Imperatyw pedagogiczny i jego komponenty wychowawcze

Agata Borowska

IMPERATYW PEDAGOGICZNY I JEGO KOMPONENTY WYCHOWAWCZE

Punktem wyjścia analizy opisowo-wyjaśniającej uczynię pochylenie się nad istotą krótkiego wyjaśnienia, czym jest imperatyw. Z łaciny imperativus znaczy rozkazujący i zawiera w sobie: nakaz, regułę, zasadę, która nie podlega dyskusji i którą można bezpośrednio wywieść z założeń teoretycznych. Termin ten występuje w etyce wywodzącej się z filozofii Immanuela Kanta, który podzielił imperatywy moralne na:
- warunkowe (hipotetyczne), które przyjmują jego zdaniem formę zdań warunkowych w rodzaju „gdy wystąpią okoliczności należy postąpić tak, a tak”,
- kategoryczne o charakterze nakazów działających zawsze, wszędzie i w każdych okolicznościach; współcześnie stosunek do istnienia bądź nie imperatywu kategorycznego jest podstawą podziału teorii etycznych na rygoryzm moralny (w kategorii obiektywistycznej) i liberalizm moralny ( w kategorii subiektywistycznej).
Odnosząc się natomiast do istoty wyjaśnienia imperatywu pedagogicznego
A.M. de Tchorzewski napisał,

,,Imperatyw pedagogiczny to zrozumiale określony/wyartykułowany przekaz wychowujących, który komunikuje wychowankom o konieczności ich zachowań i postępowania, zgodnych ze społecznie akceptowanymi i respektowanymi normami oraz oczekiwaniami. Przekaz imperatywu pedagogicznego dokonuje się na drodze werbalnej
oraz poprzez samą postawę wychowującego w konkretnych sytuacjach wychowawczych. Rodzice i nauczyciele wyjaśniają i uzasadniają potrzebę takich a nie innych zachowań bądź postępowania dziecka/ucznia, informują go o oczekiwaniach w tym zakresiei wskazują jego znaczenie w kształtowaniu relacji do samego siebie, jak i względem innych osób” .

Autor wyjaśnia, iż imperatyw do którego odnoszą się wychowawcy jako ci, którzy przyjmują na siebie odpowiedzialność wychowania młodzieży, może świadczyć o ich poziomie świadomości wychowawczej, jak również kulturze pedagogicznej. Rolą imperatywu pedagogicznego staje się wspieranie, wspomaganie wychowanków w ich rozwoju społeczno-osobistym, dlatego też zdaniem A.M. de Tchorzewskiego

,,nie może być kojarzony ani przez wychowujących, ani przez wychowywanych z przymusem. Przymus bowiem uwłacza godności osobowej rozumianej jako niezniszczalna, immanentna właściwość wrodzona, świadcząca o człowieku jako wartości autotelicznej, przysługująca każdemu człowiekowi. Przymus narusza indywidualne poczucie człowieka o byciu kimś ważnym, uprawnionym do wolności i korzystania z praw jemu przysługujących’’

Imperatyw wychowawczy zawiera w sobie sprzeciw wobec przymusu, staje się aktem takiego wspierania wychowanka, aby zrodzić w nim poczucie refleksji nad tym, co robi i z jakimi możliwymi konsekwencjami to się wiąże. Przymus rodzi opór i bunt, wyzwalając reakcje obronne, które niosą za sobą komponenty emocjonalne, takie jak: złość, niezadowolenie, niechęć. Dlatego też wymieniony imperatyw pedagogiczny nie może zawierać w sobie środków przymusu, który wyzwala mechanizmy obronne i nie tworzy przestrzeni do refleksji nad....Jego rola jest wpisana w proces wyzwalania wewnętrznej dyspozycyjności wychowanka. Zdaniem A.M.de Tchorzewskiego

,, Dyspozycyjność wychowanka jest odpowiedzią na oczekiwania wychowujących wobec takich zachowań i postępowania, które są powszechnie akceptowane i uznawane jako normy obowiązujące w różnych kontekstach rzeczywistości społecznej”

