Niepowodzenia dydaktyczno wychowawcze uczniów ze spektrum autyzmu w nauczaniu początkowym - czynniki wpływające na powstawanie niepowodzeń

„Naszym głównym zadaniem
jako wychowawców, jest poznanie dziecka
nie po to, aby go klasyfikować do jakiejś grupy,
ale po to, aby lepiej z nim współdziałać w jego rozwoju.”
M.Karwowska-Struczyk
W.Hajnicz

Wstęp

Niniejsza praca poświęcona została wprowadzeniu w problematykę niepowodzeń szkolnych, a głównie czynników wpływających na ich powstawanie wśród dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.
Przedmiotem niepowodzeń szkolnych są dzieci klas początkowych, czyli I-III. Nauczanie początkowe jest procesem jednolitym, dydaktyczno-wychowawczym, który odbywa się na terenie szkoły. Na niego składa się rozwój, uczenie, nauczanie, kształcenie i wychowanie. Obejmuje dzieci w młodszym wieku szkolnym, a jego dwoma podstawowymi celami są: wielostronny rozwój osobowości dziecka i przygotowanie go do systematycznej pracy. Jednak w stosunku do dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie wydaje się być to prostym zadaniem. Wymaga od nauczycieli, rówieśników i rodziny wielostronnych działań, które będą skrupulatnie przemyślane i zaplanowane. Aby zrozumieć istotę niepowodzeń szkolnych należy na początku poznać znaczenie owych niepowodzeń, które oznaczają wyraźne braki w wiedzy dziecka, przy czym charakteryzują się wpływem wielu czynników. W tym wypadku potrzebne jest oddziaływanie wychowawcze zarówno rodziców jak i nauczycieli. Zawiera ono w sobie opiekę, dostarczanie rozrywki i kultury, wychowanie umysłowe, fizyczne, moralne, społeczne, estetyczne, ideowe, a obok tego jakże ważne nauczanie, pomoc w wyrównywaniu braków, przygotowanie do różnych zadań życiowych.
Niepowodzenia są bardzo niekorzystne w edukacji wszystkich dzieci, jednak najgroźniejsze okazują się dla tych z klas początkowych, posiadających niejednokrotnie różne zaburzenia rozwoju. W obecnych czasach wzrasta poziom życia, wymagania szkoły, ilość i jakość zadań w stosunku do uczącego się, co związane jest z zagrożeniem. Unowocześnienie nauczania początkowego miało za zadanie zmniejszyć niepowodzenia szkolne , bowiem całkowite ich zlikwidowanie nie jest możliwe.
Analizując literaturę z zakresu niepowodzeń szkolnych dowiadujemy się, iż osiągnięcia medycyny, psychologii i pedagogiki pozwalają skutecznie pomóc tej grupie uczniów w przezwyciężeniu ograniczeń w rozwoju i aktywności życiowej.
H.Spionek również pisze o niepowodzeniach szkolnych i czynników wpływających na ich powstawanie, prace tejże autorki poparte były badaniami. Nauczyciel w tym wypadku powinien tak dostosować metody, formy i środki pracy z dziećmi, w oparciu o dotychczasowe badania, jak również szeregu wskazań Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej , aby ułatwić tej grupie dzieci naukę i życie w szkole, a przede wszystkim okazać pomoc w wyrównywaniu braków, czy to dotyczących nauki, czy kontaktów ze społecznością szkolną.
Wobec narastającego zagrożenia owymi niepowodzeniami, niepokój rodziców i nauczycieli o dziecko, jego naukę wciąż wzrasta. Bezradność ich często powodowana jest niewiedzą, dlatego niniejsza praca umożliwi zrozumienie tego problemu.
Wprowadzenie w problematykę niepowodzeń szkolnych obejmuje rozdział pierwszy. Można tu znaleźć fazy rozwoju niepowodzeń szkolnych jak i ich skutki. rozdział drugi przedstawia przyczyny niepowodzeń szkolnych uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu jak również najważniejsze czynniki, które wpływają pośrednio i bezpośrednio na powstawanie i ujawnianie się niepowodzeń, są to: uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, biopsychiczne czy dydaktyczne. Wiele uwagi poświęcono środkom zaradczym, profilaktyce i diagnozie pedagogicznej, które są niezwykle pomocne w ich zwalczaniu. Zasugerowano sześć kroków do sukcesu dydaktycznego w pracy z uczniami autystycznymi.

Rozdział I. Niepowodzenia szkolne dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Szkoła podstawowa jest szkołą dostępną dla wszystkich dzieci, a więc także dzieci z zaniedbaniami środowiskowymi i utrudnieniami w nauce i zachowaniu wynikającymi z lżejszych zaburzeń rozwojowych, słabszej wydolności psychofizycznej, wad organów zmysłowych itd.1 Mamy tu na myśli dzieci z różnego rodzaju zaburzeniami, w tym z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Uczniowie ci stanowią zróżnicowaną grupę biorąc pod uwagę funkcjonowanie społeczne, emocjonalne, komunikacyjne , jak i intelektualne. Część dzieci może nawet nie opanować mowy i prezentować różne stopnie niepełnosprawności intelektualnej oraz duże deficyty w rozwoju społecznym. Inne zaś jednostki nie maja większych problemów z komunikacją, są bardzo przywiązane do bliskich im osób lecz odwrotne relacje uwidaczniają się wśród grupy rówieśniczej, jak również sztywne, stereotypowe zachowania. Dzieci, które znajdą się na terenie szkoły już od najmłodszych lat poddane zostają edukacji, nauczaniu początkowemu. Nauczanie początkowe, to „edukacja propedeutyczna, taka, która nie ma charakteru samowystarczalnego, lecz pełni funkcję wprowadzającą i usprawniającą do dalszej nauki”.2 Dzięki niemu dziecko przekraczając próg szkoły rozwija się prawidłowo a zawdzięcza to środowisku, w które wkracza, rozwojowi podlega przede wszystkim umysł, zainteresowania- tu są bardzo sztywne u dzieci z autyzmem, umiejętności czy nawyki- schematyczne zachowania grupy dzieci autystycznych, a najważniejsze jest to, iż wzbogaca i kształtuje swoją wiedzę.
