Komiks na lekcjach języka polskiego i plastyki

Rozdział I

Historia komiksu
Prehistoria komiksu sięga czasów najdawniejszych, wielu artystów próbowało przekroczyć ograniczenia sztuk plastycznych, stworzyć iluzję dziania się w czasie, uzupełnić obraz słowem. Do protoplastów komiksu zalicza się m.in. rysunki naskalne, malowane żywoty świętych, plansze reklamujące pieśni nowiniarskie (tzw. Moritaten), rosyjskie łubki, niemieckie druki ulotne Bilderbogen, francuskie ryciny wydawane w Epinal, serie rysunków satyrycznych i dziecięcych.1
Poprzedników komiksu można również znaleźć w karykaturze politycznej, pojawiającej się w Anglii i Francji na przełomie XVIII i XIX wieku, w tradycjach czasopism satyryczno – humorystycznych oraz w modzie na ilustracje i historyjki obrazkowe.2
Komiks jako odrębny gatunek artystyczny wykształcił się z ilustrowanych felietonów i wierszowanych historyjek z obrazkami, ukazujących się na łamach XIX - wiecznej prasy. Za jego prekursorów uważa się Wilhelma Buscha i Gustavo Dore. Zerwali oni z zasadą podporządkowania ilustracji tekstowi, a stworzyli w swoich pracach nowe sposoby uzupełniania słowa przez obraz i obrazu przez słowo. 3
W roku 1830 wydawano w Ameryce 861 różnych gazet, a prasa amerykańska lubowała się w informacjach wizualnych. Łączyło się to z działalnością Thomasa Nasta – rysunkowego kronikarza wojny secesyjnej, twórcy rysunkowych symboli (Wuj Sam). Społeczeństwo amerykańskie, powstające ze zlepków różnych narodowości, posiadało wysoki procent ludności, która nie umiała pisać ani czytać po angielsku. Rysunek natomiast przemawiał do każdego odbiorcy.
Dla początków komiksu decydujące wydarzenia nastąpiły jednak w ostatniej dekadzie XIX wieku, w latach 1894 – 1897 ukonstytuował się on jako osobny rodzaj publikacji prasowej. Podstawą tego wyodrębnienia stało się całkowite oparcie narracji na obrazie, rezygnacja z narracji słownej i wprowadzenie wypowiedzi postaci w obręb komiksowego kadru. Pierwszy amerykański komiks nosiłtytuł THE YELLOW KID (Żółty brzdąc) i drukowany był od roku 1894 najpierw w piśmie „The World’’ (Hearst), a następnie od roku 1896 w gazecie „New York Journal”. Jego autorem był Felton Outcault.4
Do schyłku lat dwudziestych XX wieku komiksy zachowały humorystyczny charakter, choć rozwinęły się w szereg odmian tematycznych. Zaczęto sięgać po tematy epickie. Twórcy tacy jak: Hal Foster (Tarzan; Prince Valiant), Burne Hogarth (Tarzan), A. Raymond (Flash Gordon), realizowali wielowątkowe opowieści o charakterze awanturniczym i fantastycznym.
W latach trzydziestych rozwój komiksu polegał na tworzeniu nowych odmian tematycznych. Był on łatwy w odbiorze, więc wykorzystywano go do przekazywania treści propagandowych lub dydaktycznych. Taki charakter przybierać zaczęły upolitycznione komiksy z okresu drugiej wojny światowej. W latach pięćdziesiątych powstała seria komiksowych adaptacji klasycznych dzieł literackich. Narodziły się też ścisłe związki komiksu z filmem rysunkowym.
Istotna zmiana w komiksie nastąpiła w latach 1960 – 1970 i wiązała się z wystąpieniami artystów pop – artu, powstaniem naukowych stowarzyszeń zajmujących się badaniem tego medium oraz ze zwrotem ku odbiorcy dorosłemu.5
Komiks podzielony został na odmiany tematyczne, ale podziały te mają charakter umowny. Najbardziej utrwalone są kryteria wywodzące się z zasad wydawniczy:
1. krótka forma komiksowa ( ang. cartoon ) – kilku- , kilkunastoobrazkowy, jednowątkowy epizod z puentą o charakterze żartu sytuacyjnego lub słownego, tworzony z przeznaczeniem do druku w prasie;
2. serial ( cykl ) – historia o charakterze fabuły awanturniczej, publikowana w postaci broszur lub albumów połączonych ze sobą w jedną całość fabularną, poszczególne części mogą stanowić kontynuację odcinków poprzednich lub łączyć się z nimi , zawsze mają początek w określeniu charakteru bohatera i cechują się brakiem ostatecznego zakończenia;
3. opowieść graficzna ( ang. graphic novel ) – mająca wyraźnie wyznaczone kategorie początku i końca, całość jest uporządkowana i logiczna, imituje literacką powieść. 6
W Polsce komiks istniał w wydawnictwach humorystycznych i dziecięcych od połowy XIX wieku. Długo jednak nie stosowano dymków, a jedynie podpisy pod rycinami. Tak czyniły pisma „Grześ” (1919), „Moja Gazetka” (1933). Klasyczny komiks z dymkiem pojawił się w końcu lat dwudziestych w gazetach, a następnie w czasopismach takich, jak „Świat Przygód” (1935), „Karuzela” ( 1936 ), „Gazetka Miki” (1938). 7 Książka Kornela Makuszyńskiego Przygody Koziołka Matołka ma cechy prekomiksu. Jest ona dopełniona tekstem poetyckim. Rysownik Marian Walentynowicz – autor ilustracji Koziołka Matołka posługuje się znakami sytuacyjnymi i onomatopeją. Jest to typowa „taśma obrazkowa”, w której współgra obraz i słowo.

