Wychowawcze oddziaływanie nauczyciela

Szkoła jest instytucją wspierającą rodzinę w prowadzeniu działalności wychowawczej. Wychowanie dziecka spoczywa bowiem na rodzicach, gdyż to oni są za nie odpowiedzialni. Szkoła pomaga rodzicom i zapewnia uczniowi takie warunki, aby mógł się rozwijać. Umożliwia zdobycie wiedzy i umiejętności, rozwój zainteresowań oraz poznanie dziedzictwa kultury narodowej. Przygotowuje ucznia także do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich. Istotne w procesie wychowania w szkole jest bezpośrednie zaangażowanie zarówno wychowanka jak i wychowawcy.

Wychowanie jest procesem, w którym wychowawca wspomaga wychowanka w jego rozwoju. Zadanie to realizuje poprzez aktywizowanie wychowanka i podejmowanie działań mających na celu jego osobiste zaangażowanie w proces samowychowania (1). Termin „wychowanie” może być traktowany wieloznacznie. Stefan Kunowski wskazuje, że mogą być to zarówno działania wychowawcze, czyli szereg czynności podejmowanych przez wychowawcę na rzecz wychowanka, jak i zachodzące w wychowanku zmiany, będące efektem nieustannego procesu wychowawczego zachodzącego w rozwoju człowieka. Wychowanek powinien być aktywnym uczestnikiem procesu wychowania, który zaangażowany jest w swój rozwój (2). Janusz Gęsicki określa wychowanie jako „włączenie wychowanka w linię aktywności wychowawcy i tworzenie warunków, aby wychowawca uczestniczył w linii aktywności wychowanka” (3).

Mieczysław Łobocki wskazał siedem głównych sfer (dziedzin) wychowania, gdzie każda z nich jest tak samo ważna:
1. Wychowanie moralne, w którym nauczyciel uwrażliwia młodego człowieka na złe i niewłaściwe zachowania oraz uczy wrażliwości moralnej i metod postępowania w sposób moralny.
2. Wychowanie estetyczne, dzięki któremu wychowanek uwrażliwia się na piękno i sztukę, a także poprzez zapoznawanie się z dziedzictwem kulturowym, sprzyja rozwojowi intelektualnemu.
3. Wychowanie seksualne, dzięki któremu wychowanek uczy się postawy szacunku i zrozumienia wobec odmiennej płci.
4. Wychowanie patriotyczne, dzięki któremu w wychowanku kształtowana jest postawa patriotyczna, gotowość do obrony ojczyzny, ale także postawa proekologiczna, wskazująca na konieczność przeciwdziałania niszczeniu środowiska naturalnego.
5. Wychowanie umysłowe, które polega na kształtowaniu w wychowanku pozytywnej motywacji oraz odpowiedniej postawy wobec nauki. Wychowanie to wskazuje również na potrzebę rozwijania swojego umysłu.
6. Wychowanie religijne, dzięki któremu wychowanek określonego wyznania przyjmuje system wartości przyjęty dla tego wyznania.
7. Wychowanie zdrowotne, które ma na celu przekazanie wychowankowi odpowiedniej wiedzy dotyczącej zachowań prozdrowotnych (4).

Sposób, w jaki nauczyciel oddziałuje wychowawczo na ucznia jest jednym z wielu czynników, które warunkują efektywność jego pracy. Pomimo tego, że prowadzenie skutecznej pracy wychowawczej nie należy do łatwych, istnieją metody, dzięki którym nauczyciel może tę pracę sobie znacznie ułatwić. Pamiętać należy przy tym, że każdy z uczniów jest indywidualną jednostką i nie wszystkie metody, których zastosowanie odniosło pozytywny skutek w przypadku jednego ucznia, będą sprawdzały się w przypadku innego ucznia.
Prowadząc działalność wychowawczą nauczyciel powinien wykazać się konsekwencją w postępowaniu z uczniami. Według Hermana Liebenowa właściwie postawione wymagania wyrabiają koncentrację, wytrwałość, myślenie, siłę woli i odpowiedzialność (5). Uczniowie potrzebują jasnych i konkretnych reguł. Muszą wiedzieć, czy ich zachowania są właściwe. Dzięki przejrzystości zasad mają poczucie bezpieczeństwa. Złamanie określonej normy powinno wiązać się z zastosowaniem określonej konsekwencji. Jeśli nauczyciel wprowadził jakąś zasadę, której należało przestrzegać, musi podejmować takie działania, które wskazał jako konsekwencję za konkretny czyn. Każde ustępstwa od reguł wprowadzają chaos i wywołują u ucznia chęć poszerzenia granic tego, co im wolno, a czego nie. Granice w wychowaniu nie są bowiem rzeczą wrodzoną. Jeżeli chcemy aby dziecko było odpowiedzialne i prawdomówne już od najmłodszych lat powinno uczyć się respektowania granic. Jeżeli człowiek nie posiada właściwie ukształtowanych granic, może być niewrażliwy na granice innych ludzi, a także nadmiernie narażony na ingerencję ludzi w swoje życie. Zadaniem wychowawcy jest stawianie uczniom ograniczeń i strzeżenie, aby nie były one przekraczane. Prawidłowo skonstruowany system nakazów i zakazów pokaże dziecku jak żyć (6). W utrzymaniu granic bardzo pomocna jest metoda kontraktu, czyli umowy zawieranej pomiędzy klasą, a nauczycielem. Jej zawarcie umożliwia każdej ze stron przedstawienie swoich potrzeb oraz propozycji rozwiązań (7). Należy także pamiętać, że nauczyciel wychowuje, pokazując własnym przykładem np. jak należy zwracać się do drugiego człowieka, wskazując określone normy i wartości. Wychowanie odbywa się także poprzez kulturę osobistą nauczyciela oraz sposób, w jaki komunikuje się z uczniem (8).

