietnia 1956 roku spowodowała zmniejszenie liczby osób pozbawionych wolności o 50%. W efekcie nastąpiło też zmniejszenie stanów osobowych funkcjonariuszy. Ponadto wpłynęło to na kolejną reorganizację Centralnego Zarządu Więziennictwa. W dniu 9 czerwca 1956 roku zaczęły obowiązywać nowe zasady organizacyjne. Zgodnie z nimi liczbę wydziałów zredukowano do siedmiu. Należały do nich następujące wydziały i jednostki:
• ogólno-organizacyjny,
• rozmieszczenia i ewidencji,
• ochrony,
• specjalny,
• kadr i szkolenia,
• finansowy,
• służby zdrowia,
• samodzielna sekcja do spraw więźniów młodocianych,
• zarząd zaopatrzenia i przedsiębiorstw produkcyjnych28.
Należy zatem podkreślić, że w latach 1944-1954 struktury organizacyjne wszystkich szczebli podlegały reorganizacjom, co w dużej mierze wynikało z faktu, że struktura organizacyjna samego PRL była bardzo płynna i dostosowywała się do aktualnych priorytetów politycznych29.
Więziennictwo w Polsce okresu stalinowskiego działało na przepisach porządkowych sprzed 1939 roku, gdyż nie wydano wówczas żadnego aktu prawnego w randze ustawy. Sterowane było zatem mocą zarządzeń i wyraźnie wydawanych przepisów, np. okólników i wytycznych. Nowe władze więzienne nie omieszkały jednak zadbać o morale personelu więziennego. Przywiązywano bowiem dużą wagę do tego, aby cała kadra należała najpierw do Polskiej Partii Robotniczej, a po 1948 roku do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Młodych wiekiem kierowano zaś do Związku Młodzieży Polskiej, a następnie do Związku Młodzieży Socjalistycznej30.
Generalnie więc więziennictwo lat 1944-1956 było systemem politycznie podporządkowanym władzom zwierzchnim oraz partii rządzącej. Służyło nie tylko fizycznej izolacji politycznej opozycji, lecz również do wykorzystania siły roboczej angażowanej do prac na rzecz odgruzowywania miast, ekshumacji zwłok, utrzymywania cmentarzy wojennych oraz ciągłości wydobycia kopalin31.
Dopiero przejście w 1956 roku więziennictwa pod zarząd Ministerstwa Sprawiedliwości otworzyło mu nowe perspektywy, co wiązało się przede wszystkim z innym wymiarem pracy resocjalizacyjnej. Od tej pory polegała ona bowiem na stopniowym odejściu od politycznego modelu na rzecz modelu resocjalizacyjnego, był to jednocześnie powrót do modelu, jaki funkcjonował przed 1918 rokiem. Zapoczątkowała to nowa ustawa o Służbie Więziennej z 10 grudnia 1959 roku32. Pomimo, iż została uchwalona już po przejęciu władztwa nad Służbą Więzienną przez Ministra Sprawiedliwości, zawierała jednak rozwiązania typowe dla okresu tzw. „demokracji ludowej”. Potwierdzenie tego stanowi fakt, że art. 21 ustawy głosił, że funkcjonariusz Służby Więziennej zobowiązany jest do wiernego służenia Polsce Ludowej i stania na straży ustroju ludowo-demokratycznego. Ponadto każdy funkcjonariusz Służby Więziennej jest zobowiązany stale podnosić poziom swego uświadomienia politycznego. Aby można było zostać przyjętym do służby, należało zaś wykazywać się nieskazitelną przeszłością, aby natomiast w niej awansować funkcjonariusz musiał charakteryzować się nie tylko określonymi i wymiernymi kwalifikacjami służbowymi, ale także odpowiednim poziomem świadomości polityczno-społecznej33.
Ustawa z 1959 roku zawierała również wiele specyficznych uregulowań w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej funkcjonariuszy. Katalog kar dyscyplinarnych mieścił np. w sobie karę tzw. „odroczenia kary”. Zgodnie bowiem z brzmieniem art. 45 pkt 5 ustawy możliwe było wymierzenie kary dyscyplinarnej w postaci odroczenia nadania wyższego stopnia podoficerskiego na okres roku, a stopnia chorążego i oficerskiego na okres dwóch lat. Natomiast za czyny naruszające honor i godność funkcjonariusza, odpowiadali oni przed sądami honorowymi. Charakterystyczny dla tego okresu był też sposób wszczynania postępowania przez sądy honorowe, gdyż musiały one wszcząć procedurę dyscyplinarną na wniosek tzw. „kolektywu funkcjonariuszy”34.
O odrębności grupy funkcjonariuszy Służby Więziennej, podobnie jak innych osób wchodzących w skład tzw. „służb mundurowych”, świadczą art. 53 i 54 ustawy. Zgodnie bowiem z ich brzmieniem funkcjonariusz miał prawo do odmowy przyjęcia mandatu wystawionego przez funkcjonariusza Milicji Obywatelskiej. Jeśli funkcjonariusz odmówił wszczęcia mandatu, wówczas organ uprawniony do nałożenia grzywny w drodze mandatu karnego kierował wniosek o ukaranie dyscyplinarne danego funkcjonariusza do właściwego organu Służby Więziennej. Odpowiedzialność dyscyplinarną ponosił wyłącznie funkcjonariusz za czyny, za które według obowiązujących przepisów właściwe organy uprawnione były do zakładania kar porządkowych35.
