Sytuacja międzynarodowa - wybrane zagadnienia. Cykl syntetycznych artykułów poświęconych sytuacji w Europie i na świecie w okresie od 1871 do 1914 roku. Część III

I. Przymierze francusko - rosyjskie

Sojusz francusko-rosyjski miał już tradycje sięgające XVI w., a i w końcu XIX w. myśl o zabezpieczeniu się w ten sposób przed niemieckim sąsiadem miała wielu zwolenników w obu tych krajach. Dużą rolę odgrywała tu też panująca w ówczesnej Francji fascynacja egzotyczną kulturą dalekiego kraju. Z kolei carat pokładał we Francji nadzieje tak polityczne jak i gospodarcze, a ideę antyniemieckiego porozumienia propagował w Rosji dziennikarz
M.N. Katkow. Zarówno jednak różnice ustrojowe (z jednej strony republika parlamentarno-burżuazyjna, z drugiej – samowładztwo caratu), jak i niepewna sytuacja międzynarodowa nakazywały obu zainteresowanym zachowanie ostrożności.
Wspólnota interesów nie wydawała się początkowo na tyle silna, aby pokonać przeszkody ustrojowe i doprowadzić do sojuszu. Jednakże od 1887 r. rozwój sytuacji politycznej w Europie utrudniał coraz bardziej utrzymanie dotychczasowych związków Petersburga z Berlinem. Już bowiem w jesieni tego roku doszło do konfliktu dyplomatycznego niemiecko-rosyjskiego, na skutek odmowy przez kanclerza Niemiec – Capriviego – odnowienia traktatu reasekuracyjnego z czerwca 1887 r. Równocześnie Rosja rywalizowała z Anglią w Azji i Austrią na Bałkanach. Doszedł do tego czynnik gospodarczy. Zacofana gospodarczo Rosja wymagała bowiem w końcu XIX w. stałego dopływu kapitałów zagranicznych dla rozwijającego się przemysłu i eksploatacji bogactw naturalnych. Wobec zerwania kontaktów z bankami niemieckimi zwróciła się ona w stronę Francji. Dla tej ostatniej udzielanie wielomilionowych pożyczek na bardzo korzystnych warunkach było niezwykle opłacalne.
Podjęcie w 1891 r. pierwszych kroków na drodze do zawarcia formalnego sojuszu spowodowane było wydarzeniami, które zaniepokoiły Rosję. W maju tego roku odnowiono bowiem traktat Trójprzymierza (włosko-austiacko-niemiecki) i nastąpiło zbliżenie jego sygnatariuszy z rywalką Rosji – Anglią. W tej sytuacji car wystosował zaproszenie do floty francuskiej. Oficjalna wizyta miała miejsce w lipcu 1891 r. w porcie w Kronsztadt. Uroczyste przyjęcie eskadry francuskiej (łącznie z wysłuchaniem przez cara Marsylianki) wzbudziło powszechną sensację. Dnia 27 VII 1891 r. nastąpiła pierwsza wymiana not dyplomatycznych między republiką francuską a caratem. Kwestią sporną pozostawało pytanie w związku z agresją jakich państw sojusz ten ma zadziałać (Rosja szukała oparcia głównie przeciw Anglii i Austrii, Francja – przeciw Niemcom). Po roku pertraktacji – 17 VIII 1892 r. – szefowie sztabów podpisali konwencję wojskową, która stanowiła że: jeśli Francję zaatakują Niemcy lub Włochy poparte przez Niemcy, Rosja wszystkimi siłami uderzy na Niemcy; jeśli Rosję zaatakują Niemcy lub Austria wsparta przez Niemcy, Francja wszystkimi siłami uderzy na Niemcy (przy czym Francja na froncie niemieckim miała wystawić 1300 tys. żołnierzy, a Rosja – 700-800 tys. zaś resztę na froncie austriackim).
Niemniej nadanie temu aktowi mocy wiążącej państwa zajęło jeszcze półtora roku. Carat bowiem nie był pewien czy powinien zwierać porozumienie ze skompromitowanym w skandalu panamskim (1892 r.) reżimem francuskim i podjął ponowną próbę porozumienia z Niemcami (spotkanie Wilhelma II z następcą tronu rosyjskiego w 1893 r.). Berlin był jednak skłonny jedynie do wymiany antyliberalnych frazesów, nie zgodził się natomiast udzielić Rosji pożyczki, jaką ta – w związku z klęskami głodu i nieurodzaju - natychmiast potrzebowała. Do tego pruscy junkrzy - obawiając się konkurencji płodów rolnych z Rosji - wymogli na rządzie berlińskim wszczęcie wojny celnej niemiecko-rosyjskiej. W tej sytuacji w 1893 r. miała miejsce rewizyta eskadry rosyjskiej w Tulonie, a 27 XII 1893 r. i 4 I 1894 r. nastąpiła wymiana listów miedzy ministrami spraw zagranicznych Rosji i Francji – Dwuprzymierze stało się faktem dokonanym.