W momencie, gdy dziecko rozpoczyna naukę dostrzega się specyficzne trudności w interakcjach społecznych oraz sztywne, bardzo zawężone zainteresowania.3 Rozpoczęcie nauki jest bardzo ważnym etapem w życiu każdego dziecka, ponieważ w tym czasie daje początek trudnej i ciężkiej drodze od dzieciństwa po dorosłe życie. Okres ten jest jednak najbardziej uciążliwy, gdyż mały uczeń klasy początkowej zostaje narażony na liczne niepowodzenia w nauce, z którymi nie poradzi sobie sam z racji młodego wieku. W dodatku jeśli współwystępują zaburzenia w rozwoju gorzej jest się zaaklimatyzować i poradzić sobie z natłokiem informacji. Tak dzieje się między innymi wśród dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, którzy stanowią w obecnych czasach liczną grupę uczniów w szkołach podstawowych bądź to w masowych czy też integracyjnych. Specyficzne symptomy autyzmu zgrupowano w pięciu charakterystycznych kategoriach:
 trudności w kontaktach społecznych,
 trudności w werbalnym komunikowaniu się,
 trudności w pozawerbalnym komunikowaniu się,
 trudności w podejmowaniu zabawy i rozwijaniu wyobraźni,
 sprzeciw, bądź upór wobec zmian. 4
W związku z powyższym, autyzm dziecięcy jest całościowym zaburzeniem rozwoju, który ma wpływ na wszystkie sfery funkcjonowania dziecka. Dziecko z reguły, gdy ma jakiś problem zwraca się o pomoc do osoby dorosłej, dzieci autystyczne często tego nie robią gdyż są zamknięte w sobie, więc gdy tej pomocy nie otrzymają może się to odbić na jego nauce i rzutować na powstawanie niepowodzeń szkolnych. Dzieje się tak, ponieważ uczniowie szkoły podstawowej są niezwykle podatni na niepowodzenia, a program nauczania najczęściej dostosowany jest do wymagań dzieci ze średnimi zdolnościami. Trzeba jednak pamiętać, że wśród uczniów są i tacy, którzy odbiegają od normy rozwojowej przez co są w zdecydowanie niekomfortowej sytuacji, gorzej przychodzi im przyswajanie wiadomości, z którymi ich rówieśnicy doskonale sobie radzą.
W obecnych czasach można zaobserwować ogromną zmianę warunków życia i wzbogacanie środków oddziaływania na dzieci, a mianowicie to, iż obecnie większe są ich możliwości przyswajania coraz to nowszych wiadomości. W tej sytuacji należy zwrócić uwagę na fakt, że przyrost materiału jest znacznie szybszy niż przyrost możliwości opanowywania go przez większą część dzieci co doprowadza do powstawania i narastania konfliktu między możliwościami dziecka a wymaganiami życia i szkoły.5 Pomocne są tu wskazówki od rodziców jak i wiedza z zakresu pracy z dzieckiem autystycznym. Dlatego każdy nauczyciel winien odwołać się do dokumentacji dziecka, by móc umożliwić mu dostosowanie treści do aktualnych możliwości psychofizycznych. Poznanie zwyczajów dzieci, możliwości jak i konsekwencja w postępowaniu, wykorzystanie środków komunikacjizastępczej, to wszystko po to by ułatwić dziecku łatwiejszy dostęp do wiedzy już na starcie. Albowiem niepowodzenia szkolne to „proces zaczynający się w momencie dla nikogo nieznanym, przełomowym dla życia dziecka”6 . Owe niepowodzenia nie są widoczne od samego początku. Zanim wystąpią braki w wiadomościach ujawnione, najpierw pojawiają się ukryte. Braki te występują wówczas, gdy szkoła, do której chodzi dziecko nie dostrzega luk w wiedzy mimo iż takie mają miejsce. Luki, które nie zostaną w porę wykryte mogą ujawniać się i stać przyczyną licznych problemów szkolnych. Podejście do nauki, nauczyciela jak i rówieśników ulega diametralnej zmianie na gorsze. Uczeń bardziej zamyka się w sobie, ciężko do niego dotrzeć, co niekorzystnie wpływa na dalszy rozwój.
Podstawowym obowiązkiem szkoły, nauczyciela i rodziców jest zapewnienie dziecku możliwości i warunków do nauki, do osiągnięcia pozytywnych wyników, a przy tym eliminowanie niepowodzeń szkolnych jeśli tylko się ukażą.
Uogólniając można stwierdzić, że czynniki, które wpływają na powstawanie przyczyn niepowodzeń szkolnych dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w klasach początkowych są niezwykle zróżnicowane. Mogą tkwić w samym dziecku, jak i w środowisku rodzinnym bądź szkolnym i aby walka z nimi przyniosła pomyślne efekty należy je dokładnie poznać. Każdy z nas wie, że niepowodzenia są zjawiskiem bardzo niepożądanym tak ze względów ekonomicznych jak również społecznych czy pedagogicznych.

Fazy i skutki niepowodzeń szkolnych

Niepowodzenia w nauce szkolnej uczniów autystycznych w klasach początkowych występują fazami. Na początku pojawiają się objawy niezadowolenia ze szkoły i brak chęci do nauki, tu można mówić o niepowodzeniach ukrytych. Druga faza, to narastające już braki w wiadomościach, niepowodzenia zaczynają ujawniać się. Z początku mają charakter przejściowy, z czasem utrwalają się-jest to faza trzecia, informująca o pojawieniu się słabych wyników w nauce7 mimo dostosowania treści i warunków nauczania.
Niepowodzenia towarzyszą nam przez całe życie. Może zdarzyć się , iż stają się naszą codziennością. Sytuacje taką możemy zauważyć właśnie wśród dzieci w szkole podstawowej. Czesław Kupisiewicz jako niepowodzenia dydaktyczne określa „ sytuacje, w których występuje wyraźna rozbieżność między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskanymi przez nich wynikami nauczania”.8 Według W. Okonia „ niepowodzenia szkolne są procesem pojawienia się i utrwalania rozbieżności między celami edukacji a osiągnięciami szkolnymi uczniów oraz kształtowania się negatywnego stosunku wobec szkoły”.9 Powyższe definicje ukazują nam związek pomiędzy osiągnięciami dzieci a wynikami nauczania i wychowania. Niepowodzenia szkolne często idą w parze z trudnościami wychowawczymi.
