Wpływ nauczyciela na dyscyplinę podczas lekcji

Odpowiednia dyscyplina podczas lekcji ma kluczowe znaczenie dla osiągania przez uczniów pozytywnych wyników nauczania. Tylko w niewielkim stopniu można myśleć o technikach nauczania i uczenia się oraz o realizacji programu, dopóki nie zostanie zaprowadzona dyscyplina. Nauczyciel musi podjąć takie działania i przyjąć taki sposób komunikowania się z uczniem, aby stworzyć w klasie środowisko sprzyjające uczeniu się (1). J. Levin i J. F. Nolan określają problem z dyscypliną, jako zachowania, które zakłócają nauczanie oraz prawa innych do nauki. Mogą być to zachowania psychiczne lub fizycznie niebezpieczne lub takie polegające na niszczeniu czyjejś własności. Do wskazanych zachowań można zaliczyć zarówno rozmowy podczas lekcji, przeszkadzanie innym uczniom, jak i agresję czy przemoc (2).
E.C. Wragg wskazuje, że spośród czynników kryjących się pod nazwą postępowanie dydaktyczne, z efektami uczenia się najsilniej był powiązany ład klasowy, czyli kierowanie klasą przez nauczyciela (3). Badania dotyczące dyscypliny i sposobów kierowania klasą zostały przeprowadzone przez Jacoba Kounina – amerykańskiego psychologa edukacyjnego. Kounin obserwując zajęcia oraz nagrywając ich przebieg, dokonywał analizy porównawczej. Próbował zbadać, jakie czynniki wpłyną na utrzymanie dyscypliny wśród uczniów oraz dlaczego część nauczycieli nie ma z tym problemu, a inni go mają. Wnioski z badań były jednoznaczne i bardzo nieoczekiwane dla samego badającego. Okazało się, że metody radzenia sobie ze złym zachowaniem nie wpływały znacząco na to czy uczniowie zachowywali się odpowiednio czy nie. Istotne okazało się, co takiego nauczyciel robił nie po niewłaściwym zachowaniu, ale co takiego zostało przez nich zrobione, aby do takiego zachowania nie dopuścić. Bardzo często sposoby tego oddziaływania miały charakter niewerbalny. Na podstawie tego badania J. Kounin wyodrębnił cztery cechy lekcji, które mają ścisły związek z dyscypliną wśród uczniów (4). Pierwszą z cech jest wszechobecność. Nauczyciel kierując tokiem lekcji, jednocześnie wywołuje w uczniach wrażenie, że nic nie uchodzi jego uwadze. Potrafi dostrzec ucznia, który zaczyna zdradzać pierwsze oznaki złego zachowania. Zajęcia powinny być tak prowadzone przez nauczyciela, aby wszyscy uczniowie byli w zasięgu jego wzroku. Kounin zwraca uwagę na tzw. „technikę mimochodem”. Pojawiają się tam działania, które nie zakłócają przebiegu lekcji np. ostre spojrzenie, podejście do przeszkadzającego ucznia czy odebranie przedmiotu, którym bawi się uczeń. Drugą z cech jest podzielność. Nauczyciel powinien potrafić zająć się konkretną sytuacją związaną z brakiem dyscypliny, ale w przypadku pojawienia się problemów reagować równocześnie na inną. Umiejętność takiego działania pozwala na wywołanie wśród uczniów wrażenia „wszechobecności nauczyciela”, a jego reakcja jest nieuchronna. Kolejna cecha to kierowanie tokiem lekcji, czyli zdolność nauczyciela do sprawnego prowadzenia zajęć. Umiejętność swobodnego przechodzenia w trakcie lekcji od jednej czynności do drugiej. Wszystkie czynniki, które bez potrzeby odrywają uczniów od pracy, przerywają jej bieg i lekcje stają się mało płynne. Nauczyciel nie może rozpoczynać czynności i porzucać jej po to, aby zająć się czymś innym lub zakończyć czynności bez podsumo-wania jej efektów. Ostatnią z cech jest utrzymanie koncentracji w grupie, czyli pobudzanie do aktywności jak największej liczby uczniów. Uczeń powinien liczyć się z tym, że w każdej chwili może być o coś zapytany, co zmniejsza pokusę przeszkadzania i nie kontrolowania lekcji. Istotne jest także, że podczas lekcji różni uczniowie powinni zabierać głos, nie tylko ta sama – aktywna grupa. Kounin wykazał, że podczas kierowania zachowaniem uczniów ważna jest nie tylko osobowość nauczyciela, co jego „techniczne umiejętności” (5).
Kluczowe znaczenie dla wyeliminowania problemów z dyscypliną, ma ustalenie satysfakcjonujących kontaktów na linii nauczyciel-uczeń. Powinny one być oparte na otwartości i przejrzystości. Obie strony powinny wykazywać się wzajemną troską oraz szanować swoją odrębność. Zawsze powinny być szukane rozwiązania, nie krzywdzące żadnej ze stron. Przy nawiązywaniu prawidłowych relacji pomaga rozmowa. Może ona wpływać zarówno na destrukcyjnie, jak i budująco na wzajemne kontakty.Zadaniem nauczyciela jest wybór odpowiedniego sposobu prowadzenia rozmowy w konkretnej sytuacji (6).
W klasie szkolnej potrzebne są jednoznaczne, proste i zrozumiałe reguły i zasady postępowania, których przestrzega każdy uczeń. Jeżeli ich nie ma, prowadzi to do konfliktu pomiędzy nauczycielem a uczniami. W określaniu zasad panujących w klasie powinny uczestniczyć obie strony. Włączanie uczniów do tworzenia reguł obowiązujących w klasie motywuje ich do przestrzegania tych zasad. Przyjęte uregulowania będą bliższe uczniom, ponieważ będą odzwierciedlać ich potrzeby (7). Posiadanie przez nauczyciela wyobrażenia tego, jak powinni zachowywać się uczniowie, pozwala na szybkie reagowanie i poprawianie niewłaściwych zachowań. Przy ustalaniu zasad istotne jest to aby były one jasnymi komunikatami zawierały pozytywny przekaz. Wprowadzić należy zarówno zasady ogólne, jak i szczegółowe, jednak należy pamiętać aby liczba zasad była ograniczona oraz nie zostały użyte słowa: zawsze, wszędzie, ciągle (8).
Istotną rolę przy utrzymywaniu dyscypliny w klasie odgrywa także odpowiednia współpraca nauczyciela z rodzicami ucznia. Powinni oni być na bieżąco informowani o zachowaniu swojego dziecka. Informacje może nauczyciel przesyłać przez dziennik elektroniczny (9) lub w przypadku dużych problemów zapraszać rodzica na rozmowy indywidualne, na których może być obecny pedagog.

