Zespół nadpobudliwości psychoruchowej - wskazania i porady

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej.
1. Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, przyczyny powstawania zespołu hiperkinetycznego.

Poważnym i trudnym problemem, ze względu na częstotliwość jego występowania u dzieci w wieku wczesnoszkolnym stała się w ostatnich latach wzmożona pobudliwość psychoruchowa zwana też nadpobudliwością psychoruchową.
,,Nadpobudliwość psychoruchowa rozumiana medycznie, oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem, mającym charakterystyczne objawy i wymagającym odpowiedniego leczenia” . Można nadpobudliwość w dużym uproszczeniu sprowadzić do odmiennej pracy mózgu, która uniemożliwia dziecku kontrolowanie swoich zachowań, a więc także kontrolowanie uwagi i ruchów. Dziecko nadpobudliwe nie ma czegoś za dużo. Ma za mało zdolności do wewnętrznej kontroli i hamowania. Nadpobudliwość nie jest taką chorobą, że łatwo można podzielić dzieci na zdrowe i chore. Jest bardzo nasiloną cechą człowieka, a podział na dzieci spokojne, przeciętne, żywe, bardzo żywe i nadpobudliwe jest kwestią umowną,
Najczęstszą przyczyną powstawania nadpobudliwości psychoruchowej jest uszkodzenie układu nerwowego dziecka, które może nastąpić w różnych okresach jego życia. Do czynników uszkadzających układ nerwowy w okresie płodowym zaliczamy m.in.:
1. Czynniki uszkadzające komórkę nerwową (alkohol, narkotyki itp.);
2. Choroby zakaźne lub inne w czasie ciąży (różyczka, świnka, żółtaczka matki, choroby krążenia matki);
• zatrucia ciąży (leki, alkohol, papierosy, zatrucia pokarmowe);
• niewłaściwe odżywianie się w czasie ciąży;
• urazy mechaniczne w okresie ciąży (upadki, uderzenia w brzuch).
Do czynników uszkadzających układ nerwowy w okresie okołoporodowym zaliczamy m.in.:
• niedotlenienie podczas porodu (zamartwica);
• urazy mechaniczne (poród wczesny, niewłaściwie przebiegająca akcja porodowa).
Do czynników uszkadzających układ nerwowy w przebiegu życia dziecka zaliczamy m.in.:
• urazy mechaniczne czaszki w wieku dziecięcym (wypadki połączone ze wstrząsem mózgu, upadki);
• poważne choroby (np. zapalenie opon mózgowych, choroby zakaźne połączone z drgawkami i wysokimi temperaturami).
Według badań H. Spionek ,,najwięcej dzieci z nadpobudliwością psychoruchową pochodzi z patologicznych ciąż, konfliktu serologicznego, nieprawidłowych porodów i dzieci urodzonych w zamartwicy. Objawy nadpobudliwości występują najczęściej na skutek korelacji czynników biologicznych z czynnikami społecznymi’’ . Do czynników społecznych wpływających na wystąpienie omawianych zaburzeń zaliczamy m.in.:
• atmosferę domową (napięta i niespokojna atmosfera, awantury i nerwowość rodziców - burzą równowagę nerwową dziecka, a długotrwałe pobudzenie emocjonalne dziecka prowadzi do utrwalenia się pewnych nawyków reagowania na trudne sytuacje i znajduje swój wyraz w nadpobudliwości);
• nieprawidłowy styl wychowawczy w rodzinie (wychowanie niekonsekwentne, czyli brak stałych wymagań stawianych dziecku i stałych praw udzielanych mu przez dorosłych a także wychowanie rygorystyczne, czyli usiłowanie podporządkowania sobie dziecka sprzyja występowaniu opisywanych zaburzeń);
• brak zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych (głównie miłości, bezpieczeństwa);
• wymagania najbliższego otoczenia;
• spędzanie wolnego czasu głównie przy telewizji i grach komputerowych, z których większość zawiera elementy przemocy;
• "tempo życia" (deficyt kontaktów ze stale zapracowanymi i przemęczonymi rodzicami);
• obcowanie z głośnymi i agresywnymi wzorcami kontaktów międzyludzkich.
