Wychowanie młodego pokolenia przez sztukę

Sztuka to przestrzeń, w której zazębiają się rozmaite tworzywa i substancje: dźwięki, brzmienia, kształty, barwy, słowa..., gromadzą się uczucia kreującego i percypującego, pojawiają się asocjacje, analogie, gra odczytań przypisywanych wytworom. Ale jeden element pozostaje dla niej stały – osoba sprawcy, czyli tego, który tworzy. [ M. Knapik, 2003]
W ujęciu pedagogicznym termin ,,sztuka” ma dwa zasoby znaczeniowe: sztuka jako umiejętność działania wg reguł i jako określenie w sposób zbiorczy wszystkich zjawisk artystycznych danej epoki.[Wojnar, 1993] Tak rozumiane pojęcie rzutuje na proces edukacji, który uwarunkowany jest zarówno kontaktem człowieka z wytworami artystycznymi, jak i działaniem ekspresyjnym i kreatywnym jednostki. Człowiek może być wzbogacony przez sztukę nie tylko wtedy gdy ogląda, słucha, czyta, ale także gdy maluje, śpiewa lub interpretuje słowa i dźwięki w sposób osobisty i ekspresyjny.
Zarówno dla artysty, jak i dziecka w takim samym stopniu istotne są emocje, radość z powoływania do życia dzieła, także satysfakcja z efektu finalnego. Jest to specyficzny rodzaj komunikacji, której źródło stanowi utwór literacki, kompozycja muzyczna lub konfiguracja przedmiotów (obiektów ) w przestrzeni.
Dziecko – naturalny kreator, nie uznający ograniczeń ani barier wyznaczonych przez ,,dojrzały” rozsądek, staje się artystą już wówczas gdy tworzy pierwsze melodie, nim jeszcze zacznie dostrzegać wyraźniejsze kontury tego, co wokół. Jest twórcą, kiedy pozostawia pierwsze plamy na pustych powierzchniach, przenosi się w świat iluzyjnej zabawy, kreując role wymyślone dla siebie.
W wyjątkowy sposób mały artysta zajmuje także miejsce po drugiej stronie, z zaciekawieniem słuchacza, widza postrzega to, co tworzą inni. Bycie odbiorcą, tym, który tworzy ma szansę na refleksję nad dziełem drugiego człowieka i może odkrywać zawarty w nim sens – to również okazja, aby spojrzeć oczami kogoś innego, starać się go zrozumieć, a także dostrzegać różnorodność ujmowania tematu.
Wiek XXI niesie z sobą ogrom informacji, a tym samym – co stanowi swoisty znak czasu – duże tempo ich docierania do odbiorcy. W tej sytuacji nie jest możliwe ani pożądane, by dziecko zgromadziło w swym początkowym okresie życia zapas wiedzy, z którego mogłoby czerpać w nieskończoność. Powinno natomiast nabywać podstawy wiedzy o sobie i o świecie oraz metody umożliwiające w przyszłości rozwijanie własnej zdolności rozumowania, wyobraźni, własnego osądu i poczucia odpowiedzialności. Dlatego wskazane jest podjęcie odpowiednich działań już na samym początku okresu kształcenia i wychowania. W tym względzie przypisuje się niepowtarzalną rolę edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, których nadrzędnym celem jest wspomaganie dziecka w jego całościowym rozwoju tak , by było przygotowane na miarę swoich możliwości do życia w szybko zmieniającej się rzeczywistości.
Dziecko wykazuje znaczny rozwój wrażliwości na bodźce otaczającego je świata. Dostrzega piękno w dziełach plastycznych, muzycznych, literackich, w otaczającym środowisku i odczuwa potrzebę wyrażania go przez twórczość artystyczną. Dlatego też wykazuje spontaniczną dążność do poznawania języka sztuki, aby za jego pomocą wyrazić swoje doznania i przeżycia. Poznanie tego swoistego języka umożliwia dziecku odzwierciedlenie w jego twórczości naturalnej potrzeby ekspresji.
Kształcenie i wychowanie zmierzać powinno do:
-wprowadzenia dziecka w świat wartości sztuki i ułatwiania rozumienia języka sztuki,
-aktywizowania dziecka w procesie odbioru wytworów sztuki,
-zachęcania dziecka do samorodnej twórczości artystycznej.
Stwarzanie warunków i możliwości do takiego rozumienia relacji dziecko – sztuka należałoby uznać za główny cel edukacji przez sztukę, której właściwa realizacja może zapewnić dziecku rozwój w całym bogactwie jego osobowości.
Kształtowanie kompetencji odbiorcy wytworów sztuki (wiedzy, umiejętności, odpowiedzialności) i przyszłego jej twórcy jest procesem ciągłym, długotrwałym, a w edukacji przedszkolnej zaledwie zapoczątkowanym. Ważne staje się przygotowanie dziecka do pełnych i wartościowych kontaktów ze sztuką, a więc kształtowanie i doskonalenie jakościowych kompetencji odbiorcy sztuki.