Według M. Tyszkowej „trudności w nauce pojawiają się jako rezultat rozbieżności pomiędzy wymaganiami stawianymi przez szkołę a możliwościami poznawczymi ucznia, które zostaną opisane w rozdziale drugim, i aktualnie osiągniętym przez niego poziomem rozwoju intelektualnego.”10 Uczeń, którego dotkną owe niepowodzenia często postrzegany jest jako ten słabszy, gorszy, inny, który nic nie potrafi. Co jeszcze bardziej pogarsza i tak dość skomplikowana sytuację dziecka autystycznego. Doprowadza to do ciągłego stresu. Uczeń przestaje wierzyć w siebie, brak mu motywacji i chęci do pracy nad sobą. Doprowadzić to może do nerwic, lęku przed szkołą, czyli tzw. fobii szkolnej, co z kolei dodatkowo zaburza cały proces rozwoju dziecka dotkniętego autyzmem. Pomiędzy rówieśnikami dochodzido zachowań agresywnych, bądź też do wycofania się jeszcze z większą siłą, uczniowie dotknięci problemami szkolnymi chcą być „niewidzialni” dla otoczenia. Jest to męcząca i stresująca sytuacja, także bariera , która uniemożliwia prawidłowe przeprowadzenie procesu dydaktycznego. Podobnie dzieje się z osiąganymi wynikami w nauce. To właśnie ocena wpływa na samopoczucie dzieci. Gdy ocena jest zła automatycznie spada samoocena, relacje rówieśnicze również ulegają pogorszeniu, następuje izolacja. Sytuację sprawdzania wiadomości ucznia z autyzmem należy dostosować do aktualnych możliwości intelektualnych i komunikacyjnych oraz specyfiki funkcjonowania. Autystycy z trudnością tworzą wypowiedzi ustne. Tu należy zatem wesprzeć dziecko. Trzeba pamiętać o wydłużonym czasie na analizę i zrozumienie pytania czy polecenia oraz na właściwą reakcję. Warto wspomnieć o jeszcze bardzo ważnej kwestii, czyli tzw. ”etykietowaniu” uczniów. W tym miejscu to nauczyciel odgrywa istotną rolę, aby udzielił odpowiedniego wsparcia, korzystał z szeregu działań specjalistów, by jak najzgrabniej poprowadzić proces edukacji dziecka, by jak najmniej odczuło skutki owych niepowodzeń. Wzmocnienia pozytywne, motywowanie, nagradzanie za najmniejszy choćby postęp. Takie działanie pozwoli drobnymi krokami wyjść dziecku na prostą i funkcjonować pośród rówieśników najlepiej jak potrafi.

Przyczyny niepowodzeń szkolnych uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu

Etiologia niepowodzeń szkolnych jest złożona i niezwykle zróżnicowana. Czynniki, które są ich podłożem wpływają na dziecko w znacznym stopniu.
W literaturze przedmiotu podejmowane są liczne próby kategoryzacji przyczyn niepowodzeń szkolnych w nauce dzieci.
Najczęściej ujęte są one w trzech grupach:
- warunki społeczno-ekonomiczne,
- czynniki biopsychiczne,
- przyczyny dydaktyczne, względnie zależne i niezależne od nauczyciela.11
Powszechnie wiadomo, że zdecydowana większość nauczycieli upatruje główne przyczyny niepowodzeń szkolnych w samych dzieciach, ich zdolnościach czy uzdolnieniach. Zdaniem Marii Grzywak-Kaczyńskiej „Istnieje zależność między wrodzonymi zdolnościami dziecka, głównie jego inteligencją, a niepowodzeniami szkolnymi.”12 Jan Konopnicki traktował owe przyczyny jednakowo, bez wyróżniania ich większego czy mniejszego wpływu. Wyróżnił następujące przyczyny:
- ekonomiczno-środowiskowe,
- intelektualne,
- dydaktyczno-programowe. 13
Jego zdaniem najważniejszą przyczyną należącą do czynnika pierwszego jest nic innego, jak brak opieki nad dzieckiem. Przyczyną, która należy do rzędu czynnika drugiego, to ogólny brak zdolności, czy braki intelektualne. Do tych ostatnich należą między innymi braki w doborze treści programowych.14
Czesław Kupisiewicz pisząc o przyczynach niepowodzeń dydaktycznych wyróżnił trzy główne uwarunkowania:
- popełniane przez nauczycieli w czasie zajęć błędy metodyczne, polegające na słabejznajomości uczniów, procesu nauczania i uczenia się,
- niedostateczna znajomość uczniów przez nauczycieli,
- brak ze strony szkoły opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce.15
Brak wiedzy o autyzmie, źle skonstruowany IPET, brak współpracy z rodzicami i specjalistami, to prowadzi do nawarstwiania się problemów dziecka i niepożądanych problemów i trudności szkolnych.
W wyżej wymienionych poglądach różnych autorów nad problemem niepowodzeń szkolnych, a głównie przyczyn ich powstawania odnajdujemy wiele podobieństw, jednak do końca nie jest wiadomo, które z nich ma największy wpływ na naukę dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, szczególnie w okresie wczesnoszkolnym.
Czynnik społeczno –ekonomiczny jako przyczyna niepowodzeń w nauce dzieci autystycznych.
Czynnik społeczno-ekonomiczny jako przyczyna niepowodzeń szkolnych obejmuje całokształt względnie trwałych warunków materialnych, społecznych i kulturowych, które powodują niekorzystna sytuację życiową dzieci i młodzieży w środowisku szkolnym jak i pozaszkolnym.16
Dom rodzinny jest miejscem, z którego dziecko wynosi wychowanie i przykład. Ma on poniekąd wpływ na postępy i wyniki dziecka w nauce, jego powodzenia bądź niepowodzenia szkolne. W tym wypadku rodzice powinni już od początku nauki dziecka w szkole zwracać szczególną uwagę na dobre opanowanie wiadomości, po to aby znaczne braki w wiadomościach nie pogłębiały się i nie powodowały trudności i niepowodzeń w dalszej nauce, ponieważ później nie będzie na to czasu.