Z najnowszych badań nad przyczynami powstawania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej wynika, ,,że jeśli u kogoś z bliższych lub dalszych krewnych stwierdzono lub stwierdza się występowanie zespołu nadpobudliwości, to ryzyko ponownego wystąpienia ADHD u kolejnego jej członka jest 5-7 razy większa niż u rodzin, w których ten problem nie występuje. Ryzyko wystąpienia zespołu nadpobudliwości u dziecka wzrasta nawet do 50%, gdy jedno z rodziców miało lub ma zespół hiperkinetyczny.
To spostrzeżenie skłoniło naukowców do wysunięcia hipotezy, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie, czyli uwarunkowanym genetycznie”
2. Charakterystyczne cechy zachowań dziecka nadpobudliwego psychoruchowo.
,,Wśród dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze, i to często od wczesnego dzieciństwa, jest grupa charakteryzująca się określonymi cechami zachowania. Są to dzieci niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne, o zmiennych nastrojach, impulsywne i ,,roztrzepane” – nazywamy je dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo”
Zdaniem jednego z największych światowych ekspertów, profesora Taylora, nadpobudliwość rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie – według definicji przed siódmym, zazwyczaj przed piątym, a tak naprawdę bardzo często przed drugim rokiem życia. W opinii innych cechy zespołu są widoczne u dziecka już od chwili narodzin, w postaci wzmożonej drażliwości, mniejszego zapotrzebowania na sen, zaburzeń łaknienia.
Aby można było mówić o zespole nadpobudliwości, dziecko musi mieć objawy stale lub niemal stale, choćby o różnym nasileniu, a zatem i w przedszkolu, i w domu, i na podwórku. Nadpobudliwość ujawnia się z różną siłą w rozmaitych sytuacjach. Może się znacznie nasilać pod wpływem stresu, w dużej grupie, po zmianie nauczyciela, ale także
w przypadku problemów rodzinnych.
Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej układają się w trzy grupy:
- kłopoty z kontrolą własnej impulsywności,
- nadmierna aktywność ruchowa,
- zaburzenia koncentracji uwagi.
Dzieci z nadmierną impulsywnością wiedzą co powinny zrobić, jednak zazwyczaj tego nie robią. Znają reguły, ale mają kłopoty z ich zastosowaniem. Nie zastanawiają się nad konsekwencjami swojego postępowania, dlatego często wtrącają się do rozmowy, przypadkowo, nieumyślnie niszczą rzeczy, wbiegają do pokoju, w którym pracują inni mimo wielokrotnego przypominania, że nie należy przeszkadzać osobom zajętym. Impulsywność dzieci nadpobudliwych prowadzi do tego, że działają one nie przewidując konsekwencji swojego działania, co z kolei powoduje, że nie są w stanie dostosować się do zasad panujących w domu. Dzieci nadpobudliwe mają kłopoty nie tylko z przewidzeniem następstw swojego postępowania, ale także z zaplanowaniem swojej pracy. Z problemem nadmiernej impulsywności wiąże się także fakt, że dzieci nadpobudliwe nie potrafią czekać na nagrodę. Wymagają, aby ich praca została oceniona i pochwalona natychmiast.
Jak można pomóc? Nie uda się całkowicie okiełznać impulsywnego malucha, ale można troszkę go wyciszyć i dać mu szansę na zastanowienie się przed działaniem. Należy zwracać się bezpośrednio do dziecka, organizować mu czas, wyznaczać konkretne zadania, dbać o stały, dość szczegółowy i konsekwentny rozkład dnia.