Bibliografia:
1. Bazylow L. Historia Rosji, Wrocław – Warszawa – Kraków
1969.
2. Carrias E., Le danger allemand (1866 – 1945), Paris 1942.
3. Carias E., La pensée militaire française, Paris 1960.
4. Chwostow W.M., Historia dyplomacji, 1871 – 1914, T. 2,
Warszawa 1973.
5. Gooch G.P., Before the War, T. 1 – 2, London 1938.
6. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
7. Pascal P., Histoire de la Russie des origines à 1917, Paris
1946.
8. Renouvin P., Duroselle J.B., Introduction à l’histoire des
relations internationales, Paris 1966.
9. Schmitt B.E., Triple Alliance and Triple Entente, New York
1931.
10. Tuchman B., L’autre avant – guerre 1890 – 1914, Paris 1969.

II. Delcassé i Entente Cordiale

W ciągu pierwszych lat po zawarciu Dwuprzymierza układ francusko – rosyjski miał ograniczony zasięg (starano się nie angażować w spory sojusznika). Sytuacja ta uległa jednak zmianie, gdy ministrem spraw zagranicznych Francji został T. Delcassé (1898 r.). Dążył on bowiem do wzmocnienia aliansu z Rosją oraz do wyrównania stosunków z Włochami i Anglią. Symbolicznym tego wyrazem było wprowadzenie zmiany w tekście traktatu francusko – rosyjskiego, w fragmencie mówiącym o celu tego porozumienia („utrzymanie pokoju” zmieniono na „utrzymanie równowagi”).
Włochy od kilkunastu lat pozostawały w konflikcie z Francją (powodowały to: względy polityczne, wojna handlowa, współzawodnictwo o zawładnięcie Tunezją). W końcu XIX w. jednak Italia odstąpiła Francji Tunezję i przy jej poparciu chciały opanować Trypolitanię, a w 1898 r. podpisano traktat handlowy kończący wojnę celną. W 1900 r. zawarto tajną umowę włosko-francuską, co do polityki kolonialnej (Italia zostawiła Francji wolną rękę w Maroku, a Francja uznała Trypolitanię za strefę wpływów włoskich). W 1902 r. podpisano kolejny tajny układ, zobowiązujący Włochy do zachowania pełnej i bezwarunkowej neutralności militarnej względem Francji.
Zbliżenie francusko-angielskie było ważniejsze, ale i trudniejsze do osiągnięcia. Oba narody dzieliła niechęć datująca się od średniowiecza i dająca o sobie znać także w czasie najnowszych konfliktów (np. radość Francuzów z angielskich klęsk w wojnie z Burami). Niemniej Francja odczuwała coraz wyraźniej konieczność posiadania jeszcze jednego silnego sojusznika na froncie antyniemieckim Również i Anglia chciała porzucić już politykę „wspaniałego odosobnienie”, zaś układy z innymi niż Francja państwami europejskimi nie wchodziły w grę (z Rosją rywalizowała bowiem w Azji, Włochy były za słabe, a Niemcy odrzucały wszelkie propozycje).
Terenem ścierania się interesów Anglii i Francji były kolonie (w angielskim Egipcie Francja miała bowiem nadal duże wpływy kulturalne oraz finansowe). Niezależne, ale nieudolnie zarządzane przez sułtana Maroko - ze względu na swe położenie oraz bogactwa naturalne - było obiektem zainteresowania Anglii, Francji i Hiszpanii. Na tym tle zarysowały się możliwości angielsko-francuskiego porozumienia (Francja zdała już sobie sprawę w tym czasie z niemożności zdobycia dominacji w Egipcie, a Anglia – po wojnie z Burami - uświadomiła sobie swoją słabość militarną). Propagatorem tego zbliżenia był król Edward VII, który przyjechał w 1903 r. z oficjalną wizytą do Paryża, gdzie zdobył sobie uznanie Francuzów.
Od tego momentu trwały rokowania, mające na celu usunięcie istniejących między obydwoma państwami kwestii spornych. W ich wyniku dnia 8 IV 1904 r. podpisano układ rozpoczynający Entente - Cordiale, w którym: rząd francuski zobowiązał się nie stawiać przeszkód wpływom angielskim w Egipcie , a angielski – francuskim w Maroku (tajne klauzule mówiły nawet o uznaniu angielskiego protektoratu w Egipcie i francuskiego w Maroku), Syjam podzielono
na strefy wpływów, a Francja otrzymała terytoria w Senegalu i Nigerii w zamian za ustępstwa w Nowej Funlandii.
W tej sytuacji Niemcy postanowiły wysunąć roszczenia do Maroka, aby rozbić układu angielsko – francuski. Liczono bowiem, iż Anglia nie udzieli w takim przypadku Francji dostatecznej pomocy i wykaże się w ten sposób słabość Entente Cordiale. Cesarz Wilhelm złożył więc w marcu 1905 r. krótką wizytę sułtanowi Maroka jako „niezależnemu władcy”. Reakcje w rządzie paryskim na tą niemiecką prowokację były dwojakie. Delcassé uważał, że Niemcy nie posuną się do wojny, a jeśli nawet to można liczyć na pomoc Anglii; premier Rouvier twierdził natomiast, iż zagrożenie jest realne, a Anglia nie sprawdzi się jako sojusznik. Podczas obrad rządu (6 VI 1905 r.) odrzucono poglądy Delcassé, który podał się do dymisji. Wydawało się, iż Niemcy odnieśli sukces i - niwecząc pierwszeństwo wpływów francuskich w Maroku - otworzyli drogę dla germańskich interesów nacjonalistycznych. Wyrazem tego upokorzenia Francji było zwołanie międzynarodowej konferencji w sprawie Maroka. Obradowała ona
od stycznia do kwietnia 1906 r. w Algeciras (południowa Hiszpania) i zadecydowała iż: policję w portach marokańskich ma zorganizować Francja i Hiszpania, a tamtejszy bank narodowy ma się oprzeć na kapitale francuskim, niemieckim, angielskim i hiszpańskim Wbrew oczekiwaniom Berlina, ogół państw europejskich – poza Austrią - poparł tu Francję.
Utrzymane mimo kryzysu marokańskiego dobre stosunki pomiędzy Paryżem i Londynem skłoniły również – zaprzyjaźnione z Francją - Rosję i Anglię do wzajemnego porozumienia.
W tej sytuacji podpisano 31 VIII 1907 r. układ angielsko-rosyjski. Oficjalnie jednak nie był on traktatem przymierza, a jedynie porozumieniem co do usunięcia sprzeczności interesów w Azji Środkowej (Rosja zobowiązała się powstrzymać swe roszczenia w Afganistanie, a Anglia w Tybecie, Persję podzielono na trzy strefy wpływów). Niemniej sojusz został zainaugurowany i powołano w ten sposób do istnienia Triple Entente (Trójporozumienie).