Obowiązkiem każdego rodzica jest obserwacja rówieśników dziecka i zaopatrzenie go w zabawki i podręczniki, które będą rozwijać umysł i staną się źródłem przejściowych lub trwałych zainteresowań nauką, a co najważniejsze powinni z nimi pracować nad tym, aby utrzymać dobry kontakt. Korzystać z pomocy Poradni, terapeutów, poznawać nowe metody i techniki komunikacji zastępczej, by ułatwić dziecku funkcjonowanie w szkole.
Bardzo ważnym elementem domu rodzinnego jest panująca w nim atmosfera. Liczne konflikty i awantury działają hamująco na rozwój i naukę dziecka, ponieważ czuje się ono niepotrzebne i z trudnością zaspokaja swoje potrzeby. To przecież rodzice znają je najlepiej, a zaspokajanie ich jest niezbędnym warunkiem dla prawidłowego rozwoju.
H. Spionek wymienia potrzeby dzieci, które powinno zapewnić im środowisko rodzinne, należą do nich:
- potrzeba pewności i poczucia bezpieczeństwa,
- łączności z bliskimi osobami,
- miłości i uznania. 17
Niepokój wśród rodziców powinno wzbudzić brak kontaktu wzrokowego z dzieckiem dzieci autystyczne nie wykazują bowiem zainteresowania innymi osobami, często też nie domagają się kontaktu fizycznego, nie wykazują również lęku separacyjnego. Dzieci autystyczne mają własna rzeczywistość, „swój świat”, w którym wolą przebywać. Często jest tak, że nie reagują na swoje imię, wolą bawić się same, nie potrafią dzielić się zabawkami, nie rozumieją zabawy w grupie. Mimika jest uboga. Rodzice często nie czują, ze ich własne dziecko je kocha. Wiedzą , że ma swoje potrzeby ale ich nie ujawnia. Rodzic często nie świadomy swego działania nie sprosta tym oczekiwaniom. Niezaspokojenie ich powoduje zaburzenia w zachowaniu się dziecka i może doprowadzić do licznych niepowodzeń edukacyjnych.
Dziecko z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie powinno być w żadnym wypadku lekceważone, co jest kolejną istotną sprawą. Jednak niekiedy tak się dzieje. Rodzice wówczas nie interesują się dzieckiem, nie dbają o jego rozwój intelektualny czy kulturowy, co w konsekwencji prowadzi do tłumienia zainteresowań poznawczych i obniża zdolność do nauki, a ma to związek z uzyskiwanymi ocenami.
Wiadomą sprawą jest, że każde dziecko musi zostać ocenione za swe postępy w nauce. Szkoła natomiast nakłada na dzieci różne obowiązki, zadania, które przeważnie wymagają samodzielności. Jeśli dziecko za swą pracę uzyska ocenę niezadowalającą rodziców, czy nauczycieli nie wolno od razu skazywać dziecka na straty, gdyż wówczas odbiera się mu resztki odwagi. Dziecko autystyczne trzeba najpierw lepiej poznać, zrozumieć i pomóc. Rodzice jako najbliższe osoby winni dążyć do jak najczęstszych wizyt w szkole i wraz z wychowawcą, pedagogiem i psychologiem rozmawiać o sytuacji dziecka. Razem mogą zastanowić się nad przyczyną niepowodzeń dziecka w nauce. Jest to konieczne, albowiem bardzo często konsekwencją braku kontaktu i porozumienia rodziców ze szkołą jest pojawienie się pewnych trudności wychowawczych, których wynikiem mogą okazać się wyniki w nauce.
Dom jak i środowisko maja znaczący wpływ na naukę dziecka, lecz nie wolno pominąć warunków mieszkaniowych i materialnych panujących w nim. Mały uczeń, szczególnie jeśli posiada jakiekolwiek zaburzenia winien mieć przede wszystkim własny, uporządkowany kącik do nauki a także przybory szkolne. Złe warunki domowe jak wiadomo nie stanowią głównej przyczyny niepowodzeń szkolnych, najbardziej niebezpieczne okazuje się złe pożycie rodziny. Dzieci żyjące w ciągłej niepewności i braku poczucia bezpieczeństwa wykazują znacznie większe predyspozycje do niepowodzeń szkolnych, niż dzieci z rodzin rozbitych.18 analizując ów czynnik można śmiało powiedzieć, że obecnie nie ma już tak ogromnego wpływu na naukę, powodzenia czy niepowodzenia szkolne, choć nie wolno pominąć atmosfery panującej w domu a przede wszystkim podejścia rodziców do dziecka uczącego się, gdyż jest to czynnik znaczący.

Czynnik biopsychiczny jako warunek niepowodzeń szkolnych dzieci autystycznych

Przyczyny niepowodzeń szkolnych, które tkwią w samym uczniu to przyczyny biopsychiczne. U dziecka w wieku szkolnym ważna jest jego dojrzałość do nauki na danym szczeblu szkoły, stan jego zdrowia, wyposażenie dziedziczne i nabyte w postaci lepiej lub gorzej funkcjonujących zmysłów, większej lub mniejszej plastyczności umysłu, określonego temperamentu, jego rozwój ogólny, na który składa się zdobyta wiedza, doświadczenie, życie uczuciowe, obok tak wiele w pracy szkolnej znaczących cech woli i charakteru.19 Trudności w zdobywaniu wiedzy mogą być spowodowane obniżoną inteligencją, jednak przy określaniu przyczyń powodzeń i niepowodzeń szkolnych nie należy ograniczać się do badań ilorazu inteligencji. Używanie werbalnych testów winno służyć jedynie do naświetlania problemu, a nie do diagnozy i prognozy.20
Tak więc w nauce dziecka autystycznego czynnikami wpływającymi na powstawanie przyczyn niepowodzeń szkolnych są między innymi:
- umiejętność komunikacji,
- stan zdrowia,
- stereotypowe zachowania,
- przewaga myślenia obrazowego nad werbalnym,
- trudności w przyswajaniu pojęć abstrakcyjnych i w myśleniu abstrakcyjnym,
- trudności w generalizacji wiedzy i umiejętności,
-trudności w myśleniu przyczynowo-skutkowym,
- rutyna,
- osłabiona ciekawość poznawcza, wybiórcze zainteresowania,
- zaburzenia w odbiorze i integracji bodźców sensorycznych.
