Wielka Brytania. Cykl syntetycznych artykułów poświęconych sytuacji w Europie i na świecie w okresie od 1871 do 1914 roku. Część I

1. Wielka Brytania wczesnej ery imperializmu

Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii dysponowało w XIX w. wieloma atutami wybijającymi je na czołowe miejsce w Europie (bezpieczne położenie wyspiarskie, potężna flota wojenna, wzrost wydobycia węgla i produkcji żelaza). W związku z rozwojem przemysłu i upadkiem rolnictwa (w wyniku konkurencji Rosji i USA) wzrosło znaczenie miast. W 1914 r. Królestwo zamieszkiwało 45 mln. mieszkańców. Trzonem klasy panującej była burżuazja, choć i arystokracja ziemiańska zdołała zachować spore znaczenie polityczne
i gospodarcze. Politycznymi wyrazicielami dążeń klasy panującej były dwa stronnictwa: torysi (konserwatyści) i wigowie (liberałowie); różniące się w końcu XIX w. już bardziej taktyką niż programem. Królestwo nie miało konstytucji, a jej rolę pełniły różne normy prawne i zwyczaje, dość elastycznie zresztą interpretowane. Na czele państwa stał król, który pełnił funkcje reprezentacyjne i symbolizował ciągłość historyczną państwa („panował ale nie rządził”). Parlament tworzyły: Izba Lordów (głowy rodów arystokratycznych i przedstawiciele bogatej burżuazji) oraz Izba Gmin. Do 1911 r. miały one równe uprawnienia, choć o brzmieniu ustaw w większej mierze decydowała Izba Niższa, ulęgająca stopniowo w XIX w. demokratyzacji (reformy Disrael’ego i Gladstone’a obniżające cenzus majątkowy wyborców oraz przyznające prawo głosu robotnikom i drobnomieszczaństwu). Gabinet ministrów wyłaniała partia, która miała większość mandatów w Izbie Gmin, a szefem rządu (premierem) był jej przywódca. W tym dwupartyjnym systemie któraś z partii zawsze miała większość, a liberałowie i konserwatyści zmieniali się u władzy.
W latach 1871 – 1914 dominowały w wewnętrznej polityce angielskiej dwa zagadnienia: kwestia robotnicza i sprawa irlandzka.
1) KWESTIA ROBOTNICZA. Reformy 1867 i 1884 roku przyznały częściowe prawo głosu robotnikom, a w 1871 r. zalegalizowano zw. robotnicze, ale bez prawa strajków.
W wyniku kryzysu gospodarczego pod koniec lat 70-tych sytuacja uległa zaostrzeniu. Powstały organizacje walczące o prawa robotników:
- w 1881 roku intelektualiści zorganizowali Federację Demokratyczną (z H. Hyndamanem na czele) - walczyła o 8-godzinny dzień pracy, nacjonalizację banków i kolei oraz progresywny podatek dochodowy;
- w 1884 r. powstało Towarzystwo Fabiańskie (B. Shaw) – lansowało hasło stopniowego zmierzania ku socjalizmowi ale bez rewolucji;
- Liga Obrony Sprawiedliwości i Wolności – propagowała powstanie partii robotniczej.
W latach 80-tych XIX w. rozpoczął się masowy ruch strajkowy (1889 r. - wielki strajk robotników gazowni w Londynie i dokerów z J. Burnsem na czele). Powstawały nowe związki zawodowe. Ruch ten nosił nazwę UNIONIZMU i skupiał głównie robotników mniej zarabiających, kobiety i małoletnich. W 1893 r. powstała partia robotnicza – Niezależna Partia Pracy (K. Hardi) zbliżona w poglądach do Towarzystwa Fabiańskiego i odcinająca się od marksizmu.
2) SPRAWA IRLANDZKA. Irlandczycy znosili ze strony Anglików ucisk społeczny, polityczny i religijny. Po 1870 r. doszedł do tego jeszcze kryzys rolniczy. Irlandczycy
w swej obronie zawiązali Ligę Ziemską (1879 r.), która broniła irlandzkich dzierżawców przed angielskimi właścicielami. Organizowano napady na dwory angielskie, nie brano w dzierżawę ziem z których poprzedni irlandzcy dzierżawcy zostali wyrugowani
za niepłacenie czynszu w skutek kryzysu rolniczego (bojkot). W 1881 r. parlament angielski zawiesił w tej sytuacji w Irlandii Habeas Corpus Act i zezwolił na swobodne aresztowanie Irlandczyków. Jednocześnie rząd wigów starał się na drodze reform rolnych załagodzić sytuację (tzw. „Ustawa trzech F"). Kolejne małe ustępstwa ze strony rządu angielskiego (tajny „pakt z Kilmainham”) nie dały rezultatu. Galdstone - premier liberalnego rządu - opracował więc projekt prawa udzielającego Irlandii autonomii (Home Rule) z oddzielnym parlamentem w Dublinie. Spowodowało to protesty konserwatystów i liberałów, z których nawet część oddzieliła się i utworzyła oddzielną partie unionistów. Projekt odrzucono, a w kolejnych wyborach zwyciężyli konserwatyści (z którymi połączyli się unioniści) zdecydowanie przeciwni wprowadzaniu jakichkolwiek zmian w położeniu Irlandii.
Na fali przekształceń przeprowadzono w Anglii reformę szkolnictwa (1870 r.) - wprowadzono nowy typ szkoły podstawowej tzw. komisyjnej, tj. utrzymywanej przez samorząd i kontrolowanej przez obierane komisje, a potem – rady hrabstw i rady miejskie. Zwiększyła się przy tym czterokrotnie liczba dzieci uczęszczających do szkoły.
W latach 1871 – 1900 interesy Wielkiej Brytanii obejmowały cały świat. Powodowało to, iż prowadziła ona tzw. politykę ”wspaniałego odosobnienia”, tj. nie łączyła się z państwami europejskimi żadnymi sojuszami. Uważano bowiem, że takie układy nic
by Anglii nie dały a mogłyby ją wplątać w konflikty niezwiązane z jej interesami. Angielska armia lądowa była nieliczna i ochotnicza, ale była za to Wielka Brytania potęgą finansową i morską (flota wojenna) – tzw. „poziom dwóch potęg”. W latach 1874 – 1880 konserwatywny rząd Disrael’ego zainicjował w koloniach i Europie czynną politykę zagraniczną. I tak: królową Wiktorię proklamowano cesarzową Indii (1876 r.); wykupiono część akcji Towarzystwa Kanału Sueskiego oraz przystąpiono do opanowywania Egiptu (w celu zabezpieczenia drogi do Indii). Po 1880 r. liberałowie podtrzymywali tę politykę (opanowanie Egiptu i Beczuan w Afryce Pd.), mimo głoszonego przez nich oficjalnie pacyfizmu.
Ideologia nacjonalistyczna angielskiej klasy panującej (wyłożona w dziele „Większa Brytania” Ch. Dilk’a) nie znalazła odbicia w systemach teoretycznych, ale silnie zakorzeniona była w mentalności Anglików. Ich świadomość narodowa kształtował się bowiem na innych podstawach niż w państwach kontynentu europejskiego – Anglia wcześniej zaistniała jako państwo narodowe, nie znała walk o granice, spory terytorialne toczyła tylko ze Szkocją i Irlandią, panowała nad wieloma narodami. Początki tego nacjonalizmu łączy się z powstaniem angielskiej „klasy średniej” (XVI w.), a jego nasilenie miało miejsce na przełomie XIX i XX w. Szczególnie dał on o sobie znać w czasie wojen z Burami (1899 – 1902 r.) i zwany był w tym wypadku jingoizmem.