Rozdział II
Komiks a ilustracja

Mówiąc o ilustracji, mamy na myśli pojedynczy rysunek, który przedstawia w formie wizualnej wybraną scenę z literackiego tekstu, w całej jego złożoności narracyjnej, bogactwie akcji i komplikacjach charakterystyk psychologicznych. Rysunek zawiera często przedstawienia o pewnym przebiegu czasowym. Przykładem mogą posłużyć ilustracje Gustawo Dore do „Biblii” oraz ilustracje Andriollego do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Inny typ narracji występuje w książkach dla dzieci . Ma on wiele cech wspólnych z techniką opowiadania komiksowego. Jej przykładem może być sposób ilustrowania przez Walentynowicza książki Kornela Makuszyńskiego
„Przygody Koziołka Matołka”. Mamy tu do czynienia z elementem narracyjnego następstwa czasowego pomiędzy poszczególnymi obrazkami, a obrazki te zamykane są w ramki (klatki) jak w technice komiksowej. 8
Tekst „Biblii”, „Pana Tadeusza” czy wiersza Makuszyńskiego jest czytelny i kompletny również bez ilustracji.
Występujący w języku polskim wyraz komiks stanowi spolszczenie
angielskiego zwrotu comic strip :
comic (ang.)- komiczny, humorystyczny.
Comic - strip(ang.)- odcinek humorystyczny.
Odpowiednik w języku francuskim brzmi: la bande dessinee (narysowana
taśma). W języku włoskim pojawia się nazwa fumetti (dymki).
W „Słowniku wyrazów obcych” znajdujemy definicję:
Comics - (komiksy) – seryjne, przygodowe albo humorystyczne opowiadania
obrazkowe zaopatrzone w skąpy tekst, zamieszczane w gazetach amerykańskich
( i innych ), a także wydawane w broszurach albo książkach.
Wg J. Tokarskiego:

Komiksy (ang. comics) - to historyjki obrazkowe, zwykle o charakterze
sensacyjnym lub humorystycznym, opatrzone krótkim tekstem, odznaczające się najczęściej niskim poziomem artystycznym, zamieszczane w czasopismach (np. amerykańskich) niekiedy wyświetlane w telewizji lub wydawane w broszurach.
Komiks określa się jako „historyjkę obrazkową” lub „opowiadanie obrazkowe”. W określeniach tych mieści się prawda, dotycząca jego narracyjno-plastycznego charakteru, gdyż przy pomocy nieruchomych obrazków „opowiada” odbiorcy przebieg fabularny. Narracja komiksowa powstaje przez ustawienie obok siebie kolejnych kadrów, a każdy z nich jest fragmentem opowiadania. Przykładem takiego ciągu jest komiks w gazecie codziennej.