W kolejnych latach trudno jest odszukać wydarzenia historyczne, które radykalnie zmieniłyby obraz polskiego więziennictwa. Pierwsze zmiany nastąpiły dopiero podczas transformacji polityczno-ekonomicznej w 1989 roku.

3. Polskie więziennictwo po roku 1989
Począwszy od drugiej połowy 1989 roku, czyli po transformacji ustrojowej w Polsce, nastąpiły istotne zmiany w polskim systemie karnym. Uczyniono bowiem wówczas wiele w zakresie poprawy warunków socjalno-bytowych więźniów tak, aby dostosować je do standardów wynikających z poszczególnych dokumentów. Przeprowadzone w tym czasie reformy spowodowały, że więziennictwo zaczęło być postrzegane jako skuteczne narzędzie państwa służące ochronie przed przestępczością, a jednocześnie jako instytucja, która ma zapewnić porządne i humanitarne odbywanie kary pozbawienia wolności. Do najważniejszych aktów prawnych, jakie zaczęły wówczas funkcjonować należy zaliczyć: Regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności36 oraz Regulamin wykonywania tymczasowego aresztowania37. Zmiany, jakie zostały w tym czasie wprowadzone złagodziły reżim pozbawienia wolności, a także sprzyjały budowaniu korzystniejszej atmosfery w społeczności więziennej. Stanowiły również symbol tego, że władze państwowe nie chcą dłużej pozostawać obojętne na dokonujące się przemiany społeczne i polityczne38.
Od 1988 roku rozpoczął się w Polsce okres tzw. „wielkiej przemiany” kadry więziennictwa. Nasilenie tego procesu nastąpiło w szczególności w latach 1990-1991, gdy zwolniono 5252 funkcjonariuszy Służby Więziennej, a przyjęto 5861. Ogółem w latach 1989-1995 wymieniono 40% składu osobowego funkcjonariuszy Służby Więziennej. W efekcie tych zmian znacznie obniżył się przeciętny wiek kadry, zwiększył się odsetek funkcjonariuszy z wyższym wykształceniem, a ponadto przyjęto do pracy więcej kobiet. Wskutek przeprowadzonych zmian stworzono nową, młodszą i dobrze wykształconą kadrę funkcjonariuszy, która charakteryzowała się jednocześnie lepszym nastawieniem społecznym i psychologicznym do wykonywanych obowiązków39.
W latach 1989-91 nastąpiła w Polsce fala buntów w zakładach karnych i aresztach śledczych, która była spowodowana podaniem informacji, że recydywiście nie zostaną objęci ogłoszoną w grudniu 1989 roku amnestią. Doprowadziło to do licznych podpaleń i dewastacji budynków więziennych. W wyniku zamieszek 100 więźniów zostało rannych, a 8 straciło życie. Obrażenia ponieśli także funkcjonariusze Służby Więziennej i policji. Wskutek tego zaczęły się oskarżenia pod adresem „Solidarności” o wywoływanie nastrojów społecznych sprzyjających atmosferze niepewności oraz wzajemnej wrogości o podłożu politycznym . ówczesny minister sprawiedliwości powołał wówczas komisję, która miała zbadać przyczyny, przebieg i skutki buntów w polskich zakładach karnych i aresztach śledczych. Niemniej jednak do tego nie doszło, a poselskie zainteresowanie sprawami więziennictwa zmalało40.
Analiza oddziaływań penitencjarnych w latach 90. XX wieku pozwala stwierdzić, że można wyodrębnić trzy etapy reform, jakie wówczas nastąpiły. Pierwszy etap przypadał na lata 1989-1994. Obejmował on zmiany wprowadzone przez Pawła Moczydłowskiego, gdyż wówczas po masowych buntach w zakładach karnych na stanowisko dyrektora generalnego Centralnego Zarządu Zakładów Karnych powołano P. Moczydłowskiego. W tym czasie, za jego sprawą, dokonano podziału na zakłady karne zamknięte, otwarte i półotwarte, a także wprowadzono zmiany w klasyfikacji skazanych, dzięki czemu można było zastosować nowe metody w zakresie indywidualizacji w wykonywaniu kary. Ponadto zmieniono wówczas również strukturę organizacyjną więziennictwa. Zlikwidowano bowiem okręgowe zarządy zakładów karnych, przywrócono średni szczebel zarządzania przez powołanie rejonowych zakładów karnych oraz rejonowych aresztów śledczych, a następnie je zlikwidowano i powołano okręgowe inspektoraty Służby Więziennej41.