Imperatywem pedagogicznym, który kieruje wychowanka do zdolności oceny własnych działań, zachowań, postępowania przez odwoływanie się do etycznych pojęć dobra i zła oraz aprobowanej hierarchii wartości jest sumienność ( za: de Tchorzewski). Stanowi cechę osobowości człowieka-wychowanka odpowiedzialną za postawę oporu wobec pragnień i chwilowych impulsów. Zawiera w sobie samokontrolę. W sensie działaniowym związana jest z procesem planowania, organizowania biorąc pod uwagę rzetelność i obowiązkowość w codziennym wykonawstwie określonych aktywności sprawczych.
Sumienność zawiera w sobie określone komponenty cech, a mianowicie w jej skład wchodzi: kompetencja ( odpowiednie zasoby do skutecznego i samodzielnego radzenia sobie w działaniu), skłonność do porządku ( schludność, systematyczność, zorganizowanie), obowiązkowość, skłonność do przestrzegania zasad etycznych, skrupulatność, wytrwałość w dążeniu do zamierzonego celu, stanowczość, poczucie sensu życia, samodyscyplina oraz rozwaga ( tendencja do dokładnego i przemyślanego działania oraz postepowania w sposób rozważny). Zdaniem A.M.de Tchorzewskiego ,,sumienność należy postrzegać jako element procesu kształtowania sumienia wychowanka” , rozumianego jako sąd rozumu człowieka o własnym postępowaniu. To właśnie zdolnością, która pozwala ocenić własne postępowanie w racji przyjętych norm moralnych jest sumienność. Czyni ona wychowanka prawdomównym człowiekiem, którego prawość jest elementem jego wiarygodności.
Proces kształtowania sumienności i jego komponentów u wychowanka jest wpisany w misję pracy nauczyciela/wychowawcy. Jego przykład osobowy stanowi ukryty model naśladowczy u ucznia dla którego staje się autorytetem. Porzekadło ludowe mówi „słowa pouczają, przykłady pociągają”. Do błędów pracy wychowawczej należy wskazywanie konkretnego sposobu postępowania i jednoczesne negowanie go swoim zachowaniem. Wychowanek dostrzeże taki dysonans i jego sposób postrzegania rzeczywistości może ulec już na samym początku dezintegracji. Młodemu człowiekowi budującemu swoją tożsamość jest potrzebny taki wychowawca, który pomoże, doradzi i wskaże drogę zmierzania ku sumienności. Obecność tego imperatywu pedagogicznego jako stałej cechy wychowawcy uwiarygodni tylko jego autentyczność w relacji codziennej z wychowankiem, który obserwując, jakim jest człowiekiem ów wychowawca zacznie dokonywać wyborów w aspekcie rozumienia, co jest złe, a co dobre.
Nauczyciel tworząc tzw. programy wychowawcze w których określa przyjmowane ideały wychowawcze, które ma w zamiarze proponować wychowankom powinien mieć świadomość misji nauczycielstwa. Sformułowanie celów wychowawczych często określanych jako rezultaty wychowawcze musi być oparte o autentyczne zaangażowanie i przejawianie szacunku wobec tworzącej się społecznie jednostki jakim jest wychowanek. Takie oddziaływanie w żadnej mierze nie może być próbą urabiania wychowanka bez postrzegania jego odrębności. W szkołach przyjmuje się pewien model wychowanka określony właśnie w programach wychowawczych i w tzw. misji szkoły. Gdybyśmy poddali je krytycznemu namysłowi to okazałoby się, że imperatywy pedagogiczne są w nie wpisane ale w formie kategorii : uczeń nazywa....i uczeń nazwie, co to jest sumienność, ale czy to na trwale wpisze się w jego osobowość i jej przejawianie w codzienności nie tylko szkolnej? Mylnie pojmowana ewaluacja określi stopień kontroli wyegzekwowania określonych postaw wychowanka, ale czy będzie tam głębszy namysł nad jego istotą. Widoczne w edukacji wyuczanie wychowanka i egzekwowanie behawioralnie nie wpisze na trwale imperatywów pedagogicznych w jego system istotnościowy. Sztywne wdrażanie, tzw. programów naprawczych bez obecności w codziennym byciu wychowawcy z wychowankami wskazanych imperatywów, nie spowoduje kształtowania trwałego wartości tychże cech u wychowanków. Pozostaje kwestią istotną w jakiej mierze właśnie takie programy naruszają wolność i prawa wychowanków? Tam, gdzie jest jakikolwiek przymus nie ma mowy o szacunku i kształtowaniu sumienności. Nie ma tam mowy o zachowaniu prawa wychowanka do błądzenia i radosnego dążenia do poprawy. Tylko wtedy, gdy wychowanek jest traktowany jako podmiot w autentycznym procesie wychowania imperatyw pedagogiczny może spełniać funkcję hamowania i równowagi w dochodzeniu do indywidualnej dojrzałości .
W intencjonalnym procesie wychowania imperatyw pedagogiczny traktowany jako norma wychowania ma wspierać wychowanka w rozwoju dojrzałości do rozwiązywania trudności wynikających z codziennych sytuacji. Ma stać się przyczynkiem do poszukiwania sensu w życiu z kształtowaniem takich sprawności, które będą stanowiły fundament jego postaw i cnót, aby nie dać się zawładnąć niewoli ,,mody bycia konsumpcyjnego”. Nie może zagrażać potencjałowi wychowanka, nie może ograniczać go w rozwoju ani przyczyniać się do jego ubezwłasnowolnienia. Właściwie postrzegany staje się środkiem działania komunikacyjnego w relacji wychowawca-wychowanek w procesie którego wychowanek świadomie poddaje weryfikacji swoje działanie poprzez stawanie się coraz bardziej samodzielnym i dojrzałym uczestnikiem własnego i wspólnotowego życia.

BIBLIOGRAFIA:

de Tchorzewski A.M., Imperatyw pedagogiczny jako element strategii wychowawczej (w:) Studia
Paedagogica Ignatiana 2017/20/2

Gała A.E., Uwarunkowania wychowawcze dojrzałej moralności, Lublin 1992