Co odróżnia komiksy od historii obrazkowej?
-Poszczególne obrazki w komiksach są ściśle ze sobą związane w czasie i przedstawiają dość dokładną analizę akcji.
-Poprzez szczegółową analizę rysunkową akcja komiksu jest natychmiast
czytelna.
-Komiks przedstawia narrację nie wymagającą żadnej wiedzy wcześniejszej
o prezentowanych zdarzeniach.
-Tekst literacki jest w komiksach włączony w ramy rysunku, słowo i rysunek
uzupełniają się i tworzą całość.
-Kolejne rysunki opowiadania komiksowego łączą wspólni bohaterowie.

Rozliczne przedstawienia plastyczne mają w sobie element narracji, np.
Kolumna Trajana, rysunki naskalne ludzi pierwotnych, cykl Stacji Męki
Pańskiej, cykle żywotów świętych. Niektórzy badacze traktują takie obrazowe przedstawienie wydarzeń za początki historii komiksowych. Krzysztof Teodor Toeplitz uważa jednak, że wywodzenie komiksu od czasów niemal pierwotnych jest absurdem. Przedstawienia obrazowe wymagają szerokiej wiedzy dodatkowej, gdyż inaczej są mało czytelne lub w ogóle niezrozumiałe. Stacje Męki Pańskiej oglądane bez znajomości chrystianizmu pozostają zbiorem przedstawień, w których idea ciągłości i narracyjnego rozwoju nie musi być ideą narzucającą się w sposób oczywisty.
W komiksach rysunek jest skrótowy, czytelny, często schematyczny, niejednokrotnie przypomina karykaturę. Kompozycja mieści się na stronie podzielonej na ramki (kadry),zawierające poszczególne fazy ruchu lub zdarzeń, następstwo tych kadrów daje efekt narracji, między wydarzeniami w kolejnych ramach zachodzi bliski związek czasowy. Bohaterowie komiksowi występują w rozmaitych seriach, na ogół wymykają się działaniu czasu i nie przechodzą poważniejszej ewolucji charakteru. Na tekst komiksu składają się: dialogi, myśli bohaterów, efekty dźwiękowe – onomatopeje. Są one bardzo ważne, bo komiks jest opowieścią o działaniu, a działaniu temu towarzyszy zawsze sfera dźwiękowa. Rysunek przedstawia bohaterów w wyraźnie określonej sytuacji, tekst zaś ogranicza się tylko do ich wypowiedzi, myśli lub efektów dźwiękowych, wmontowanych w rysunek w postaci tzw. dymku.
Możemy wyróżnić trzy typy komiksu: przygodowo – kostiumowy –realistyczny; prekomiks – zbliżony do historyjki obrazkowej; typowy komiks o charakterze humorystyczno – groteskowym. Każdy z nich spełnia inną rolę: uczy, bawi, przygotowuje do odbioru sztuki.
Komiks jako tekst ikoniczny dzieli się na komiks dla dzieci i komiks dla dorosłych. Komiks dla dzieci akcentuje: - dynamiczną akcję,
humor, gag, koncept, odkrycie, informację, przygodę, osiągnięcia techniki i nauki, sztukę opowiadania ukrytą w stylu relacji tropiciela, egzotykę w sensie otwarcia na świat zewnętrzny, obcy czytelnikowi.9

Rozdział III
Komiks na lekcjach w szkole podstawowej

Aby zaprojektować komiks według utworu literackiego należy:

1.Podzielić utwór na części – klatki.
2. Nadać im tytuły lub sporządzić zwięzły opis.
3.Opracować dialogi i monologi w formie „dymków”.
4. Opracować graficzny zapis dźwięków pozasłownych.
5.Określić graficzne znaki sytuacyjne.10