Jednym z głównych celów zmian w Służbie Więziennej zapoczątkowanych w 1989 roku było utworzenie takiego systemu penitencjarnego, który zarówno chroniłby społeczeństwo przed przestępczością oraz zapewniałby skazanym godziwe i humanitarne warunki odbywania kary i resocjalizację. W tym zakresie od czerwca 1989 roku do końca 1992 roku wprowadzono wiele ważnych przepisów do systemu penitencjarnego:
• uchylono przepisy, na mocy których można było orzec umieszczanie recydywistów w ośrodku przystosowania społecznego oraz oddanie ich pod nadzór ochronny,
• ustanowiono prawa skazanych do zaskarżania do sądu penitencjarnego niezgodne z prawem decyzje administracyjne zakładu karnego,
• wprowadzono zasady zaliczania do wysługi emerytalnej okresu pracy wykonywanej przez więźniów oraz otrzymywania renty niezależnej z powodu wypadku przy pracy bądź niezdolności do pracy spowodowanej chorobą zawodową,
• uchylono przepis przewidujący najsurowszą karę dyscyplinarną w postaci umieszczenia w oddziale izolacyjnym na czas 6 miesięcy oraz wprowadzono w to miejsce karę izolacji na czas 1 miesiąca,
• podwyższono minimalną kwotę zarobków należnych skazanym z 20% do 25%42.
Po objęciu przez P. Moczydłowskiego stanowiska dyrektora generalnego Służby Więziennej nastąpiły przełomowe zmiany w polskim więziennictwie. Istotą nowej filozofii zarządzania więziennictwem stało się stosowanie zasad humanitaryzmu, otwartości i godnego traktowania więźniów. Moczydłowski widział ponadto potrzebę złagodzenia polityki karnej i podmiotowego traktowania więźniów przez personel, rezygnacji z elementów dyscypliny formalnej oraz większej liberalizacji w postępowaniu z więźniami. W efekcie nastąpiły następujące zmiany:
• wymieniono kadrę Służby Więziennej;
• ograniczono napięcie psychospołeczne panujące w zakładach karnych poprzez zezwolenie więźniom na noszenie własnej odzieży, rezygnację z obowiązku noszenia mundurów przez funkcjonariuszy Służby Więziennej, poza funkcjonariuszami działu ochrony, wprowadzenie obowiązku noszenia identyfikatorów, zezwolenie na otwarcie cel przez dłuższy czas, rozwinięcie roli wychowawcy, a także szersze stosowanie widzeń poza terenem zakładów karnych i przepustek;
• restrukturyzacja zarządzania Służbą Więzienną poprzez ograniczenie roli CZZK i decentralizację systemu zarządzania43.
Drugi etap zmian w polskim więziennictwie rozpoczął się po uchwaleniu 26 kwietnia 1996 roku nowej ustawy o Służbie Więziennej44. Jej głównym celem było umocnienie Służby Więziennej jako formacji profesjonalnej i apolitycznej, podległej ministrowi sprawiedliwości. Podstawowym zadaniem Służby Więziennej miało być realizowanie tych funkcji państwa, które są związane z wykonywaniem kary pozbawienia wolności oraz postanowień o tymczasowym aresztowaniu. Ponadto w myśl nowej ustawy przyjęto, że osobom skazanym i aresztowanym należy zapewnić przestrzeganie ich praw, przede wszystkim w zakresie humanitarnych warunków pobytu w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz poszanowania godności45.
Zgodnie z nową ustawą o Służbie Więziennej do jej zadań zaliczono:
• prowadzenie działalności resocjalizacyjnej wobec osób skazanych na karę pozbawienia wolności;
• wykonywanie tymczasowego aresztowania w sposób zabezpieczający prawidłowy tok postępowania karnego;
• zapewnienie osobom skazanym na karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanym przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków, poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej;
• ochronę społeczeństwa przed sprawcami przestępstw osadzonymi w zakładach karnych i aresztach śledczych;
• zapewnienie w zakładach karnych i aresztach śledczych porządku i  bezpieczeństwa oraz wykonywanie aresztów zastosowanych na podstawie innych przepisów oraz pomocy prawnej z tytułu umów międzynarodowych.
Zgodnie z ustawą o Służbie Więziennej w skład struktury organizacyjnej Służby Więziennej wchodziły: Centralny Zarząd Służby Więziennej, okręgowe inspektoraty, zakłady karne i areszty śledcze, ośrodki szkolenia i ośrodki doskonalenia kadr. W jednostkach tych mogli pracować zarówno funkcjonariusze Służby Więziennej, jak i pracownicy cywilni, niemniej jednak musieli się wykazywać odpowiednim przygotowaniem ogólnym i zawodowym, doświadczeniem i wysokim poziomem moralnym, a ponadto powinni systematycznie dokształcać się46.
Konstrukcja ustawy o Służbie Więziennej była oparta zatem na ustawach innych służb mundurowych, a zwłaszcza ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji oraz ustawie z dnia 12 października 1990 roku o Straży Granicznej. Już w pierwszym artykule tej ustawy zaznaczono, że jest ona formacją apolityczną, co było nowością w porównaniu do poprzedniej ustawy o Służbie Więziennej z 1959 roku. W ustawie określono także obowiązki spoczywające na osobach kierujących poszczególnymi jednostkami organizacyjnymi Służby Więziennej. Artykuł 13 ustawy stanowił, że funkcjonariusze i pracownicy nie mogą uczestniczyć w takiej działalności, która podważa ich autorytet urzędowy bądź w której można było wykorzystać informacje o charakterze służbowym do celów pozasłużbowych. Funkcjonariuszom nie wolno było także utrzymywać innych, niż wynikające z obowiązków służbowych, kontaktów z osobami pozbawionymi wolności, jeśli mogło to stanowić zagrożenie dla właściwego przebiegu służby bądź jej dobrego imienia oraz udzielać osobom nieupoważnionym informacji dotyczących osób pozbawionych wolności47.