I tak, kompetencje w obszarze percepcji sztuki to:
1.Wiedza o sztuce. Dziecko, będąc zarówno odbiorcą, jak i twórcą, powinno znać elementy składające się na dzieło oraz sposoby ich zestawiania. Bez tej wiedzy dziecko odbiorca gubi się i czuje się bezradne wobec nadmiaru różnorodności propozycji sztuki, nie potrafi bowiem wśród nich rozpoznać dzieł wartościowych.
2.Umiejetność twórczej percepcji i ekspresji. Aby zdobyć kompetencje percepcyjne, dziecko odbiorca powinno nabyć umiejętności skupienia, wyostrzyć spostrzegawczość, ciągle rozwijać wyobraźnię i własną kreatywność, a przede wszystkim umieć odkrywać sens zawarty w dziele sztuki. Wraz z umiejętnością twórczej percepcji powinna być kształtowana również umiejętność twórczej ekspresji, która dotyczy nie tylko własnych prób twórczości, ale także ekspresji we współtworzeniu dzieła w procesie odbioru.
3.Umiejętność oceniania - gust estetyczny. Jest ona pochodną wielu czynników: wrażliwości, wiedzy, losów życiowych, aspiracji kulturalnych, mody czy nawet snobizmu. Są pewne zjawiska w sztuce, które wymagają uwzględnienia podczas ich oceny dobrego smaku,, odwołania się do podstawowych zasad przyzwoitości. Potrzeba kształtowania gustu jest determinowana określonymi kontrowersyjnymi zjawiskami w sztuce, które wręcz wymuszają konieczność odwołania się do ocen, aby móc pewne rzeczy świadomie wybrać i zaakceptować, a inne: odrzucić. Należy jednak pamiętać, że dziecko w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym nie potrafi jeszcze w pełny sposób dokonywać oceny wytworów sztuki. W ocenie kieruje się raczej upodobaniami opartymi na indywidualnych odczuciach, w mniejszym stopniu ocenia jakość wytworu.
4.Wrażliwość społeczno – moralna. Kreowanie tej cechy osobowości powinno polegać na ukierunkowaniu dziecka na odwieczne i uniwersalne wartości, które ułatwiają odbiór sztuki. Chodzi o to, aby nauczyć dziecko korzystania z bogactwa, jakie niesie z sobą sztuka, a jednocześnie wyrobić w nim krytyczny stosunek do wartości destrukcyjnych moralnie, które przez sztukę mogą być szczególnie wzmocnione.
5.Wrażliwość estetyczna. Jest to zdolność dostrzegania w świecie wartości estetycznych i ich przeżywanie. M. Gołaszewska twierdzi, że wrażliwość estetyczna dana jest każdemu bez względu na poziom uczestnictwa w kulturze, wykształcenie, środowisko. Choć pojawia się samorzutnie, nie może istnieć bez dodatkowych podniet.
Dlatego szczególnie ważne jest przygotowanie dziecka do doświadczeń estetycznych rozumianych jako kształtowanie wrażliwości estetycznej.
6.Świadomość funkcji sztuki w życiu człowieka. Bardzo ważne jest, aby dziecko odbiorca zdawało sobie sprawę z korzyści, jakie może wynieść z kontaktów ze sztuką ( doznania estetyczne, walory: poznawcze, wychowawcze, ludyczne itd. ). Świadomość tych korzyści bardzo wzmacnia motywację do podejmowania prób percepcji nawet wyjątkowo trudnych w odbiorze dzieł sztuki ( np. sztuki współczesnej ).
7. Postawa szacunku wobec piękna i sztuki. Współcześnie w Polsce można zauważyć pewne symptomy zmian na lepsze w zakresie potrzeby estetyzacji życia na wielu płaszczyznach, np. wnętrze domu, otoczenie, ulice, sposób ubierania się, gesty itp. W Europie Zachodniej dbałość o piękno otoczenia stanowi wartość znaną i realizowaną przez społeczeństwo, to jednak w Polsce panuje w tej sferze duża niefrasobliwość. Brak szacunku dla sztuki przejawia się różnorako, np. brak troski o zabytki kultury i sztuki, które marnieją i giną zaniedbane bądź są wręcz niszczone przez nierozumnych wandali.
W procesie kształtowania kompetencji odbiorcy sztuki niezbędne jest posługiwanie się racjonalnymi metodami i środkami wyrazu artystycznego, których wybór musi być szeroki i zróżnicowany.
Stosowane metody i środki powinny uwzględniać właściwości psychofizyczne odbiorcy, w tym przypadku dziecka, powinny sprzyjać wyzwalaniu i rozwijaniu samodzielności i postawy ,,otwartego umysłu” . W kształtowaniu kompetencji najważniejsze zadanie przypada nauczycielowi. Jego błędy, nawyki komunikacyjne i doświadczenia kulturowe silnie odzwierciedlają się w świadomości i umiejętności uczniów.