Zasadnicze działanie nauczyciela opiera się przede wszystkim na odnajdowaniu wspólnej płaszczyzny, na której mogłaby się odbywać współpraca z wychowankiem. Nauczyciel powinien zachęcać wychowanka do współpracy, odpowiednio go motywować, uczynić go odpowiedzialnym za swój rozwój oraz bezpieczeństwo swoje i kolegów (9). Według Mieczysława Łobockiego współdziałanie można określić jako „podejmowanie działań zmierzających do osiągnięcia wspólnego celu bez narażania innych na utratę prestiżu bądź przyczyniania się do niepowodzeń lub osobistej porażki. Osoby współdziałające ze sobą nie oczekują nagrody czy wyróżnienia za udział we wspólnym działaniu” (10). Nauczyciel, który podejmuje wolę współpracy z uczniem, nienarzucający swojego zdania, cieszący się z kontaktu z wychowankiem i emocjonalnie zaangażowany jest w stanie, oddziałując swoją wiedzą i doświadczeniem, wywołać trwałe zmiany u wychowanka (11).

Jakie zatem działania powinny być podejmowane w celu lepszej współpracy nauczyciela z uczniem? Przede wszystkim nauczyciele powinni być otwarci zarówno na potrzeby uczniów, jak i rodziców. Powinni wykazywać chęć współpracy, okazywać wzajemny szacunek, stwarzać poczucie bezpieczeństwa i być otwartym na propozycje uczniów. Istotny jest dialog, słuchanie się nawzajem oraz branie pod uwagę argumentów drugiej strony. Nauczyciel powinien być skłonny do kompromisów i potrafić przyznać się do błędu. Kolejnym z działań powinno być szybkie reagowanie na problemy uczniów, jednocześnie pamiętając o respektowaniu ich praw i obowiązków, a także konsekwencji w działaniu. Nauczyciel powinien być osobą, która potrafi odkrywać możliwości każdego ucznia, żadnego z nich nie faworyzować, być elastycznym i wzbudzającym zaufanie. Najistotniejsza jest jednak współpraca pomiędzy rodzicem, dzieckiem, a nauczycielem, ponieważ to rodzic powinien kształtować osobowość dziecka, a nauczyciel ją rozwijać (12).

Przypisy:
(1) Por. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004, s. 39.
(2) Por. S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2001, s. 165-166.
(3) J. Gęsicki, Sytuacja ucznia w szkole, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1990, s. 46.
(4) Por. M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, dz. cyt., s. 267-305.
(5) H. Liebenow, Konsekwencja w wychowaniu dzieci. Poradnik dla rodziców, tłum. G. Seifert-Knopik, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006, s. 5.
(6) Por. J. Sakowska, Szkoła dla rodziców i wychowawców, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedago-gicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 1999, s. 24,-25, 58-59.
(7) Por. H. Rylke, W zgodzie ze sobą i z uczniem, WSiP, Warszawa 1993, s. 229.
(8) Por. A. Paszkiewicz, Skuteczna praca wychowawcza nauczyciela z uczniem, wyd. Difin, Warszawa 2014, s. 8-9.
(9) Tamże, s. 141.
(10) M. Łobocki, ABC wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999, s. 136.
(11) E. Misterska, Autorytet nauczyciela, „Edukacja i Dialog” 2005, nr 8, s. 35-40.
(12) Por. www.npseo.pl/data/documents/2/197/197.pdf [dostęp: 20.02.2020]

Bibliografia:
Gęsicki J., Sytuacja ucznia w szkole, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1990.
http://www.npseo.pl/data/documents/2/197/197.pdf [20.02.2020]
Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, War-szawa 2001.
Liebenow H., Konsekwencja w wychowaniu dzieci. Poradnik dla rodziców, tłum. G. Sei-fert-Knopik, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006.
Łobocki M., ABC wychowania, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999.
Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004
Misterska E., Autorytet nauczyciela, „Edukacja i Dialog” 2005, nr 8, s. 35-40.
Paszkiewicz A., Skuteczna praca wychowawcza nauczyciela z uczniem, wyd. Difin, Warszawa 2014.
Rylke H., W zgodzie ze sobą i z uczniem, WSiP, Warszawa 1993.
Sakowska J., Szkoła dla rodziców i wychowawców, Centrum Metodyczne Pomocy Psy-chologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 1999.