Na podstawie badań przeprowadzonych przez H. Spionek stwierdzono, że około 15% uczniów to liczba dzieci przejawiających różnorodne wycinkowe zaburzenia przy normalnym poziomie umysłowym. Są to dzieci z mikrodefektami lub nieharmonijnie rozwinięte, czy też z fragmentarycznymi deficytami rozwoju. Są to uczniowie, u których występują niepowodzenia w nauce.
Uczniowie z mikrodefektami rozwoju potrafią prawidłowo myśleć, posiadają jednak gorzej rozwinięte sfery mózgu. Mikrodefekty ujawniają się w pierwszym okresie nauki jako specyficzne trudności w nauce, polegające głównie na niemożności gromadzenia umiejętności czytania i pisania.21
Spostrzeganie dzieci w klasach młodszych jest działaniem przypadkowym i mimowolnym, lecz staje się procesem kierowanym i podporządkowanym świadomym celom. Dziecko więc winno umieć podporządkować swoje spostrzeganie określonemu celowi odrywając się od zajęć i wrażeń ubocznych. Rozpoczynając naukę powinno przede wszystkim być zdolne do wyodrębniania i uogólniania poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów.22 Dzieci autystyczne postrzegają wyłącznie szczegóły, obraz docierający do dziecka jest zbiorem osobnych obiektów, które nie tworzą żadnej całości. Zaburzenia owego spostrzegania u autysty przyczyniają się do opuszczania wyrazów w tekście, mylenia liter, co może zostać odebrane przez nauczyciela jako niechęć dziecka do nauki lub jako przejaw braku zainteresowania nauką. Uczniowie ci widzą, słyszą i odczuwają świat kawałkami, utrudnia im to funkcjonowanie a przede wszystkim naukę, prowadzi do trudności w skupieniu uwagi. Spostrzeganie podobnie jak procesy poznawcze jest ściśle związane z procesem uwagi.
S. Szuman twierdzi, że „uwaga jest takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w korze mózgowej, a następnie podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej orientacji i celowej działalności w świecie otaczającym.”23
W początkowym okresie nauki, u dzieci dominuje uwaga mimowolna, dostrzegają w swym otoczeniu to, co je zainteresuje, co jest nowe. Stopniowo jednak pod wpływem nauki rozwija się uwaga dowolna, czyli bardziej świadome koncentrowanie uwagi na przedmiotach, zadaniach, które niekoniecznie muszą wywołać zaciekawienie.24 Zaburzenia poznawcze towarzyszące autyzmowi mają znaczący wpływ na funkcjonowanie społeczne dziecka. Takim zaburzeniom procesem u dzieci autystycznych jest właśnie uwaga. Braki ujawniają się w sytuacjach społecznych. To doprowadza do niepokoju u ucznia. Ma on kłopot z przeniesieniem uwagi z osoby na przedmiot lub zdarzenie. 25 Uwaga w tym wieku nie jest jeszcze zbyt trwała, w związku z czym zajęcia monotonne powodują zmęczenie i rozproszenie dziecka. Wraz z rozwojem uwagi doskonali się pamięć. Mówiąc o pamięci mówi się na równi o uczeniu się, postępach w nauce lub ich braku.
Z. Włodarski, H. Spionek uważają, że pamięć jest zdolnością dzięki której może występować proces uczenia się. W młodszym wieku szkolnym, dzięki poddaniu dziecka systematycznemu nauczaniu następuje dynamiczny rozwój pamięci. Szybkość zapamiętywania i trwałość przechowywania w niej wyuczonych treści wzrasta dwukrotnie. W tym wieku dokonuje się doniosły przełom w jego rozwoju. Pamięć mechaniczna zaczyna przekształcać się w logiczną. Dziecko, które chce się uczyć, uczy się efektywniej, a jeśli nie pojawiają się niepowodzenia .26
W początkowej nauce czytania najwięcej uwagi uczeń powinien poświęcić wyrobieniu tzw. słuchu fonetycznego oraz sprawności w dokonywaniu przez siebie analizy i syntezy słuchowej.27 Działalność ta nie jest możliwa bez wielu ćwiczeń i poświęceń. Dziecko powinno rozumieć to, co czyta, wówczas samo będzie chętnie sięgało po książki, a czytanie stanie się jego ulubionym zajęciem. Jednakże dzieci autystyczne mają z tym znaczne problemy. W dodatku wysokie wymagania w szkolnictwie ujawniły znaczna liczbę uczniów, którzy wykazują trudności w nauce czytania i pisania. Nauczyciele obserwują, iż na skutek intensyfikacji nauczania w klasach I-III trudności te szybciej się ujawniają, a ich wyrównanie staje się konieczne w celu kontynuowania nauki przez dziecko.28 Zbyt słaby nacisk narzędzia pisarskiego na kartkę papieru, brak umiejętności prawidłowego trzymania narzędzia pisarskiego, nadwrażliwość czuciowa u dziecka autystycznego to kolejny problem. Uczeń nie utrzymuje pisma w liniaturze, jest ono zniekształcone, mało wyraźne. Ołówek jest przytrzymywany opuszkami palców, to przez wrażliwość czuciową. Owe problemy powinny być w porę zauważone i nie karane. Należy podjąć pracę z dzieckiem nad usprawnianiem ręki pod względem manualnym i graficznym , by nie pogorszyć stanu dziecka, nie pogłębiać trudności i niepowodzeń.
Jednym z ważniejszych aspektów rozwoju umysłowego dziecka jest proces doskonalenia się jego wyżej wspomnianej sprawności manualnej. Niesprawność u autysty w tej dziedzinie w dużym stopniu rzutuje na pracę w szkole, w tym szczególnie na naukę języka polskiego, w której niezbędna jest umiejętność pisania. Zdaniem Z. Sękowskiej „zaburzenia manualne są barierą na drodze do pozyskiwania postępów ucznia, szczególnie w klasach początkowych.”29 Uczniowie autystyczni bywają nie do końca sprawni manualnie. Charakterystyczna jest dysharmonia motoryczna- dziecko sprawnie wykonuje te czynności, które bardzo lubi, a niezdarne jest w pozostałych. Można dołączyć tu także zaburzenia czuciowe- nadwrażliwość lub niewrażliwość, na hałas, dotyk czy zapach.