Nowa ustawa o Służbie Więziennej umożliwiła też funkcjonariuszom prawo do zrzeszania się w związki zawodowe, co w Polsce Ludowej było niedopuszczalne. Od tej pory działał w Służbie Więziennej Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Funkcjonariuszy i Prawników Więziennictwa, który korzystał z Ustawy z dnia 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych48.
Przepisy ustawy odnoszące się do zakresu uprawnień Służby Więziennej umożliwiały prawidłowe i praworządne wykonywanie podstawowych czynności ochronnych przez funkcjonariuszy więziennictwa, np. czynności związanych z legitymowaniem, kontrolą osobistą i zatrzymaniem osób, co do których istniało podejrzenie popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Należy przy tym podkreślić, że czynności te były wykonywane nie tylko wobec osób pozbawionych wolności, lecz także wobec osób ubiegających się o wstęp na teren jednostki penitencjarnej lub nawet osób przebywających w jej pobliżu49.
Kolejne istotne zmiany w przepisach dotyczących więziennictwa nastąpiły wraz z uchwaleniem ustawy o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz o podwyższeniu dolnych i górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym50. Zgodnie z tą ustawą przyjęto nową typologię zakładów karnych dzielącą je na rodzaje i typy oraz ustalającą podstawowe zasady ich zróżnicowania. Zrezygnowano też z rygorów wykonywania kary pozbawienia wolności, wprowadzono nowe zasady wykonywania prac porządkowych o charakterze administracyjno-gospodarczym, podwyższono kwotę odpisów na cele pomocy osobom zwolnionym do 10% oraz najniższe wynagrodzenie przypadające skazanemu za pracę z 25% do 50%51.
Niemniej jednak za trzeci etap zmian w polskim więziennictwie po roku 1989 należy uznać wejście w życie nowego Kodeksu karnego wykonawczego uchwalonego 6 czerwca 1997 roku52. Kodeks ten wprowadził bowiem zasadnicze zamiany w polskim systemie penitencjarnym, a jego uregulowania zostały już dostosowane do zaleceń międzynarodowych. Kodeks ten został opracowany zgodnie z dwiema podstawowymi zasadami:
• zasadą humanitaryzmu, która przejawia się w poszanowaniu godności ludzkiej skazanego oraz na postrzeganiu go jako istoty, której należy dać szansę poprawy,
• zasadą dominującej roli czynnika sądowego w wykonywaniu kar i środków karnych, która polega na tym, że to sąd rozstrzyga wszystkie najważniejsze sprawy dotyczące wykonywania kary, a także zajmuje się rozpatrywaniem zażaleń, skarg i wniosków, pełni ponadto rolę kontrolną w wykonywaniu kary53.
Podczas formułowania przepisów Kodeksu karnego wykonawczego kierowano się również zasadą poszanowania praw ludzkich skazanego, zasadą ochrony społeczeństwa i bezpieczeństwa skazanych w zakładach karnych, zasadą udziału społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń i w świadczeniu pomocy społecznej i readaptacji skazanych, zasadą indywidualizacji w wykonywaniu kary oraz zasadą wolnej progresji54.
W nowym kodeksie podkreślone zostało również nadrzędne znaczenie sądu w postępowaniu wykonawczym, w jakim każdy podmiot ma określone prawa i obowiązki. Stroną procesową odtąd miał być nie tylko prokurator, lecz także skazany. Kodeks nadał również wyjątkową rolę prawom i obowiązkom skazanych, np. poprzez składanie skarg i próśb do organów wykonujących orzeczenie oraz zaskarżanie do właściwego sądu decyzji pozasądowych organów wykonujących orzeczenia55.
W kodeksie uregulowano także sposób nadzoru i kontrolę nad wykonywaniem kary. W związku z tym zrezygnowano z penitencjarnego nadzoru prokuratorskiego, w nowym kodeksie prokuratura została bowiem sprowadzona do roli w postępowaniu wykonawczym oraz do funkcji organu ścigającego przestępstwa popełnione w zakładach karnych i aresztach śledczych. Wzrosło jednocześnie znaczenie sądu i sędziego penitencjarnego jako podstawowych organów zapewniających praworządne wykonywanie kary56.