Reżyserując komiks możemy mówić, nie wchodząc w warsztatowe
szczegóły obrazka, dziecko samo powinno określić przedstawione przedmioty, osoby i zjawiska. Dynamizm akcji ujmowany bywa przez mnożenie klatek, zmianę ich rozmiarów lub elementy maskujące. Stabilizacja akcji, to powrót do normalnych rozmiarów klatki na taśmie. Wyjaśniając, co bliskie, co dalekie, złożone, uszczegółowione i odkrywając cel tych zabiegów ikonicznych w wypowiedzi komiksowej, uczeń zapoznaje się ze sposobem prowadzenia akcji w komiksie, z jej dynamiką i jej biegiem. Przez narrację, obrazowanie i opis uświadamia sobie również związki i podobieństwa ze światem przedstawionym utworu literackiego. Reżyserowanie komiksu w szkole podstawowej, łączy się z badaniem języka i stylu wypowiedzi ( opis, dialog, monolog ). Umiejętność przedstawienia biegu akcji sprawdza znajomość utworu w czasie i przestrzeni.„ Dymki ”- czyli wypowiedzi i myśli bohaterów, stanowią ćwiczenie słownikowo-frazeologiczne , sprzyjają bogaceniu słownika ucznia i rozwijają sprawność językowo-stylistyczną.
Lekcje przekładowe na język komiksu mogą przyjąć dwie formy:
- model reżyserski;
-oraz model analityczno-opisowy.
Pierwszy model stosuje metodę analizy tekstu lub ćwiczeń analitycznych wyniku pracy uczniów powstaje projekt przekładu. Model analityczno opisowy stosuje strategię badawczą i posługuje się opisem tekstu komiksowego. Jest to metoda przekładowa realizowana na gotowym tekście rysunkowym w postaci komiksu.
Lekcje projektowania komiksu według określonego utworu literackiego składają się z pięciu ogniw. W dwóch pierwszych uczniowie zapoznaj się z treścią utworu, dokonują odtwórczego planu treści i nadają tytuły zaplanowanym obrazkom. Ta część ma charakter analityczny. Ogniwo trzecie poświęcone jest problemom językowym i gramatycznym. Uczniowie pracują samodzielnie nad „dymkami” czyli dialogami i monologami dopełniającymi komiks. Część czwarta jest opracowaniem graficznego zapisu dźwięków pozasłownych, zaś w części piątej uczniowie sporządzają graficzny zapis znaków sytuacyjnych.11
„Ilustrowana taśma” jest bliska filmom animowanym i grom komputerowym, służy w procesie kształcenia wypowiadaniu dziecięcych przeżyć literackich, oczarowań i estetycznych wzruszeń. Za jej pomocą dziecko włącza literaturę do tekstów kulturowych bardziej mu znanych, dostępnych i odbieranych samodzielnie do sfery audiowizualności, istniejącej w jego pojęciu „od zawsze”. 12

CYTOWANE MATERIAŁY
1 Słownik literatury popularnej, pod red. T. Żabskiego, Warszawa 1997, s.176.
2 K. T. Toeplitz, Sztuka komiksu , Warszawa 1985, s. 11.
3 Słownik literatury popularnej, s. 177.
4 K. T. Toeplitz, Sztuka komiksu, s. 11.
5 Słownik literatury popularnej, s. 177-178.
6 Tamże, s. 178.
7 Tamże.
8 K. T. Toeplitz, Sztuka komiksu, s. 8.
9 A. Książek - Szczepanikowa, Od obrazka do wideoklipu, Kielce 1999 s. 116.
10 Tamże, 118.
11 Tamże.
12 Tamże, s. 124.

BIBLIOGRAFIA
1. Słownik wyrazów obcych, pod. red. Wł. Kopalińskiego, Warszawa 1967.
2. A. Książek-Szczepanikowa, Od obrazka do wideoklipu, Kielce 1999.
3. K. T. Toeplitz, Sztuka komiksu, Warszawa 1985.
4. Słownik literatury popularnej, pod red. T. Żabskiego, Warszawa 1997.
5. K. Turowska-Zakrzewicz, Plastyka klasa V, Gdańsk 2000.