Dzieci, u których występuje wzmożona ekspansja ruchowa charakteryzują się dużą ruchliwością: biegają, skaczą, wyrywają się do odpowiedzi, machają rękami lub nogami, poruszają palcami, kiwają się na krześle, są pełne energii. Szukają każdej okazji, by rozładować się ruchowo. Ruchy ich są szybkie, ale niezręczne i niezgrabne, co powoduje, że piszą i rysują niekształtnie, zamazują swoje wytwory, kreślą i poprawiają je - czyniąc to niestarannie. Natychmiast wykonują polecenia związane z ruchem, gorzej jest gdy mają wykonać coś w skupieniu i na miejscu. Brak reakcji na polecenia dorosłych nie wynika z ich negatywnej postawy emocjonalnej, ale z nieumiejętności panowania nad własnym pobudzeniem. Nadmierna ruchliwość tych dzieci wzrasta, gdy przebywają w grupie. Niepokój ruchowy objawia się w drobnych, niepotrzebnych ruchach. Dzieci z niepokojem ruchowym często bazgrzą po zeszycie, obgryzają ołówek lub kołnierzyk, bawią się drobnymi przedmiotami, skrobią po ławce, zajmują się rzeczami znajdującymi się w zasięgu ich rąk lub nóg, niszczą rzeczy znajdujące się obok nich. Często obserwujemy
u nich przemieszczanie się tułowia, poruszanie rękami lub nogami, "wiercenie się" w ławce, gdyż szukają możliwości wyładowania się. Dziecko nadruchliwe sprawia wrażenie że, ciągle jest ,,w drodze”.
Jak można pomóc? Należy bawić się z dzieckiem prostymi układankami, puzzlami, czytać bajeczki (krótkie) i zachęcać malca do streszczenia ich treści. Ograniczać możliwości rozpraszania się - nie należy włączać bajki podczas posiłku ani głośnej muzyki w czasie zabawy.
Zaburzenia uwagi są trzecim klockiem w modelu objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Jest to po prostu słabsza zdolność do koncentrowania się na każdym zadaniu. Dzieci z zaburzeniami uwagi przeszkadzają na lekcjach, ciągle się odwracają, rozmawiają z kolegami, nie słuchają co się mówi, reagują na każdy szmer, głośno komentują nawet najmniej istotną sprawę, wyrwane do odpowiedzi nie wiedzą o co są pytane, często nie pamiętają, co jest zadane do domu, odrabiają lekcje długo i z małymi efektami, robią dużo błędów, opuszczają litery lub całe wyrazy, nie kończą zdań, wypracowania są chaotyczne i bez logicznego ciągu. Dzieci z nadpobudliwością przerzucają swoją uwagę z obiektu na obiekt, robią wrażenie jakby interesowało ich kilkanaście rzeczy naraz. Określa się je jako ,,marzycielskie”, ,,śniące na jawie”. A tak naprawdę dzieci nadpobudliwe psychoruchowo nie potrafią zogniskować swojej uwagi na jednym źródle bodźców, angażując się w bezproduktywne czynności.
Jak można pomóc? Nie jesteśmy wstanie wyeliminować u dziecka trudności z koncentracją, ale poprzez odpowiednie postępowanie można sprawić, że maluch będzie lepiej radził sobie z różnymi zadaniami, więc i lepiej funkcjonował w grupie przedszkolnej, a potem w szkole. Wydając polecenia i mówiąc do dziecka, koniecznie należy nawiązać z nim kontakt wzrokowy. Polecenia powinny być krótkie, konkretne, najlepiej dotyczące jednej sprawy.
Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej zmniejszają się z wiekiem. Najszybciej ustępuje nadruchliwość - dziecko, które w pierwszej klasie biegało po pomieszczeniu, w trzeciej już tylko się wierci. Wolniej natomiast poprawia się zdolność skupiania uwagi. W okresie dojrzewania objawy utrzymują się u ponad 2/3 chorych. Poprzednio widoczne cechy są nadal obecne, jednak na pierwszy plan wysuwają się problemy z koncentracją uwagi oraz trudności w nauce. Dorastający mają sporo problemów związanych z nauką, której wyniki są często poniżej ich potencjalnych możliwości. Są mniej dojrzali od rówieśników, mają problemy w kontaktach społecznych z rówieśnikami, nauczycielami czy rodzicami. Często mają niską samoocenę. Przetrwanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej grozi zwiększonym ryzykiem rozwinięcia się antyspołecznych zachowań, wejścia w konflikt z prawem, uzależnienia. Wiele danych wskazuje, że u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo obserwuje się zwiększone ryzyko występowania innych zaburzeń psychicznych w dzieciństwie, w okresie dojrzewania i w dorosłym życiu. Można w to włączyć zachowania antyspołeczne, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, depresję, większe ryzyko popełnienia samobójstwa. Nie wydaje się to związane tylko z nadpobudliwością jako cechą człowieka, ale raczej z jej konsekwencjami. Dziecko nadpobudliwe jest bardzo często karane za swoje objawy, odbiera nieustannie mnóstwo negatywnych informacji o sobie: słyszy, że jest niegrzeczne, leniwe, nie słucha i przeszkadza. Na podstawie tych informacji tworzy obraz siebie jako osoby gorszej od innych, złej, nieudanej. W zależności od warunków rodzinnych i cech temperamentu może zareagować na to agresją lub wycofaniem i rezygnacją z wszelkich usiłowań. U części nastolatków objawy zaburzeń uwagi są minimalne, dominuje natomiast przekonanie "i tak mi się nie uda", nabyte w czasie lat niepowodzeń szkolnych.
3. Codzienne życie z nadpobudliwością – wskazania i porady do pracy z dzieckiem nadpobudliwym w domu i w szkole.
,,Dzieci nadpobudliwe swoim zachowaniem stwarzają wiele problemów wychowawczych, wymagają nie tylko specjalnego sposobu postępowania, ale odpowiedniej postawy rodziców i wychowawców, wymagają większego skupienia uwagi i sił niż dzieci zrównoważone. Najważniejszym elementem przeciwdziałania niekorzystnym skutkom nadpobudliwości jest wczesne jej rozpoznanie i wczesne odpowiednie postępowanie wychowawcze takie, które by nie dopuściło do pogłębienia zaburzenia i doprowadziło do względnego zrównoważenia dziecka”
Wychowanie dziecka nadpobudliwego powinno mieć charakter leczniczo- zapobiegawczy. Leczniczy, polegający na zlikwidowaniu niepożądanych objawów, które utrudniają przystosowanie dziecka, a co za tym idzie jego dalsze wychowanie. Zapobiegawczy, który ma na celu, utrwalenie prawidłowych reakcji i prawidłowego zachowania dziecka w różnych grupach społecznych, nie dopuszczając do powstania nowych objawów i wzmożenia już istniejących.
,,Dzieci nadpobudliwe są dziećmi trudnymi, wymagającymi większego wkładu pracy, większej cierpliwości, bardzo przemyślanego, konsekwentnego działania dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wychowawczych. Dzieci te, będąc uciążliwe, kłopotliwe, wprowadzają dorosłych w stan zdenerwowania, czasem nawet wyczerpania, wtedy zawodzi samokontrola, a zaczyna się samoobrona przed aktywnością dziecka” .
Zatem działanie wychowawcze, zmierzające do opanowania nadpobudliwości i przeciwdziałania jej skutkom, należy zacząć jak najwcześniej, stosując się do następujących wskazań i porad do pracy z dzieckiem nadpobudliwym w domu. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo, wychowywane w domu pod czujnym okiem rodziców, kontrolowane i wdrażane do samodzielności, w kontaktach z innymi nie powinno mieć poważniejszych kłopotów.
1. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę spokoju i akceptacji.
2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu.
3. Osoba dorosła powinna umieć kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym. Nie wolno reagować wybuchowo i gwałtownie.
