Zaburzenia mowy u dzieci w wieku przedszkolnym

Zaburzenia mowy u dzieci w wieku przedszkolnym

Wstęp
Język to główne i zarazem podstawowe narzędzie do komunikowania się między ludźmi. Mowa to zespół określonych czynności, jakie wykonujemy dzięki językowi. Odpowiedni rozwój mowy jest tak samo ważny jak odżywianie czy oddychanie. Powstające u dzieci wady wymowy mogą nie tylko opóźnić ich umysłowy rozwój, ale również przyczynić się do zmian osobowościowych, np. zmniejszy się ich poczucie wartości, staną się podejrzliwe, niepewne. Może wzrosnąć lękliwość u takich dzieci, czy też zwykła nieśmiałość . Wady, które nie są leczone mogą pogłębiać się z wiekiem. Zaburzenia mowy nie tylko utrudniają dziecku komunikację z innymi, interakcję językową, ale też uniemożliwiają poznawanie otaczającej rzeczywistości i nieustannego doświadczania. Może to spowodować, że dziecko odizoluje się od społeczeństwa i najbliższych. Nie będzie chciało uczestniczyć w życiu szkolnym.
Mowa i jej zaburzenia
Warto na początku wyjaśnić, co właściwie rozumie się pod pojęciem mowa. Leon Kaczmarek – ojciec polskiej logopedii – wyjaśnia mowę jako akt w procesie językowego porozumiewania się w słowie. W akcie tym osoba mówiąca (nadawca) przekazuje informacje, a rozmówca (odbiorca) je odbiera . Inaczej mowę rozumie Stanisław Grabias: „mową nazwijmy zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego" . Mowę możemy rozpatrywać w ujęciu strukturalistycznym oraz socjolingwistycznym. W pierwszym przypadku twierdzi się, że język musi być przystępny dla każdego członka danej grupy, aby mogło dojść do porozumienia. Ponadto język jest systemem znaków, w którym każdy z nich wchodzi w relacje z innymi . W ujęciu socjolingwistycznym mowę postrzegamy jako układ pewnych kompetencji i sposobów realizacji różnych wypowiedzi językowych. Nie jest ważna jedynie wiedza na temat tworzenia zdań, ale również znaczące są reguły budowania wszelkich wypowiedzi adekwatnych do danej sytuacji społecznej. Szeroko rozumianą komunikacją, mową, a także jej zaburzeniami zajmuje się logopedia – interdyscyplinarna nauka, która łączy w sobie nauki medyczne, psychologiczne, językoznawcze, a także pedagogiczne. Jak powszechnie wiadomo, bardzo często komunikaty dzieci są przekazywane wadliwie, w sposób niezrozumiały. Nie dlatego, że brakuje im chęci, ale dlatego, że nie mają odpowiednich warunków do tego, aby mówić czysto, płynnie i poprawnie . To dzieci, które zmagają się z jąkaniem, seplenieniem, nosowaniem, czy też mową bezdźwięczną. Warto jednak wspomnieć o tym, że posługiwanie się mową nie należy do czynności wrodzonych, takich jak oddychanie, połykanie czy ssanie. Kształtuje się ona etapowo, pod wpływem działania wielu czynników . Jeśli chodzi o zaburzenia mowy, mówimy o nich wtedy, kiedy odbiegają w znacznym stopniu od powszechnie obowiązującej normy. Wady wymowy mogą mieć szeroką gamę odchyleń, zaczynając od drobnych, ledwie zauważalnych nieprawidłowości po ciężkie wady, które znacząco utrudniają dzieciom kontakt z otoczeniem, a także sprawiają, że młody człowiek nie potrafi przystosować się do życia społecznego. Warto zaznaczyć, że do wad wymowy nie wliczamy cech mowy dziecięcej, ponieważ rozwój mowy dziecka powinien zakończyć się ok. 6.r.ż. .
Klasyfikacja zaburzeń mowy
Istnieje wiele podziałów zaburzeń mowy. Inny podział przyjmują lekarze, a jeszcze inni językoznawcy, pedagodzy. Stanisław Grabias klasyfikuje zaburzenia mowy na objawowe i przyczynowe . Pierwsze z nich powstają wskutek nieprawidłowych czynności biologicznych, które znacząco wpływają na mowę. Drugie zaś zostały sklasyfikowane ze względu na przyczyny. Twierdzi się, że pierwsza próba sklasyfikowania zaburzeń mowy powstała w XVIII w. i została stworzona przez francuskiego lekarza Francois Sauvages’a. Wskazał on trzy główne grupy zaburzeń: zaburzenia głosu, niemotę, a także zaburzenia w mówieniu – bełkotanie. Jeśli chodzi zaś o klasyfikację przyczynową, najpowszechniejsza jest ta stworzona przez Irenę Styczek. Główne zaburzenia mowy przez nią wyróżnione i zarazem najczęściej pojawiające się w wieku przedszkolnym to:
1. jąkanie – jest to zaburzenie płynności mowy, jej tempa i rytmu. Jąkanie bardzo często pojawia się u dzieci przedszkolnych ze względu na fakt, że „rozumienie mowy rozwija się szybciej niż umiejętność wysławiania się. Reagując zwykle emocjonalnie, dziecko nie może należycie wyrazić swoich myśli” .
2. dyslalia – to najczęściej występujący rodzaj zaburzenia wśród przedszkolaków. Charakteryzuje się opóźnieniem w przyswojeniu sobie mowy na skutek późnego wykształcenia się funkcji niektórych struktur mózgowych . Dyslalia stanowi największą grupę wad artykulacyjnych, w których wyróżniamy: seplenienie, reranie, kappacyzm, gammacyzm, wymowę bezdźwięczną oraz nosowanie. Seplenienie to nic innego jak niezgodna z normą wymowa głosek: s,z,c,dz,sz,ż,cz,dż,ś,ź,ć,dź. Najczęściej szereg szumiący (sz,ż,cz,dz) wymawiany jest jako szereg syczący (s,z,c,dz) albo ciszący (ś,ź,ć,dź), np. czapka-ciapka, szafa-siafa . Dodatkowo wspomniane wcześniej szeregi głosek mogą być wymawiane przez dziecko z językiem wsuniętym między zęby – w takim przypadku mamy do czynienia z seplenieniem międzyzębowym. Konsekwencją takiego postępowania może być zgryz otwarty, czyli taki, w którym zęby górne nie stykają się z zębami dolnymi. Inną odmianą seplenienia jest seplenienie zwane bocznym. Charakteryzuje się niesymetrycznym ułożeniem całego języka. Tworzy się szczelina w jego częściach bocznych . Przyczynami seplenienia mogą być m.in.: nieprawidłowy zgryz, niesprawność języka, niewłaściwe połykanie, w czasie którego dziecko wysuwa język między zęby. Wśród innych przyczyn wskazuje się zaburzony słuch oraz nieprawidłową budowę narządów mownych. Reranie natomiast jest to wadliwa realizacja głoski r. Może być ona przez dziecko opuszczana, ale też wymawiana jak j, rl czy l . Za główną przyczynę nieprawidłowej realizacji głoski r możemy uznać niewystarczającą sprawność ruchową języka. Do innych zaburzeń mowy, które również polegają na niewłaściwej pracy języka, są kappacyzm i gammacyzm. Pierwsze z nich polega na wadliwej realizacji głoski k, np. kawa – tawa. Głoska k najczęściej zastępowana jest przez głoskę t. Gammacyzm natomiast jest niewłaściwą realizacją głoski g, która najczęściej zastępowana jest przez głoskę d, np. gołąbek-dołąbet . Jeśli chodzi o wymowę bezdźwięczną, polega ona na wymawianiu głosek dźwięcznych jak bezdźwięczne, np. zamiast woda – dziecko wymówi fota, domek-tomek. U dzieci z takim rodzajem zaburzenia może wystąpić obniżone napięcie mięśniowe. Ostatnim już rodzajem zaburzenia jest tzw. nosowość. Polega ona na wymawianiu głosek nosowych tak jak ustnych i odwrotnie. Główną przyczyną odpowiadającą za taki sposób mowy dziecka są: niedrożność jamy nosowej, przerost trzeciego migdałka, polipy, skrzywienie przegrody nosa.
Zakończenie
Jak pokazuje niniejszy artykuł, na zaburzenia mowy możemy patrzeć z różnej strony, za pomocą wielu klasyfikacji. Mniej ważna okazuje się jednak próba klasyfikacji danego zaburzenia od właściwej diagnozy i wprowadzenia skutecznej terapii, która wyeliminuje konkretne zaburzenie lub chociaż częściowo zapobiegnie w jego dalszym postępowaniu.

Bibliografia:
Demel G., Wady wymowy, Warszawa 1974.
Grabias S., Typologie zaburzeń słuchu, głosu i komunikacji językowej, [w:] Audiofonologia, t. X 1997.
Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977.
Styczek I., Logopedia, Warszawa 1983.