Bibliografia:
1. Bartnicki A., Egipt i Sudan w polityce Wielkiej Brytanii 1882
– 1936, Warszawa 1974.
2. Bazylow L. Historia Rosji, Wrocław – Warszawa – Kraków
1969.
3. Carrias E., Le danger allemand (1866 – 1945), Paris 1942.
4. Chwostow W.M., Historia dyplomacji, 1871 – 1914, T. 2,
Warszawa 1973.
5. Confer V., France and Algeria. The Problem of Civil and
Political Reform 1870 – 1920, Syracuse (N.Y.) 1966.
6. Drozd J., Histoire d’Allemagne, Paris 1946.
7. Gooch G.P., Before the War, T. 1 – 2, London 1938.
8. Guillen P., L’Allemagne et le Maroc de 1870 à 1905, Paris
1967.
9. Jeruzalimski A., Polityka zagraniczna i dyplomacja
niemieckiego imperializmu w końcu XIX wieku, Warszawa 1954.
10. Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871 – 1945,
Poznań 1971.
11. Neton A., Delcassé (1852 – 1923), Paris 1952.
12. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
13. Pascal P., Histoire de la Russie des origines à 1917, Paris
1946.
14. Prokopczuk J., Problemy kolonializmu w Afryce w latach 1871
– 1939, Warszawa 1962.
15. Renouvin P., Duroselle J.B., Introduction à l’histoire des
relations internationales, Paris 1966.
16. Schmitt B.E., Triple Alliance and Triple Entente, New York
1931.
17. Trevelyan G.M., Historia Anglii, Warszawa 1963.
18. Zins H., Historia Anglii, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk 1971.