Uczeń autystyczny wykonuje bardzo ostrożnie i powoli poszczególne czynności. Obniżenie tej sprawności jest skutkiem zaburzeń analizatora kinestetyczno-ruchowego oraz zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej.30 Uczniowie o obniżonej sprawności motorycznej piszą wolno, niewyraźnie i nie łączą liter, pismo jest zniekształcone, często nie nadążają zapisać tego , co konieczne. Większość dzieci ze spektrum autyzmu przejawia także nieprawidłowości w funkcjonowaniu sensorycznym, co istotnie wpływa na zdobywanie nowych doświadczeń i edukację. Do nietypowych objawów i zachowań należą między innymi: obronność dotykowa, różnicowanie dotykowe, niepewność grawitacyjna, niepewność posturalna, niskie napięcie mięśniowe-delikatnie pisze, woli leżeć niż się bawić, dziecko jest niezgrabne w czasie pisania.
Ważnym aspektem w pobieraniu nauki jest również mowa jak i myślenie. Mowa jest jednym z czynników, który warunkuje prawidłowy rozwój dziecka. Rozwija się i bogaci wówczas, gdy dziecko przebywa wśród osób dorosłych, naśladuje ich mowę, zapamiętuje wyrazy, powtarza je i utrwala. Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu często maja problemy z mową. Mówią zazwyczaj z opóźnieniem, bądź wcale. Brak mowy nie jest kompensowany ani gestem ani mimiką. Pojawiają się liczne echolalia, dziecko określa siebie słowem ty lub on. Brak umiejętności komunikowania swoich potrzeb sprawia, że dzieci są sfrustrowane i pojawia się krzyk, płacz i agresja. Może zdarzyć się i sytuacja odwrotna. Mowa może być nadmiernie rozwinięta, pełna monologów, która również zakłóca prawidłową komunikację. Częste ćwiczenia i terapia są w stanie trochę rozwinąć tę umiejętność, jeśli stan intelektualny na to pozwoli.
Dzieci autystyczne zamykają się w sobie i nie mówią, bądź mówią wiele ale niekoniecznie na temat.„Obcowanie werbalne staje się szczególnie istotnym czynnikiem rozwoju ludzkich właściwości poznania i działania”.31 można więc, stwierdzić, że decydujący wpływ na jej rozwój maja liczne kontakty indywidualne z ludźmi dorosłymi, szczególnie odnosi się to do środowiska rodzinnego, w tym na pierwszym miejscu do matki.
Z biegiem czasu u dzieci pojawia się mowa pisana, zderza się ona z tą, którą wcześniej się posługiwali. B. Sawa stwierdziła, że „ znaczny procent dzieci, które w wieku szkolnym mają trudności w nauce, wykazuje zaburzenia w rozwoju mowy już we wczesnym dzieciństwie.”32 Malucha, u którego stwierdzi się taki stan należy szybko objąć opieką logopedyczną, a szkoła jako środowisko wychowawcze powinna sumiennie dopełniać jego działania. Ważnym czynnikiem jest także przebywanie dziecka wśród najbliższych mu osób, które pomogą mu w każdej sytuacji, bowiem u nich znajdzie źródła motywacji do wzbogacania swego słownictwa co zachęci go do udziału w zajęciach, które pobudzą go do mówienia i wpływa na myślenie.
Myślenie to „proces uogólnionego i pośredniego poznawania rzeczywistości”.33 Za jego pomocą uczeń poznaje świat, zadaje pytania, może czytać, pisać i liczyć. Wśród uczniów autystycznych znajdują się jednostki, których szybkość i jakość mylenia jest różna i wymagają z tego powodu większej uwagi i pomocy ze strony domu czy szkoły. Pomoc powinna być dostarczana tak, aby dziecko miało możliwość rozwoju, bowiem wówczas niepowodzenia w nauce zmniejszą się w znacznym stopniu.
W walce z niepowodzeniami pomogą z pewnością zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, rewalidacyjne, Trening Umiejętności Społecznych czy Zajęcia z zakresu integracji sensorycznej. Stanowią one szczególnie w pierwszych latach nauki bardzo ważny element, dzięki któremu dziecko uniknie dodatkowych trudności.
Analizując czynnik biopsychiczny jako przyczynę niepowodzeń w nauce dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu nie można jednoznacznie stwierdzić, że jest on decydujący, ponieważ on sam jak i czynnik społeczno-ekonomiczny jest różny w różnych etapach rozwoju. Natomiast zadatki wrodzone decydują w pewnym stopniu o niepowodzeniach dziecka. Jednak bardziej istotna rolę odgrywają tu czynniki tkwiące w organizacji i pracy szkoły.„Jeśli we wczesnych etapach rozwoju takie właściwości psychiczne, jak pojemność lub trwałość pamięci, koncentracja uwagi itp. mogą być związane z zadatkami wrodzonymi, to w późniejszych etapach, w miarę zmian ich struktury, taka zależność będzie mniejsza.”

Czynnik dydaktyczny przyczyną niepowodzeń w nauce dzieci autystycznych w klasach początkowych

Czynnik dydaktyczny względnie zależny i niezależny od nauczyciela jest tym, który ma poważny wpływ na powodzenia i niepowodzenia szkolne dzieci z autyzmem. Każdy nauczyciel ma obowiązek znać poziom wiedzy swych podopiecznych jak również ich stanu zdrowia. Wiedza o rozwoju dzieci, występujących pomiędzy nimi różnicach warunkują efekty pracy dydaktycznej i wychowawczej nauczycieli. Znajomość wiedzy o rozwoju dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu pomoże pedagogom w uniknięciu choćby części trudności i niepowodzeń szkolnych. „Istnieje ogromny wpływ całej osobowości nauczyciela, jego poziomu umysłowego, moralnego, stosowanych przez niego metod wychowania i nauczania, doboru treści nauczania i sposobu organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej.”35
W związku z powyższym do najważniejszych przyczyn niepowodzeń dydaktycznych można zaliczyć między innymi :
- źle dostosowane treści nauczania,
- formy pracy,
- nieodpowiednio dobrane metody, albowiem dzieci autystyczne wykazują różne możliwości intelektualne i w innym tempie mogą się uczyć. Niektóre posiadają wybitne zdolności wysypkowe, gdzie dobrze przemyślany dobór metod, form i technik pracy jest konieczny,
- środki dydaktyczne,
- organizacja miejsca nauki dziecka,
- system zasad dydaktycznych,
- poziom wykształcenia nauczycieli,
- różne sposoby motywowania.