Nowy kodeks jednoznacznie uznał, że zasadniczym celem wykonywania kary pozbawienia wolności jest umożliwienie skazanemu powrotu do społeczeństwa, a tym samym zapobieganie recydywie. Dlatego też odrzucono surowe kary wykonywania kary, a przyjęto założenie, że sama izolacja więzienna jest na tyle dolegliwą karą, że nie należy jej powiększać. Za najbardziej pożądany efekt zmian uznano też zapewnienie spokoju wewnątrz więzień, informowanie społeczeństwa o rzeczywistej sytuacji w zakładach karnych oraz demokratyzację systemu zarządzania więziennictwem w zakresie m.in. racjonalizacji procedur penitencjarnych oraz rozszerzenia praw więźniów57.
Do istotnych zmian wprowadzonych kodeksem należy też zaliczyć wprowadzenie trzech systemów wykonywania kary: programowego oddziaływania, terapeutycznego i zwykłego. Odbywanie kary w systemie programowego oddziaływania miało polegać na zaproponowaniu skazanemu i opracowaniu wspólnie z nim indywidualnego programu wykonywania kary. Istotą terapeutycznego systemu miało być umieszczenie skazanego w odpowiednim oddziale terapeutycznym, np. dla skazanych upośledzonych umysłowo lub z zaburzeniami umysłowymi58.
Kodeks rozszerzył również prawa skazanych o:
• korzystanie z wolności religijnej,
• otrzymywanie ekonomicznie znaczącego wynagrodzenia związanego z zatrudnieniem i ubezpieczenia społecznego,
• samokształcenie i wykonywanie własnej twórczości,
• komunikowanie się z przedstawicielami społeczeństwa, również obrońcą, pełnomocnikiem i kuratorem sądowym59.
Należy podkreślić, że wprowadzone zmiany po 1989 roku przyczyniły się do tego, że populacja więźniów zmieniła się jakościowo i pod względem liczebności. Umożliwiono bowiem więźniom noszenie własnych ubrań, zniesiono przymus pracy i zakaz leżenia w ciągu dnia na łóżkach, a coraz częstszym zjawiskiem stało się codzienne przebywanie więźniów w celach wyposażonych w radia i telewizory. Z więzień zniknęli też więźniowie polityczni, a pojawili się przestępcy w grup mafijnych. Jednak za najważniejsze osiągnięcie należy uznać fakt, że udało się dokonać tak wiele przy użyciu stosunkowo niedużych nakładów finansowych. Kolejnym pozytywnym aspektem było podniesienie jakości pracy penitencjarnej, co potkało się z dużym uznaniem ze strony instytucji międzynarodowych60.
Reforma polskiego więziennictwa dokonana na początku lat 90. XX wieku umożliwiła zatem trwałe przezwyciężenie sowieckiego dziedzictwa w polskim prawie karnym, a także powrót do wzorców europejskich. Należy też dodać, że modernizacja systemu penitencjarnego odbyła się przy ustabilizowanej i niewysokiej liczbie osadzonych, a na jej pozytywne efekty duży wpływ miała sprawna wymiana kadr oraz społeczna akceptacja wdrażanych przemian. Dzięki reformie udało się poprawić niekorzystna sytuację finansową całego systemu penitencjarnego oraz wprowadzić zreformowane przepisy prawne, które nie odbiegały od tych, które obowiązywały w krajach zachodnich. Można zatem stwierdzić, że przeobrażenia w polskim więziennictwie po 1989 roku przyczyniły się do tego, że wprowadzono wiele korzystnych zmian zmierzających do umocnienia polskiego systemu penitencjarnego oraz wyznaczania jego przyszłych kierunków rozwoju.

4. Współczesny wizerunek więziennictwa polskiego
Z uwagi na to, że historia więziennictwa i prawa karnego w Polsce składa się z kilku okresów, za współczesny wizerunek należy uznać ten po roku 1989. Za jego początek można zaś uznać wejście w życie Kodeksu karnego wykonawczego z dnia 6 czerwca 1997 roku. Uwzględnić należy przy tym, że obowiązywała wówczas także ustalona w dniu 26 kwietnia 1996 roku ustawa o Służbie Więziennej. Od daty wejścia w życie tej ustawy i następnie wielu jej nowelizacji struktura organizacyjna Służby Więziennej pozostaje bez zmian. Podobnie jak w innych umundurowanych i uzbrojonych formacjach, obowiązuje w tej służbie zasada hierarchicznego podporządkowania, zgodnie z którą organ niższego rzędu podlega organowi wyższego. Istotnym elementem tej struktury jest jej apolityczność61.
Współczesna Służba Więzienna jest to zatem umundurowana i uzbrojona formacja apolityczna podległa Ministrowi Sprawiedliwości i posiadająca własną strukturę liniową. Struktura ta oparta jest na zasadzie jednoosobowego kierownictwa, w której każdemu podwładnemu odpowiada tylko jeden bezpośredni przełożony. Pomiędzy kierownikiem a wykonawcą zachodzi więź służbowa, jaka mieści w sobie zależność służbową oraz osobową. Istotą więzi służbowej jest bowiem jednostronna możliwość decydowania ze strony przełożonego o rodzaju i kolejności wykonywania zadań przez podwładnego, jak również o sprawach dotyczących jego sytuacji osobowej62.