Bibliografia:
1. Chauviré R., Histoire de l’Irlande, Paris 1950.
2. Chevalier J., L’évolution de l’Empire Brittanique, T. 1 –
2, Paris 1930.
3. Cole G.D.H., British Working Class Politics. 1832 – 1911,
London 1941.
4. Ensor R.C.H., England 1870 – 1914, Oxford 1954.
5. Grzybowski S., Historia Irlandii, Wrocław – Warszawa –
Kraków – Gdańsk 1977.
6. Horrabin J.F., A Short History of the British Empire,
London 1946.
7. Jackson T.A., Walka Irlandii o wolność, Warszawa 1955.
8. Jennings I., The British Constitution, Cambridge 1950.
9. Keir D.L., The Constitutional History of Modern Britain.
1485 – 1951, London 1951.
10. Pajewski J., Historia Powszechna, 1871 – 1918, Warszawa
2002.
11. Pelling H., A Short History of the Laboury Party, London
1962.
12. Pelling H., Modern Britain 1885 – 1955, Edinburgh 1960.
13. Reid J.H.S., The Origins of the British Laboury Party,
Minneapolis 1955.
14. Sommerwell D.C., British Politics since 1900, London 1950.
15. Trevelyan G.M., Historia Anglii, Warszawa 1963.
16. Trevelyan G.M., Historia społeczna Anglii od Chaucera do
Wiktorii, Warszawa 1961.
17. Wood A., Nineteenth Century Britain. 1815 – 1914, London
1957.
18. Zins H., Historia Anglii, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk 1971.

