Profilaktyka zachowań agresywnych u dzieci w wieku przedszkolnym

„Agresywni i bezwzględni” – w taki sposób opisywane są dzieci naszych czasów. Skargi dotyczące agresywności dzieci, a także trudności poradzenia sobie z nimi są ogromnym problemem społecznym. Trzeba wiele czasu i środków przeznaczyć na umiejętne ograniczenie i zapobieganie agresywności u dzieci.
Opisując zachowanie agresywne dzieci, opiekunowie ich często stwierdzają, że przewidując agresywną działalność starają się temu zapobiec. Polega to z reguły na wydaniu zakazów lub nakazów ograniczających aktywność dzieci. Konsekwencją takiego postępowania jest to, iż „dziecko walcząc o swoje prawa łamie zakazy lub stara się
je omijać różnymi nieaprobowanymi społecznie metodami”. To z kolei prowadzi do sytuacji konfliktowych i zachowań agresywnych. Szukamy wtedy rozwiązania, w jaki sposób można najlepiej „wygładzić wzburzone fale emocjonalne” oraz rozwiązać problem. Ich siła zmusza nas do działania. Chodzi tu o jasne reguły przeciwko agresywnemu zachowaniu, których każda grupa potrzebuje, a więc o umowne uzgodnienia.
Zdaniem G. Haug – Schnabela „chodzi o bezpośrednie, logiczne konsekwencje, do jakich dojdzie, których łatwo przewidzieć, jeśli poprzedziło je niewłaściwe zachowanie”. Bardzo ważne jest to, żeby wszyscy widzieli jakie działania uważane są za niewłaściwe oraz co się stanie, gdy postąpimy wbrew ustanowionym regułom. Jedną z takich konsekwencji niewłaściwego zachowania może być na przykład to, że „dziecko zostaje wykluczone na pewien czas z gry, jeżeli kilkakrotnie – mimo upomnień – przeszkadzało w zabawie; to znaczy zostaje bezwarunkowo usunięte z bawiącej się grupy, przez kilka minut nie wolno mu uczestniczyć w zabawie, najwyżej może się przyglądać”.
Psychologowie są zdania, że „sankcje powinny być prawdziwymi karami, w postaci: dodatkowych zadań, utraty przywilejów, wykluczenia na pewien czas z zajęć grupy, ale pod żadnym pozorem kary cielesne ani też rozzłoszczone „wykańczanie”, czy też poniżanie dziecka”.
Kiedy te reguły zostały już ustawione, wtedy ważne jest, aby w przypadku niewłaściwego zachowania interweniować i realizować wyznaczone kary.
Skutecznie przeciwdziała agresji nie kara fizyczna, lecz „kara psychologiczna czyli manifestowanie przykrości, jaką naganne zachowanie sprawiło wychowawcy, kary słowne połączone z tłumaczenie, wyjaśnieniami. Prowadzi ona u karanego do poczucia winy, która stać się może motywem zmiany dotychczasowego zachowania”.
Zgodnie z opiniami naukowców już z sześciolatkami należy podjąć pracę profilaktyczną. Od umiejętności wychowawców i nauczycieli zależy łagodzenie lub eliminowanie zjawiska agresji już na tym etapie rozwoju.
Jak twierdzi E. Bocheńska „praca z dzieckiem agresywnym wymaga od nas nie ustającej uwagi i inwencji”. Aby uzyskać oczekiwany efekt „najpierw trzeba dzieci nauczyć, jak postrzegać u siebie agresję i jak sobie z tym radzić; należy objaśnić dzieciom, że agresja należy do natury każdego człowieka i dzieci także mają prawo ją odczuwać. Ważne jest, jak sobie radzić z takimi uczuciami jak złość oraz jak postępować, kiedy inni wpadają we wściekłość”.
E. Bocheńska wprowadziła do swojego programu zapobiegania agresji u dzieci gry i zabawy wypromowane przez R. Portmann. Jak twierdzi autorka „są zabawy, które mogą choć trochę pomóc w łagodzeniu agresji wśród przedszkolaków”.