Służba Więzienna w ujęciu organizacyjnym to struktura organizacyjna złożona z jednostek organizacyjnych wraz z organami tych jednostek, a także pełniącymi w tych jednostkach funkcjonariuszami i zatrudnionymi pracownikami. Służba Więzienna w podejściu dynamicznym realizuje dwukierunkową działalność organizatorską, organizuje bowiem jednocześnie samą siebie, a także organizuje wykonanie kary pozbawienia wolności oraz innych środków prowadzących do pozbawienia wolności63.
Jednostkami organizacyjnymi Służby Więziennej, zgodnie z art. 8§1 ustawy o Służbie Więziennej są:
• Zarząd Służby Więziennej,
• okręgowe inspektoraty Służby Więziennej,
• zakłady karne i areszty śledcze,
• ośrodki szkolenia,
• ośrodki doskonalenia kadr Służby Więziennej
Hierarchiczność podległości na wzór wojskowy skutkuje wyłączeniem Służby Więziennej w zasadniczej części spod wpływów obowiązującego obecnie Kodeksu pracy, a wciągnięciem w orbitę zależności służbowych, regulowanych pragmatykami zawodowymi za wzór policji i wojska. Dlatego też został powołany korpus oficerski, podchorążych i podoficerów, a stopnie służbowe mają charakter podobny do wojska i policji64.
Zgodnie z przepisami kodeksowymi zakłady karne i areszty śledcze podlegają Ministrowi Sprawiedliwości. Dyrektor generalny Służby Więziennej jest przełożonym wszystkich funkcjonariuszy i kieruje Centralnym Zarządem Służby Więziennej oraz podległymi jednostkami organizacyjnymi.
Obecnie funkcjonowanie Służby Więziennej reguluje ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 roku o Służbie Więziennej65. Ustawa ta poprzedzona była dwoma ustawami: Ustawą z dnia 10 grudnia 1959 roku o Służbie Więziennej oraz ustawą z dnia 26 kwietnia 1996 roku o Służbie Więziennej. Do głównych przyczyn jej ustanowienia można zaliczyć: potrzebę dostosowania niektórych unormowań w niej zawartych do realiów nowej rzeczywistości oraz do wymogów Konstytucji i prawa Unii Europejskiej. Ponadto w nowej ustawie pragmatycznej konieczne stało się uwzględnienie nowych rozwiązań ustawowych w innych dziedzinach. Duży wpływ na nowe rozwiązania wywarło też dotychczasowe orzecznictwo, w szczególności sądów administracyjnych. Jednocześnie pojawiła się konieczność zmiany wielu przepisów dotyczących kwestii szczególnych. Zastrzeżenia i wątpliwości budził np. art. 49 ust. 3 ustawy z 1996 roku, zgodnie z którym każdej osobie podejmującej służbę i posiadającej wyższe wykształcenie nadawano od razu stopień młodszego chorążego66.
Do głównych zmian, jakie wprowadziła nowa ustawa o Służbie Więziennej z 2010 roku można zaliczyć:
• określenie nowego dnia święta Służby Więziennej oraz wzoru znaku graficznego i sztandarów Służby Więziennej;
• zmodyfikowanie rozwiązań dotyczących zatrudniania pracowników cywilnych w jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej;
• poszerzenie katalogu środków przymusu bezpośredniego i uporządkowanie zasad ich stosowania oraz zmianę prawa użycia broni;
• nadanie ustawowej rangi istniejącej obecnie jednostki organizacyjnej – Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej;
• kompleksową regulację problematyki ochrony danych osobowych w Służbie Więziennej;
• określenie wyższych stanowisk kierowniczych w Służbie Więziennej oraz zmianę katalogu zadań realizowanych na tych stanowiskach;
• kompleksową regulację spraw związanych z opiniowaniem funkcjonariuszy;
• przepisy odnoszące się do problematyki rozwiązania stosunku służbowego;
• wprowadzenie przepisów odnoszących się do zdrowia i bezpieczeństwa funkcjonariuszy w służbie;
• możliwość wliczania do wysługi lat w Służbie Więziennej okresów służby w innych formacjach mundurowych i w wojsku;
• uregulowania odnoszące się do czasu służby funkcjonariuszy;
• wprowadzenie nowych uregulowań dotyczących przepisów dyscyplinarnych (przede wszystkim zrezygnowano z sądów dyscyplinarnych);
• rozwiązania dotyczące rozpatrywania sporów o roszczenia funkcjonariuszy Służby Więziennej wynikające ze stosunku służbowego;
• przeniesienie wielu rozwiązań prawnych, które do tej pory były uregulowane w aktach wykonawczych, wprost do projektu ustawy (m.in. opiniowanie funkcjonariuszy, urlopy funkcjonariuszy, delegowanie funkcjonariuszy poza służbę, nagrody roczne funkcjonariuszy, zasiłki pogrzebowe, świadczenia socjalne)67.