Stosowanie niewłaściwych metod, zasad czy środków dydaktycznych jest bardzo pożądane w zapobieganiu opóźnieniom w nauce. Winny one być dostosowane do wieku, stanu zdrowia dzieci, celów i treści pracy nauczyciela. jednostronność w posługiwaniu się nimi nie zapewnidobrych wyników w ich pracy, a postępy w nauce wielu ucznió1.2. będą znacznie mniejsze.
Kolejną istotną sprawą są czynności, które wpływają na klimat społeczny szkoły. Są nimi:
- emocje,
- konflikty,
- nieodpowiednie spełnianie obowiązku szkolnego,
- przewaga kar nad nagrodami,
- niesprawiedliwość w działaniu. 36
Dzieci w szkole powinny nauczyć się, że przyjaźń to wzajemność, życzliwość i pomoc. Dlatego tak ważna jest tu rola wychowawcy, czy pedagoga specjalnego. Winni wiedzieć na czym polega owe zaburzenie i jak postępować z uczniem autystycznym, by proces edukacji był płynny i rytmiczny.
Na efekty w nauce wpływ ma nie tylko klimat jaki panuje w szkole, ale także samo podejście ucznia do obowiązku szkolnego, czy stosunek nauczyciela do wykonywanej pracy. Od niego, jego pracy i podejścia do dziecka lub nauczania w dużym stopniu będzie zależało jakie wyniki w nauce osiągną uczniowie. To nauczyciel wprowadza dzieci w świat wiedzy, problemów, jednak niektórzy robią to w sposób mechaniczny kompletnie nie licząc się z podopiecznymi. W tym wypadku należy uwzględnić błędy , jakie wynikają ze stosunku nauczyciela do ucznia, który wymaga specjalnej opieki:
- ujemna ocena dziecka, krzywdzące je reakcje pedagogiczne,
- ocenianie tylko wydolności intelektualnej dziecka a pomijanie jego zaburzeń,
- pomijanie w ocenianiu dziecka okoliczności, warunków oraz wysiłków, które są nieraz bardzo duże mimo słabych efektów szkolnych,
- brak kwalifikacji do pracy z dziećmi. 37
Owe błędy winny być jak najszybciej zaniechane, ponieważ burzą rozwój uczniów1.3. i nie stwarzają im warunków do poprawienia swego stanu. Szkoła często wypełnia zadania dydaktyczne zupełnie zapominając o tych wychowawczych. Badania wykazały, że
„niepowodzenia w nauce powodowane są zbyt szybkim tempem pracy na lekcji, niewystarczającym wyjaśnieniem i utrwaleniem materiału nauczania.”38
Gdy zauważymy u dziecka niepokój , lęk czy rozdrażnienie bądź problemy z wykonaniem zadania warto udzielić dziecku konkretnych wskazówek, co i w jaki sposób ma zrobić. Trzeba jasno wyjaśnić nasze oczekiwania, a kiedy trzeba umożliwić oddzielenie się od grupy, by uczeń mógł się wyciszyć i uspokoić.39 Uczniowie autystyczni charakteryzują się sztywnym repertuarem zachowań. Pojawiają się problemy z samodzielnym wykonywaniem zadań. Dlatego ich uczenie „ musi być wyraźnie uporządkowane. Ważne jest podzielenie zadań na mniejsze etapy, aby były one dla dziecka jasne.”40
Reasumując, czynnik dydaktyczny należy zwrócić uwagę na rezultaty dotychczasowych badań nad psychologicznymi i dydaktycznymi przyczynami niepowodzeń szkolnych:
- Złożoność charakteru różnych przyczyn braku postępów dzieci w nauce,
- Związek między poziomem rozwoju umysłowego dzieci a warunkami społeczno-ekonomicznymi, w jakich żyją,
- Doniosły wpływ szkoły i rodziny na postępy ucznia,
- Związek niepowodzeń szkolnych z różnymi postaciami zaburzeń. 41
Ów czynnik najbardziej wpływa na powstawanie przyczyn niepowodzeń szkolnych, dlatego obowiązkiem każdego nauczyciela jest pomoc a nie szkodzenie dzieciom w ich pracy, podkreślanie nawet najdrobniejszych postępów w nauce tak, aby uwierzyło w siebie i własne możliwości. Kiedy napotka trudności i niepowodzenia jak najszybciej im zapobiec , przy czym pomocne i korzystne okazują się czynności profilaktyczne, diagnostyczne i terapeutyczne.

Profilaktyka, diagnoza i terapia pedagogiczna jako środki zaradcze stosowane w walce z niepowodzeniami szkolnymi

Nauczyciel podejmując walkę z niepowodzeniami szkolnymi powinien znać proces ich powstawania, a także ich przyczynę. Podstawowymi środkami zaradczymi stosowanymi w walce z niepowodzeniami szkolnymi są :
- Profilaktyka pedagogiczna,
- Diagnoza pedagogiczna,
- Terapia pedagogiczna. 42
Najbardziej istotnym skutkiem niepowodzeń szkolnych są zaburzenia sfery emocjonalno-uczuciowej, motywacji do nauki a także niechęć dziecka do szkoły i nauczycieli. Dlatego też wychowawca klasy i pedagog specjalny, w której znajdują się dzieci z niepowodzeniami powinien przede wszystkim pomóc swym podopiecznym w ich przezwyciężeniu. Zadaniem jego jak i szkoły jest zorganizowanie zajęć specjalistycznych, podjęcie współpracy z rodzicami jak i Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną. Podstawą oczywiście jest wczesne wykrycie luk i ich zwalczanie. Bardzo przydatne wydaje się tu być zainteresowanie dzieckiem, jego poziomem zaburzeń. Ułatwi to bowiem auty stykowi nabranie wiary we własne siły i możliwości, stanie się małym krokiem do wyrównywania braków. Atmosfera panująca w szkole, klasie czy domu jak i nauczyciele, którzy interesują się uczniem i znają jego problemy i troski do klucz do osiągnięcia jakże ważnych sukcesów. Zadania nauczycieli uczących dzieci ze spektrum autyzmu winny być następujące:
- Przygotowanie dzieci do życia w społeczeństwie ludzi dorosłych,
- Kształcenie postaw i charakteru uczniów,
- Stwarzanie warunków do samorzutnej działalności,
-Posługiwanie się środkami kształcenia i wychowania- tradycyjnymi i nowoczesnymi,- Profilaktyka pedagogiczna-
Ważniejsza jest rola profilaktyki niż leczenia niepowodzeń w nauce.44
Głównym kierunkiem działań profilaktyki pedagogicznej są:
- poznanie dziecka,
- wykrycie niepowodzeń,
- opracowanie IPET,
- dobór odpowiednich metod i form pracy z dzieckiem.