4. Dziecku należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa, dać mu do zrozumienia, że jest kochane, ale równocześnie być wobec niego konsekwentnym i wymagającym.
5. Wymagania wobec dziecka powinny być jasne i klarowne, aby znało swoje obowiązki i wiedziało jak powinno się zachować w danej sytuacji.
6. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości. Przejawy chaosu eliminuje się, a dobre wykonanie zadania chwali się, docenia się trud włożony w pracę, nawet gdy efektem jest dzieło mało dokładne.
7. Dzienny rozkład zajęć dziecka powinien być uporządkowany. Jasno i wyraźnie powinien określać godzinę wstawania, posiłków, oglądania telewizji, uczenia się itp.
8. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, a przede wszystkim wyeliminować programy o treści agresywnej z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.
9. Dziecku powinno się wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju, jako jego własny teren i miejsce do nauki, przed którym znajduje się czysta ściana bez dodatkowych elementów czy dekoracji.
10. Podczas odrabiania przez dziecko lekcji należy wyeliminować wszystkie dodatkowe bodźce, które mogą go rozproszyć, np. wyłącza się radio, chowa zbędne przedmioty z biurka.
11. Opiekunowie powinni odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z nieumiejętności kontrolowania swego zachowania.
12. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać jego sygnały ostrzegawcze poprzedzające wybuch - aby uniknąć wybuchu należy spokojnie interweniować przez odwrócenie uwagi lub spokojne omówienie konfliktu.
13. W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu emocjonalnym, np. odsyłać go do swojego pokoju, odraczać karę do przyjścia rodzica. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po jego zaistnieniu.
14. Opiekunowie powinni codziennie poświęcać trochę czasu na rozmowę i wspólną zabawę z dzieckiem.
15. Proponowane zabawy w chwilach wolnych to: lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków - dom jest najlepszym miejscem do zabawy, ponieważ można
w nim najlepiej obserwować dziecko i interweniować w każdej chwili.
Zabronione jest:
• bicie jako główny środek wychowawczy, gdyż nie rozwiązuje problemów, a tylko je pogłębia,
• zakazywanie tego, co związane jest z podstawowymi potrzebami dziecka nadpobudliwego np. wyjście na podwórko, gdyż uzyskamy odwrotny efekt do zamierzonego,
• wygrażanie typu, bo nie będę cię kochać. Dziecko musi być pewne miłości rodziców, bo to jest podstawą poczucia jego bezpieczeństwa,
• karanie dodatkową nauką, gdyż wzmacnia w dziecku przekonanie, ze uczenie się jest karą,
• wymierzanie kar w momencie wielkiego zdenerwowania,
• stosowanie kar, które nie będą wykonane z powodu braku konsekwencji,
• osądzanie dziecka i obniżanie poczucia jego własnej wartości.
,,Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wychowywane od najwcześniejszego dzieciństwa w spokojnej atmosferze, w systemie konsekwentnych wymagań i stałej kontroli, przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli, mają szanse prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie” . Wychowanie to nie tylko przekazywanie dziecku poszczególnych norm współżycia społecznego w formie nakazów i zakazów, lecz przede wszystkim proces kształtujący osobowość dziecka. Na proces ten składa się ciągła praca rodziców i wychowawców. Ścisła współpraca domu z przedszkolem, a później szkołą powinna być nacechowana: zaufaniem, szczerością i wzajemnym zrozumieniem. Tylko tak pojmowana współpraca daje dziecku nadpobudliwemu psychoruchowo szansę na prawidłowy rozwój, gdyż wychowanie dziecka musi być harmonijną całością wielu elementów oddziałujących nie w izolacji, ale we wzajemnych powiązaniach.
Dziecku nadpobudliwemu psychoruchowo można pomóc, tak by łatwiej radziło sobie w szkole. Ponieważ ,,szkoła jest miejscem poszukiwań, zdobywania wiedzy, a dla większości dzieci także odnoszenia sukcesów. Dziecko uczy się w szkole niezależności. Nie dotyczy to jednak dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Dla większości z nich szkoła jest źródłem frustracji, niepowodzeń, a w końcu utraty wiary w siebie i poszanowaniu własnej godności” .