Muzyka a rozwój małego dziecka

Rozwój muzyczny ujawnia się bardzo wcześnie. W okresie życia płodowego dziecko przejawia pierwsze reakcje na bodźce akustyczne i na muzykę. Optymalny czas rozwoju muzycznego przypada pomiędzy pierwszy a trzecim, piątym a siódmym i około dziewiątego roku życia.
Rozwój muzyczny przebiega u każdego dziecka w odmienny sposób, ujawniając ogromne różnice indywidualne. Stąd też najistotniejsze jest, aby rodzice, później zaś nauczyciele, potrafili organizować kontakt dziecka z muzyką, dostarczając mu bodźców stymulujących ów muzyczny rozwój.
Muzyka to odgłosy przyrody: szemrzące strumyki, szum drzew, śpiew ptaków, zawodzenie wiatru, to ,,koncert” spadających kropli deszczu brzęczący o szyby i parapety; to odgłosy nawoływania pasterzy , dźwięk fujarki; to wreszcie odgłosy ulicy: klaksony, alarmy, uliczni grajkowie, zgrzyty i świsty kół, tętent kopyt, turkot pędzącego pociągu; to wszelkie odgłosy – od pobrzękiwania pokrywek i garnków po delikatne dźwięczenie ozdobnych dzwoneczków, gongów i instrumentów muzycznych, służących domowemu muzykowaniu.
Dźwięk muzyczny wywołuje rożne reakcje emocjonalne u odbiorców Przenika przez narząd słuchu do wyobraźni i świadomości człowieka. Wyobraźnia zaś stymuluje działalność jednostki. Rytm muzyki wyznacza rytm działań . Słysząc muzykę dziecko podryguje, rytmicznie przytupuje, wymachuje rękoma jakby ,,dyrygowało”.
Taniec podnosi poziom endorfin, czyli ,,związków przyjemności” we krwi, a przyjemność czerpana z ruchu w takt muzyki zwiększa naturalną radość dziecka.[ red. P. Stanway ] Podstawowymi cechami motorycznymi, które w toku tańca i zabaw muzyczno – ruchowych rozwijają się u dziecka są: szybkość, siła, wytrzymałość i koordynacja ruchowa. Zabawy muzyczno - ruchowe i taniec wzbogacają skalę przeżyć dziecka i przyczyniają się do jego harmonijnego rozwoju, nie tylko fizycznej strony osobowości, ale i strony psychicznej, moralnej i estetycznej. Kształtują dodatnie cechy charakteru i woli, wyrabiają cierpliwość, wytrwałość , odwagę, odporność na trud i zmęczenie. Ponadto rozwijają pamięć, myślenie dziecka, spostrzegawczość, uwagę, orientację, wyobraźnię i inteligencję twórczą.
Dziecko może wyrażać siebie w różnych formach ekspresji ruchowej – spontanicznym tańcu, pantomimie, naśladowczych gestach ,,dyrygowaniu”. Warunkiem owej ekspresji jest stymulowanie prostych form wyrażania siebie przez dziecko (ruchem, tańcem).
Wspomnianą skłonność do muzyki należy rozwijać i pielęgnować.
Muzyka grana na żywo jest dla dziecka znacznie bardziej atrakcyjna niż odtwarzana z telewizji, magnetofonu czy ,,kompaktu”. Oferta radiowa jest szeroka i warto z niej skorzystać. Audycje muzyczne poszerzają horyzonty dziecka, dostarczają informacji o muzyce które przyczyniają się do jej aktywnego słuchania i lepszego, doskonalszego wykonywania. Gromadzenia kaset i płyt jest ważnym krokiem na drodze do pokochania muzyki. W czasach współczesnych jesteśmy zewsząd ,,bombardowani”, ogłuszani muzyką.
Efektem tego jest podświadomy odbiór muzyki. Świat wokół nas jest intensywnie nasycony dźwiękami, ale jest to świat bez muzyki.
Postulat kształtowania świadomego odbiorcy muzyki poprzez kontakt folklorem – muzyka ludową, wydaje się być czymś oczywistym.
Folklor jest mądrością, wyrażoną sztuką poetycko – muzyczno – taneczną oraz plastyczną. Jest nośnikiem uniwersalnych wartości, które przemawiają do każdego człowieka dzięki złączeniu ogromnej ekspresji z prostotą wyrazu. Taniec ludowy pozwala ciałem i ruchem wyrażać treść swoistej mądrości życia, jaką wyrażają obrzędy.
Do wartości wychowawczych muzyki można zaliczyć: kształtowanie kultury muzycznej, doskonalenie smaku, rozwijanie umiejętności słuchania, rozumienie własnej psychiki, obyczajów, warunków życia, rozbudzanie zainteresowań i sympatii do ludzi, kształtowanie umiejętności wypowiadania się, odczuwanie piękna oddziaływanie na dyspozycje dziecka do pracy oraz na pamięć, rozwijanie poczucia więzi grupowej, samodzielności.
Muzykoterapia, stosuje bodźce muzyczne, wykorzystując ich ogromne możliwości terapeutyczne, zwłaszcza jako sposób oddziaływania na emocjonalną i psychosomatyczną sferę osobowości dziecka. Muzykoterapia wprowadza w określony nastrój, wyzwala pożądane uczucia i emocje, łagodzi i rozładowuje nadmiar stresów, pobudza rozwój umysłowy u dzieci autystycznych, nerwicowych, nadpobudliwych psychoruchowo, ociężałych intelektualnie.