Obecnie funkcjonująca Służba Więzienna realizuje zadania określone w ustawie o Służbie Więziennej z 2010 roku i Kodeksu karnego wykonawczego w zakresie wykonywania tymczasowego aresztowania oraz kar pozbawienia wolności i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności. Do podstawowych zadań Służby Więziennej, zgodnie z art. 2§2 ustawy o Służbie Więziennej należy:
• prowadzenie oddziaływań penitencjarnych i resocjalizacyjnych wobec osób skazanych na karę pozbawienia wolności, przede wszystkim przez organizowanie pracy sprzyjającej zdobywaniu kwalifikacji zawodowych, nauczania, zajęć kulturalno-oświatowych, zajęć z zakresu kultury fizycznej i sportu oraz specjalistycznych oddziaływań terapeutycznych;
• wykonywanie tymczasowego aresztowania w sposób zabezpieczający prawidłowy tok postępowania karnego o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe;
• zapewnienie osobom skazanym na karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanym, a także osobom, wobec których są wykonywane kary pozbawienia wolności i środki przymusu skutkujące pozbawieniem wolności, przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków bytowych, poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej;
• humanitarne traktowanie osób pozbawionych wolności;
• ochrona społeczeństwa przed sprawcami przestępstw lub przestępstw skarbowych osadzonymi w zakładach karnych i aresztach śledczych;
• zapewnienie w zakładach karnych i aresztach śledczych porządku i bezpieczeństwa;
• wykonywanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tymczasowego aresztowania oraz kar pozbawienia wolności i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności jeżeli mają być wykonywane w zakładach karnych i aresztach śledczych, jeżeli wynikają z realizacji orzeczenia wydanego przez właściwy organ;
• współdziałanie z odpowiednimi formacjami innych państw oraz z organizacjami międzynarodowymi na podstawie umów i porozumień międzynarodowych.
Do zadań Służby Więziennej, oprócz prowadzenia działalności resocjalizacyjnej wobec osób skazanych na kary pozbawienia wolności oraz wykonywania tymczasowego aresztowania w sposób zapewniający prawidłowy tok postępowania karnego bądź też obowiązku zapewnienia osobom skazanym na kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowanym przestrzegania ich praw, należą więc również zadania z kategorii ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. Do tych zadań należą: ochrona społeczeństwa przed sprawcami przestępstw osadzonymi w zakładach karnych i aresztach śledczych, a także zapewnienie w zakładach karnych i aresztach śledczych porządku i bezpieczeństwa68.
Podobnie jak innym podmiotom wykonującym zadania z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego również Służbie Więziennej przysługują szczególne uprawnienia, jakie umożliwiają realizację ustalonych zadań. W związku z tym funkcjonariusze wykonując czynności służbowe mają prawo do:
• legitymowania osób ubiegających się o wstęp oraz opuszczających teren jednostek organizacyjnych, dokonywania ich kontroli osobistej, jak również przeglądania zawartości bagaży i sprawdzania ładunków pojazdów wjeżdżających i wyjeżdżających;
• wzywania osób zakłócających spokój i porządek w bezpośrednim sąsiedztwie bądź na terenie zakładów karnych i aresztów śledczych, nawiązujących niedozwolone kontakty z osobami pozbawionymi wolności, a także usiłujących bez zezwolenia funkcjonariuszy dostarczyć jakiekolwiek przedmioty na teren jednostki organizacyjnej, do zaniechania tego rodzaju zachowań;
• zatrzymania na terenie jednostki organizacyjnej w celu niezwłocznego przekazania Policji osób, co do których istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary;
• usunięcia z terenu jednostki organizacyjnej osoby, która nie stosuje się do poleceń wydanych na podstawie obowiązujących przepisów;
• zatrzymania osób pozbawionych wolności, jakie dokonały ucieczki z aresztu śledczego lub zakładu karnego, a ponadto które na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy lub zakład karny oraz nie powróciły do niego w wyznaczonym terminie;
• żądania niezbędnej pomocy od funkcjonariuszy Policji oraz zwracania się w nagłych wypadkach do każdego obywatela o udzielenie doraźnej pomocy69.
Doświadczenia ostatnich lat wskazywały więc, że konieczne było usprawnienie funkcjonowania Służby Więziennej jako formacji w znacznym stopniu odpowiedzialnej za bezpieczeństwo i porządek publiczny. Obowiązek ten jest realizowany przede wszystkim przez izolowanie i wychowanie przestępców stanowiących zagrożenia dla normalnego funkcjonowania społeczeństwa państwa prawa70.
Należy podkreślić, że Służba Więzienna w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat przechodziła liczne zmiany. Zmienił się bowiem wizerunek funkcjonariusza, jego kwalifikacje zawodowe i moralne oraz poziom wykształcenia. Ponadto nabór do służby przechodził przeobrażenia, przede wszystkim w kwestii sprawności fizycznej i predyspozycji psychologicznych personelu więziennego. W jej szeregi wchodzi obecnie pokolenie ludzi młodych, dobrze wykształconych, z inną motywacją do pracy i często poczuciem misji do spełnienia. Zmieniły się też w znacznym stopniu aspiracje funkcjonariuszy i poziom oczekiwań w zakresie warunków pracy oraz służbowych kontaktów interpersonalnych oraz standardów kształcenia, gdyż obecnie są one o wiele wyższe.

Bibliografia

Literatura przedmiotu

1. Czołgoszewski J., Więziennictwo okresu stalinowskiego na Warmii i Mazurach w latach 1945-1956, Towarzystwo Naukowe i Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn 2002.