(1) Por. K. Słupek, Dyscyplina w klasie. Poradnik pedagogiczny, Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2010, s. 8-9, 12.
(2) J. Levin, J.F. Nolan, Classrom Managment. A Professional Decision – Making Model, Allyn and Bacon, 2000.
(3) E. C. Wragg, Trzy wymiary programu, WSiP, Warszawa 1999.
(4) Por. K. Słupek, Dyscyplina w klasie. Poradnik pedagogiczny, Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2010, s. 41.
(5) Tamże, s. 44-46.
(6) Tamże, s. 142, 148.
(7) Tamże, s. 170-172.
(8) Por. J. Kołodziejczyk, Dyscyplina w klasie. Metody i techniki interwencji, Wydawnictwo Sophia, Kraków 2005, s. 16, 19.
(9) Por. K. Słupek, Dyscyplina w klasie, dz. cyt., s. 61.

Bibliografia:
Kołodziejczyk J., Dyscyplina w klasie. Metody i techniki interwencji, Wydawnictwo Sophia, Kraków 2005.
Levin J., Nolan J. F., Classrom Managment. A Professional Decision – Making Model, Allyn and Bacon, 2000.
Słupek K., Dyscyplina w klasie. Poradnik pedagogiczny, Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2010.
Wragg E.C., Trzy wymiary programu, WSiP, Warszawa 1999.