Według niej „zabawy pozwalają zrozumieć, że konflikty nie muszą się przeradzać w walkę sił i awantury. Można je zrozumieć jako coś,
co otwiera możliwości wyjaśnienia punktów widzenia i poprawienia wzajemnych stosunków. Dzieci nabywają umiejętności przedstawiania swoich interesów, nie wyrządzając sobie ani też innym krzywdy”.
Zabawy wykształcają u dzieci poczucie własnej wartości, co jest ważnym środkiem zaradczym w minimalizowaniu agresywnego zachowania.
R. Portmann przedstawiła ponad 150 zabaw i ćwiczeń przezwyciężenia złości i agresji. Dzięki nim dzieci mogą nauczyć się akceptować i wyrażać swoje uczucia oraz aktywnie działać. Oto kilka prostych ćwiczeń, które proponuje autorka:
Najpierw zabawa, która ma nauczyć dzieci dostrzeganie agresywnych odczuć i sposobu ich wyrażania.
1. Podczas zabawy „Kiedy jestem wściekły” dzieci siedzą w kole i pokazują co robią, kiedy się złoszczą. Karolina wykonuje ręką ruch, jakby chciała uderzyć, a Tomek udaje, że chce kogoś kopnąć.
2. Inna zabawa „Dziko wściekły” polega na naśladowaniu dzikich zwierząt. Dzieci prychają, szczerzą zęby i biegają wokół jak tygrys uwięziony w klatce, itp. Grożą sobie nawzajem, ale nie wolno się atakować, gdyż to drugie zwierzę może być silniejsze od nas samych. Po pewnym czasie wszyscy zbierają się na „pokojowej konferencji” zwierząt.
„Dzieci uczą się wyrażać złe uczucia i jednocześnie ćwiczą sposoby przezwyciężania napiętej sytuacji; są w tym pomocne ustalane reguły zachowań i zawierane dodatkowe umowy. Dziecko, które użyje siły albo niecenzuralnego słowa ponosi odpowiednie konsekwencje”.
Proponowane zabawy wychodzą naprzeciw potrzebie ruchu, a jednocześnie stwarzają atmosferę pozytywnego napięcia, wymagają i uczą wzajemnego szacunku.
M. Cywińska opierając się na W. J. Kreidler proponuje w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym wykorzystać do rozwiązania problemu zachowań agresywnych, zbiór kukiełek. Tłumaczy się dzieciom, że są one w sali po to, by im pomóc w rozwiązywaniu różnych problemów. Dobrze było by jak powiada W. J. Kreidler „poprosić dzieci, by nadały imiona poszczególnym kukiełkom”. W momencie wystąpienia konfliktu używamy kukiełek do odegrania sytuacji albo przed grupą, albo indywidualnie z uczestnikami konfliktu. Autor podkreśla „konieczność przerwania gry kukiełek, gdy dochodzi do sceny konfliktu. Wtedy przeprowadzamy rozmowę z dziećmi na temat możliwości rozwiązania problemu i po wybraniu jednej z propozycji kończymy grę”. Można też „spośród wielu różnych rozwiązań, które wskazują dzieci, wybrać te, które nie stanowią rozwiązania konfliktu. Pozwala to nauczyć dzieci myśleć o konsekwencjach swoich decyzji. Następnie po odegraniu sytuacji rozstrzygnięcia kwestii spornych, pytamy prawdziwych uczestników konfliktu, czy to rozwiązanie ich satysfakcjonuje. Jeśli tak, to problem jest rozwiązany i kukiełki mogą wracać na swoje wyznaczone miejsce”.
Duże znaczenie w zapobieganiu zachowań agresywnych u dzieci w wieku przedszkolnym odgrywa praca z rodzicami. Spotkania i wywiady z nimi dają nam rozleglejszy obraz zachowań dzieci. Nasuwają
się pierwsze refleksje, dotyczące tego, jak rodzice powinni reagować na ataki złości swojego dziecka. Co powinni robić, a czego nie,aby powstrzymać napady złego humoru i agresji.