2. Imperializm Brytyjski

Wielka Brytania pierwsza na świecie wkroczyła w epokę imperializmu. To, będące „fabryką i bankiem świata” państwo zaczęło stopniowo tracić w XIX w. przewodnictwo w życiu gospodarczymi i politycznym na rzecz Rosji i USA. Przemysł angielski – opierający się na przestarzałych maszynach i technologiach – przegrywał z nowoczesnymi wytwórcami niemieckimi. Nie potrafił też podjąć walki o rynki zbytu. Stąd Wielka Brytania utraciła monopol w przemyśle i handlu. Próbą obrony było wyraźne znakowanie obcych towarów („made in Germany”) sprzedawanych w Anglii, tak aby wskazać obywatelom czego mają nie kupować. Zwracano też coraz zwiększą uwagę na angielskie posiadłości zamorskie, a ich silniejsze zespolenie gospodarcze z Wielką Brytanią uznano za główny cel polityki. W tym kierunku szły działania Imperialnej Ligi Federacyjnej (powstałej w 1884 r.) oraz kolejnych Konferencji Kolonialnych szefów rządów kolonii angielskich (pierwsza odbyła się w 1887 r. z okazji 50-lecia panowania królowej Wiktorii).
Ideologia imperialistyczna znalazła także odbicie w dziełach naukowych – R. Kipling, J.R. Seeley ”Ekspansja Anglii”. Głównym przedstawicielem tych poglądów na przełomie XIX i XX w. był J. Chamberlain. Działał on na rzecz bliższego zespolenia gospodarczego różnych części imperium przez rezygnację z wolnego handlu i wytworzenie stosunków wzajemnego uprzywilejowania między metropolią a posiadłościami. I tak: produkty przywożone do Anglii z kolonii miały być pozbawione opłat, zaś z innych państw obłożone cłami. Z kolei kolonie na produkty angielskie nakładały tylko niewielkie należności, tak aby zapewnić im uprzywilejowane warunki w brytyjskich posiadłościach zamorskich. Natomiast rekompensatą dla Anglików za oclenie obcych towarów miało być obniżenie niektórych podatków konsumpcyjnych i wprowadzenie ubezpieczeń na starość. Przemysł żelazny – obawiający się konkurencji niemieckiej – poparł ten projekt, lecz sprzeciwiały się mu inne gałęzie produkcji i związki zawodowe. Rządzący konserwatyści zachowali postawę chwiejną, co tylko pogorszyło ich notowania w społeczeństwie. Mimo niepowodzeń programu celnego Wielka Brytania rozszerzała w końcu XIX w. swoje kolonie w Azji i Afryce – zdobyto Sudan (1898), pokonano Burów, zaanektowano republiki Transwal i Oranial.
Brytyjskie posiadłości zamorskie dzieliły się na dwa typy:
a) zamieszkałe przez autochtonów, gdzie Anglicy byli nieliczną grupą plantatorów i urzędników – z gubernatorem mianowanym przez rząd londyński (wyjątkiem były Indie, które miały wicekróla);
b) dominia luźno związane z Wielką Brytanią, zamieszkałe w znacznej mierze przez osadników angielskich – miały samorząd z przedstawicielstwem narodowym, a czasem nawet - szerszą autonomię z rządem i własnym parlamentem kolonialnym (Kanada, Związek Australijski, Nowa Zelandia, Związek Południowej Afryki).
Struktura imperium brytyjskiego nie była prawnie uściślona, ale wyrazem więzi łączących Anglię z posiadłościami był udział ochotników z dominiów typu (b) w wojnie angielsko – burskiej. Ustalono przy tej okazji zasadę, iż kolonie rządzone autonomicznie udzielają Wielkiej Brytanii pomocy dobrowolnie (często licząc przy tym na rewanż). W 1914 r. ok. 60 % terenów kolonialnych (1/4 kuli ziemskiej) wchodziło w skład imperium brytyjskiego i zamieszkiwało w nim 70% ludności wszystkich krajów kolonialnych. Biali stanowili tam jedynie 1/7 mieszkańców. W ciągu XIX stulecia blisko 18 mln Anglików wyjechało z ojczyzny do posiadłości zamorskich, a na początku XX w. liczono na dalsze możliwości rozwoju tego imperium.

Bibliografia:
1. Ashworth W., An Economic History of England. 1870 – 1939,
New York 1960.
2. Bartnicki A., Egipt i Sudan w polityce Wielkiej Brytanii
1882 – 1936, Warszawa 1974.
3. Bartnicki A., Konflikty kolonialne 1869 – 1939, Warszawa
1971.
4. Chastenet J., Winston Churchill et l’Angleterre du XXe
siècle, Paris 1956.
5. Chevalier J., L’évolution de l’Empire Brittanique, T. 1 –
2, Paris 1930.
6. Clapham J.H., An Economic History of Great Britain, T. 3:
1866 – 1914, Cambridge 1938.
7. Deane P., Cole W. A., British Economic Growth 1688 – 1959.
Trends and Structure, Cambridge 1962.
8. Ensor R.C.H., England 1870 – 1914, Oxford 1954.
9. Garwin J., Life of Joseph Chamberlain, T. 1 – 4, London
1932 – 1933.
10. Gregg P., A Social and Economic History of Britain (1760 –
1955), London 1956.
11. Halpérin V., Lord Milner et l’évolution de l’impérialisme
britannique, Paris 1950.
12. Marlowe J., Anglo – Egyptian Relations 1800 – 1955, London
1954.
13. Pajewski J., Historia Powszechna, 1871 – 1918, Warszawa
2002.
14. Simnett W.E., The British Colonial Empire, London 1949.
15. Spender J.A., Great Britain, Empire and Commonwealth,
London 1936.
16. Trevelyan G.M., Historia Anglii, Warszawa 1963.
17. Trevelyan G.M., Historia społeczna Anglii od Chaucera do
Wiktorii, Warszawa 1961.
18. Wood A., Nineteenth Century Britain 1815 – 1914, London
1957.
19. Zins H., Historia Anglii, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk 1971.