2. Jabłonowski M., Janowski W., Protokoły z odpraw, zjazdów i narad kierownictwa Departamentu Więziennictwa Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego z naczelnikami więzień i obozów pracy (1944-1954), Wydział Dziennikarstwa i Nauk politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Warszawa 2006.
3. Kurek A., Niemieckie więzienia sądowe na Śląsku w czasach Trzeciej Rzeszy, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007.
4. Mazuryk M., Zoń M. (red.), Służba Więzienna. Komentarz, Wolters Kluwer business, Warszawa 2013.
5. Migdał J., Polski system penitencjarny lat 1944-1956, Wydawnictwo Arche, Gdańsk 2007.
6. Moczydłowski P., Więziennictwo w okresie transformacji ustrojowej w Polsce: 1989-2003, [w:] T. Bulenda, R. Musidłowski (red.), System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
7. Nowakowski Z., Pomykała M., Rajchel J., Rajchel K., Tokarski H., Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego ze szczególnym uwzględnieniem aspektów prawno-organizacyjnych Policji, Towarzystwo Naukowe Powszechne w Warszawie, Warszawa 2009.
8. Pawlak K., Więziennictwo Polskie w latach 1918-1939, Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, Kalisz 1995.
9. Pawlak K., Za kratami więzień i drutami obozów. Zarys więziennictwa w Polsce, Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, Kalisz 1997.
10. Przesławski T., Pozycja prawna Służby Więziennej w systemie penitencjarnym, [w:] Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, Forum Penitencjarne, Warszawa 2013.
11. Przesławski T., Służba więzienna w Polsce. Administracja i podstawy działania, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012.
12. Szymanowski T., Przemiany systemu penitencjarnego w Polsce, Oficyna Naukowa, Warszawa 1996.
13. Utrat-Milecki J., Więziennictwo w Polsce w latach 1944-1956, Studia i Materiały Badawcze Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996.

Artykuły w czasopismach naukowych

1. Bieżuński A., Przeobrażenia Służby Więziennej i polskiego więziennictwa w końcu XX wieku – zarys problemu, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2015, nr 88.
2. Lelental S., Współczesny wizerunek więziennictwa polskiego, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2009, nr 62-63.
3. Maleszyk R., Więziennictwo polskie na tle dziejów państwa w latach 1918-1956, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2009, nr 62-63.
4. Markiewicz W., Stan obecny i perspektywy więziennictwa, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1999, nr 22-23.
5. Migdał J., Służba więzienna – model a rzeczywistość. Próba oceny, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2005, nr 1.
6. Pyrcak J., Organizacja i zadania więziennictwa w nowej ustawie o Służbie Więziennej, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1996, nr 12-13.
7. Stępniak P., Przemiany w polskim więziennictwie, a model oddziaływań penitencjarnych, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2009, nr 62-63.

Akty prawne

1. Dekret Naczelnika Państwa Polskiego w sprawie tymczasowych przepisów więziennych z dnia 8 lutego 1919 roku, Dz. Praw Państwa Polskiego nr 15, poz. 202.
2. Dekret Naczelnika Państwa Polskiego z dnia 7 lutego 1919 roku w przedmiocie organizacji okręgowych dyrekcji więziennych, Dz. Praw Państwa Polskiego nr 14, poz. 173.
3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 roku w sprawie regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności, Dz. U. Nr 31, poz. 166.
4. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 maja 1989 roku w sprawie regulaminu wykonywania tymczasowego aresztowania, Dz. U. Nr 31, poz. 167.
5. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 czerwca 1931 roku w sprawie regulaminu więziennego, Dz. U. Nr 71, poz. 577.
6. Rozporządzenie Prezydenta RP w sprawie organizacji więziennictwa z dnia 7 marca 1928 roku, Dz. U. Nr 29, poz. 271 i 272.
7. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 roku – Kodeks karny, Dz. U. 1932 Nr 60, poz. 571.
8. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 23 sierpnia 1932 roku o Straży Więziennej, Dz. U. 1932 Nr 74, poz. 667.
9. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 sierpnia 1997 roku w sprawie szczegółowego trybu działań funkcjonariuszy Służby Więziennej podczas wykonywania czynności służbowych, Dz. U. Nr 100, poz. 623.
10. Ustawa z dnia 10 grudnia 1959 roku o Służbie Więziennej, Dz. U. z 1984 r. Nr 29, poz. 149 z późn. zm.
11. Ustawa z dnia 12 lipca 1995 roku o zmianie Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego oraz o podwyższeniu dolnych i górnych granic grzywien i nawiązek w prawie karnym, Dz. U. Nr 49, poz. 475.
12. Ustawa z dnia 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych, Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.
13. Ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 roku o Służbie Więziennej, Dz. U. Nr 61, poz. 283.
14. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny wykonawczy, Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.
15. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 roku o Służbie Więziennej, Dz. U. Nr 79, poz. 523.

Strony internetowe

1. www.wspia.eu/file/20302/63-KOŁODZIEJ+JAKUB.pdf.