Znaczenie baśni i bajek w życiu dziecka

Bajki to najbliższe dziecku utwory, w których świat realny miesza się z fantastycznym i razem tworzą zrozumiałą rzeczywistość. Fantazja wyeksponowana w baśni, jest uznana za niezwykle cenną wartość w życiu człowieka. Podkreśla się jej dużą rolę w procesie uczenia się, jej zdolność do snucia projektów i pomysłów, wreszcie zdolność do szybkiego kojarzenia różnych zjawisk, tworzenia nowych związków pomiędzy rzeczami. Dzięki artystycznym przeżyciom literackim w kontakcie z baśniami rozwijają się możliwości poznawcze dziecka, inne jednak niż te, jakie kształtują się w toku działania i procesie przyswajania wiedzy. Rozwija się bowiem jego myślenie intuicyjne, zdolność ujmowania ludzkich problemów i ujmowania zjawisk rzeczywistości bez konieczności ich pełnego werbalizowania i żmudnej analizy. Przez obcowanie z baśnią dziecko wchodzi w pierwsze kontakty z folklorem ludowym, kulturą własnego kraju i innych narodów. Uczy się klasyfikować i oceniać, akceptować lub negować określone postawy moralne: dobro i zło, prawdę i kłamstwo, sprawiedliwość i niesprawiedliwość. Baśń zatem poszerza wiedzę dziecka o świecie i ludziach, wychowując zarazem do życia społecznego. Od niej zaczyna się kształcenie literackie, a także wychowanie estetyczne przyszłego odbiorcy literatury i kultury w pełnym tego słowa znaczeniu.
Szczególną grupę stanowią bajki terapeutyczne obniżające poziom lęku.. Dzięki nim dzieci uczą się pozytywnego myślenia o sytuacjach lękotwórczych. Dzięki bajce terapeutycznej dziecko może w sposób zastępczy zaspokoić swoje potrzeby psychiczne, tj. potrzebę bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, wzoru, tożsamości i rozrywki.
Działanie terapeutyczne bajek, wg M. Molickiej polega na: -emocjonalnym zaangażowaniu się w uczucia doświadczane przez bohatera,
-obniżeniu poziomu lęku przez opis niebezpiecznej sytuacji, co umożliwia dziecku oswojenie się z bodźcem lękotwórczym tzw. odwrażliwienie,
-tworzeniu wzorca określonych zachowań,
-wzmacnianiu poczucia własnej wartości,
-uczeniu pozytywnego myślenia,
-konkretyzacji leku, polegającej na ukazaniu dziecku, co wywołuje lęk oraz jak racjonalnie i spokojnie sobie z nim radzić,
-poszerzeniu wiedzy dziecka na temat radzenia sobie w trudnej sytuacji, -kojarzeniu bodźców lękotwórczych z przyjemnymi emocjami, co prowadzi do wyobrażenia sobie nieprzyjemnej sytuacji bez doznawania lęku.
Dzisiejszy zabiegany i pełen agresji świat nie daje poczucia bezpieczeństwa ani nadziei na lepszą przyszłość, wyzwala natomiast rożnego rodzaju lęki. Źle dobrana literatura, która ma na celu jedynie usprawnić czytanie, lub utrwalać poznaną literę i nie wnosi niczego ważnego do życia dziecka, nie pomaga mu w walce z problemami codzienności i nie odpowiada na skrycie zadawane pytania.