Aby temu zapobiec należy pamiętać i stosować się do określonych reguł:
1. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo należy zachować spokój i rozsądek. Nie można pozwolić, aby niepokój i nadruchliwość dziecka udzielały się dorosłym.
2. Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela, w pierwszej ławce z dala od okna.
3. Nadmiernej aktywności dziecka nie należy hamować, ale ją pozytywnie ukierunkowywać, poprzez poproszenie go, np. o starcie tablicy, przyniesienie pomocy naukowych, zamknięcie sali lub wykonanie innej pożytecznej czynności, która umożliwi częściowe rozładowanie jego napięcia.
4. Nowe lub trudne zadania najpierw należy zademonstrować wykonując czynności z krótkimi, jasnymi, łagodnymi komentarzami do czasu, aż dziecko się nauczy. Oddziaływać na dziecko należy powoli, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym jakby w zwolnionym tempie, nie krzykiem.
5. Czas trwania zadania należy dostosować do możliwości skupienia się dziecka (5 minut dla dziecka nadpobudliwego psychoruchowo to bardzo długi czas!). Lepiej niech dziecko wykonuje częściej krótkie czynności od początku do końca, niż w ciągu dłuższego czasu zacznie wiele a nie skończy żadnej.
6. Należy zwracać uwagę na staranne wykonywanie prac oraz ich ukończenie a także utrzymywanie zainteresowania na zadaniu poprzez częste jego zmiany. Należy wracać do pracy rozpoczętej i niedokończonej.
7. Dziecku powinno się stopniowo wydłużać czas zadania i nasilać stopień trudności.
8. W zabawach, w których dziecko bierze udział powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, niekontrolowany
i bezładny ruch.
9. Po zajęciach z wychowania fizycznego czy innych zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności należy zastosować ćwiczenia wyciszające,
np. relaksację, elementy kinezjologii, pedagogiki zabawy.
10. Przy wykonywaniu danej czynności, np. pisaniu, rysowaniu należy usunąć ze stolika wszystkie zbędne przedmioty, a zostawić tylko to, co jest konieczne. Dziecko nadpobudliwe nie potrafi samo odgrodzić się od nadmiaru bodźców - wszystko je rozprasza!
11. W czasie odpytywania dziecko powinno mieć więcej czasu na sformułowanie odpowiedzi. Pierwsza odpowiedź nie powinna być oceniana, gdyż na ogół jest pochopna i błędna.
12. Dziecku należy powierzać jakąś odpowiedzialność, jednak zadanie nie powinno przekraczać jego możliwości.
13. Dziecko należy nagradzać ilekroć uda mu się skończyć rozpoczętą czynność. Należy zauważać i uznawać wysiłek dziecka, nawet gdy efekt końcowy nie jest szczytem doskonałości.
14. Dorosły powinien umieć rozpoznawać wszelkie pozytywne zachowania dziecka
i na nie reagować.
15. Dorosły powinien umieć oddzielać zachowanie, które mu się nie podoba od osoby dziecka. Można lubić dziecko, ale nie akceptować konkretnego zachowania.
16. Jeżeli dziecko kłóci się z innymi lub jest agresywne - należy się wtrącić.
W przeciwnym razie, gdy agresja lub złość odniesie skutek dziecko będzie miało tendencje do powtarzania tego zachowania. Agresji nie wolno karać agresją!
17. Dorosły powinien unikać nieustannego negatywnego, podejścia, np. nie rób, nie.
18. Praca z dzieckiem nadpobudliwym wymaga dużej cierpliwości, gdyż mimo pozornego pośpiechu wykonuje ono czynności znacznie wolniej ze względu na to, że jego ruchy są mało ekonomiczne i z reguły słabo skoordynowane.