Rozpoczynając pracę terapeutyczną z rodzicami należy brać pod uwagę to, że „są oni zmęczeni dotychczasowym niepowodzeniem w wychowaniu dziecka, zniecierpliwieni jego agresywnym zachowaniem, którego przyczyn nie rozumieją”.
Reagując ostro krzykiem lub bijąc wywołują nasilenie reakcji agresywnych dziecka, co objawia się niszczeniem przedmiotów, dokuczaniem młodszemu rodzeństwu. Aby uniknąć takich sytuacji należy „uświadomić rodzicom przyczyny agresywnych zachowań dziecka. Wspólna analiza historii życia dziecka, sytuacji środowiska rodzinnego prowadzi do zrozumienia zachowań ich dziecka, a także do wyjaśnienia, które z zachowań rodziców są szczególne niekorzystne i dlaczego”.
Poza tym „dobrze jest nie zauważyć agresywnego zachowania dziecka bądź odwrócić jego uwagę, jeśli powodem agresji jest domaganie się jakiegoś przedmiotu”. Podstawowym aczkolwiek nie łatwym warunkiem jest „zachowanie spokoju podczas agresywnych reakcji dziecka”. Wreszcie, co najważniejsze „należy dziecku okazywać miłość, serdeczność, dać mu poczucie bezpieczeństwa i spokoju bez względu na formy jego zachowań”.
Pracę terapeutyczną należy objąć nie tylko rodziców, ale także dziecko. Pierwszym etapem pracy z dzieckiem jest „poznanie przyczyn wywołujących zachowania agresywne, sytuacji, które odbiera ono, jako trudne i konfliktowe”. W dalszej pracy należy dążyć do wygaszenia reakcji agresywnych poprzez nie wzmacnianie ich, nagradzanie zachowań prospołecznych i dostarczanie wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia poczucia własnej wartości dziecka i poczucia bezpieczeństwa”.
Zarówno rodzicom, jak i dzieciom w profilaktyce zachowań agresywnych może pomóc program „zachowania agresywne w grupie przedszkolnej” opracowany przez A. Trostowiecką. Główną jego istotą jest realizacja zadań naprawczych i profilaktycznych, które mogą choć trochę zmniejszyć i wyeliminować zachowania agresywne u dzieci.
Według autorki programu „celem działań jest praca nad wyciszeniem emocji i napięć, rozładowanie sytuacji konfliktowych, wskazanie właściwych form współpracy i współżycia z innymi”. A. Trostowiecka do programu zajęć obowiązkowych włączyła ćwiczenia relaksacyjno – terapeutycznych oraz zabawy integrujące oraz częściej niż przewiduje program prowadziła zajęcia z umuzykalnienia, wychowania plastycznego. Organizowała także zabawy w teatr wykorzystując techniki dramy, które jak twierdzi „dają nieograniczoną możliwość ekspresji emocjonalnej i stwarzają okazję do wyładowania napięć nerwowych”.
Po ćwiczeniach i zabawach „dzieci stawały się wyciszone, zadowolone, zabawy ich były zgodne, rzadko dochodziło do konfliktów”.

Jak widać praca z dzieckiem agresywnym jest bardzo trudna, wymaga wiele cierpliwości, wytrwałości, opanowania i konsekwencji w działaniu. Rodzice jak i nauczyciele muszą dać z siebie wiele, by w dziecku wygasły nie pożądane emocje, a zaiskrzyły o pozytywnym nasileniu.

Bibliografia:

Bocheńska E., Przedszkolne zabawy przeciwko agresji. „Edukacja i Dialog” 2000, nr 3
Cywińska M., Zjawiska konfliktowe wśród dzieci przedszkolnych. „ Wychowanie przedszkolne” 1999, nr 7
Haug- Schnabel G., Agresja w przedszkolu. Kielce 2001
Kozłowska A., Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym. Warszawa 1984
Portmann R., Gry i zabawy przeciwko agresji. Kielce 1999
Trostowiecka A., Oddaj mi klocka bo Cię kopnę. „Przedszkolak i Uczeń” 2003, nr 1
Więckowska I., Warunki uczenia się agresji przez dzieci a kara i nagroda. „Psychologia wychowawcza” 1977, nr 8