Sztuka teatru

Sztuka teatru realizuje się w kontekście z odbiorcą.
Nawiązanie kontaktu z widownią, wywołanie u odbiorców określonych przeżyć i wzruszeń jest celem przedstawienia teatralnego. Skojarzenia powstające u dzieci pod wpływem przeżyć w teatrze nie idą w głąb konwencji artystycznych, ale raczej w kierunku doświadczeń wyniesionych z życia lub kontaktów z innymi dziedzinami sztuki. Percepcja widowiska teatralnego angażuje procesy psychiczne: wymaga napięcia uwagi, uważnego spostrzegania, analizy i syntezy różnorodnych sygnałów, złożonych procesów ich porównywania i rozpoznawania, wykrywania związków i stosunków między przedmiotami i sytuacjami. Pierwsze kontakty dzieci z prostymi formami teatru lalkowego powinny odbywać się w przedszkolu, aby dziecko zanim przyjdzie na przedstawienie w teatrze, miało już pewne doświadczenie w odbiorze krótkich prostych scenek granych w przedszkolu, w których także ono samo może uczestniczyć.

Twórczość plastyczna

Artystyczne możliwości dziecka przejawiają się w jego twórczości plastycznej, którą przedszkole rozwija i wzbogaca.
Stymulując rozwój inicjatywy dziecka, należy również wzmacniać jego wiarę we własne możliwości i stwarzać okazje, aby wykonując prace plastyczne mogło urzeczywistniać swoje pomysły.
Budzenie potrzeb i przeżyć estetycznych, rozwijanie czynnego stosunku do piękna w życiu codziennym, umożliwianie dziecku obcowania ze sztuką, pięknem, harmonią - to bardzo ważne zadanie, jakie ma do spełnienia nauczyciel przedszkola.
Dziecko odbiera sztukę spontanicznie i emocjonalnie: w zależności od nastroju, uczuć i stanu przeżyć w danej chwili – podobają mu się różne rzeczy. To od emocji zależy na co dziecko zwróci uwagę – kolor, kształt, rozmieszczenie poszczególnych elementów. Utwory i przedmioty artystyczne, z którymi dziecko zetknęło się pozostawiają ślad w jego pamięci i wyobraźni.
Dostarczają mu wzorów piękna i wywierają wychowawczy wpływ na dziecko, ucząc je szacunku dla pracy ludzkiej, szacunku dla oryginalności wytworów, uczą sposobu zachowania się podczas oglądania, np. obrazów w galerii, obrazów w książce, wystaw prac innych dzieci. Oglądając, obserwując i podziwiając dzieła artystów, dzieła kolegów z grupy lub przedszkola dziecko ma możliwość przeżycia ,,wstrząsu plastycznego”, co ma wpływ na jego inteligencję i twórczość plastyczną. Wstrząs plastyczny to pobudzenie wyobraźni, fantazji, wrażliwości na barwę, kolor i wreszcie chęć działania plastycznego.
Odbiór sztuki pozwala utrzymywać równowagę dziecka niezbędną dla jego zdrowia psychicznego. Działanie plastyczne daje dziecku wiele radości, przynosi odprężenie i rozładowanie napięć.


LITERATURA:
1.B. Dymara Dziecko w świecie muzyki , IMPULS, Kraków 2000 2. M. Knapik (red.)Dziecko i sztuka, WU Śląskiego, Katowice 2003 3. A. Natorff, K. Wasiluk Wychowanie plastyczne w przedszkolu, WsiP, W-wa 1990
4. (red.) M. Tyszkowa ,Sztuka dla najmłodszych, PWN, Poznań 1977,
5.M. Bielak Dziecko i sztuka (w:) Wychowanie w przedszkolu, XII 2003