Należy przede wszystkim dostosować wymagania edukacyjne niezbędne do uzyskania sukcesu edukacyjnego do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia. Dla dzieci z autyzmem Zespół winien opracować IPET. Oczywiście nie ma gotowych egzemplarzy. Nauczyciele specjaliści pracujący na co dzień z uczniem mają obowiązek stworzyć go w oparciu o diagnozę dokumentacji dziecka. Nauczyciele winni zwrócić uwagę na zalecenia zawarte w orzeczeniu do kształcenia specjalnego. Wszystkie formy kontroli poziomu osiągnięć edukacyjnych ucznia winny być dostosowane do jego potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych. Niepowodzenia mają być ujmowane jako wyzwania, zadania na przyszłość. W ocenie należy brać pod uwagę zainteresowanie, samodzielność, aktualne możliwości dziecka, wysiłek i postępy. Natomiast działania nauczycieli muszą być zintegrowane, ukierunkowane na poprawę funkcjonowania ucznia. W IPET są wskazówki na co zwrócić szczególną uwagę w pracy z uczniem aby uniknąć trudności i porażek. Istotny jest zakres i sposób dostosowania wymagań edukacyjnych, wyraźne stawianie granic zachowania, wydłużenie czasu pracy na zajęciach, uprzedzanie o zmianach. O pozyskanych efektach naszych działań powie nam dokonana wielospecjalistyczna ocena poziomu funkcjonowania ucznia. W planowaniu pracy z dzieckiem pomocny może być również program długofalowy TEACCH.45 Opiera się on na technikach behawioralnych. Związany jest z komunikacją, tak aby nie dopuścić do nawarstwiania się problemów z komunikacją. Wyniki jakie otrzymuje nauczyciel są podstawą do tworzenia programów nauczania. „Obejmuje on ćwiczenia rozwijające naśladownictwo, percepcję , motorykę dużą i małą, koordynację wzrokowo-ruchową, działanie poznawcze, mowę czynną, samodzielność i uspołecznienie”,46 a więc wszystko to, co gwarantuje osiągnięcie sukcesu dydaktycznego. Koniecznym ogniwem w osiągnięciu sukcesu przy tworzeniu programu jest zachęta, wzmocnienia pozytywne, stała obserwacja wychowanka. Małymi kroczkami uczymy malca zabawy, języka, co w przyszłości ułatwi naukę i zminimalizuje niepowodzenia. Kolejny program nastawiony jest na naukę komunikacji i adaptacji społecznej. Wszechstronnie stymulujący rozwój. Doskonali się tu koncentrację uwagi i umiejętność komunikacji ze światem. Albowiem dziecko z autyzmem, jak każdy inny uczeń z zaburzeniami komunikacji potrzebuje:
- właściwej diagnozy i zastosowania najbardziej korzystnych zastępczych metod komunikacji,
- stałej opieki terapeuty,
- czasu na naukę
- dostępu do materiałów dydaktycznych,47
- diagnoza pedagogiczna.
Diagnoza pedagogiczna to czynność, która pomoże w wykryciu luk w wiedzy dziecka. Podstawą jej są rozmowy z uczniem, gdy kontakt nie jest utrudniony, z rodzicami, a podstawę do orzekania o formie pomocy stanowi diagnoza o charakterze kompleksowym:
- medyczna,
- psychologiczna,
- pedagogiczna. 48
Diagnoza medyczna charakteryzuje prawidłowości, wady i zaburzenia w rozwoju fizycznym. Psychologiczna interesuje się natomiast rozwojem umysłowym ucznia, procesami poznawczymi czy osobowością. W diagnozie pedagogicznej ukazany jest stopień zaawansowania w nauce oraz zakres niepowodzeń, braków i opóźnień szkolnych. W czasie prowadzenia diagnozy należy sumiennie współdziałać z rodziną i prowadzić dziennik obserwacji, w którym zawarte zostaną informacje o ocenie, postępach i zachowaniu dziecka, wówczas łatwiej będzie wykryć niepowodzenia dziecka. Diagnoza ma spełniać przede wszystkim dwa warunki:
- ukazać nie tylko braki dziecka, ale takie jego mocne strony, pozwalające tak organizować pomoc, aby zapewnić mu sukces,
- opracowywać programy, stanowić „przepis” postępowania terapeutyczno-dydaktycznego49
nauczyciel może skorzystać również z narzędzi diagnostycznych oraz z pomocy specjalistów, by przeprowadzić rozpoznanie specjalnych potrzeb czy trudności edukacyjnych ucznia. W takim opracowanym samodzielnie arkuszu obserwacji nauczyciel powinien uwzględnić:
- sposób i poziom komunikacji ucznia,
- występowanie zachowań trudnych,
- kontakt wzrokowy,
- umiejętność zabaw naśladowczych,
- umiejętność współpracy,
- mocne strony dziecka, itp.,50
- terapia pedagogiczna.
Oprócz profilaktyki i diagnozy pedagogicznej istnieje terapia pedagogiczna. Może odbywać się indywidualnie i zbiorowo. W formie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, rewalidacyjnych czy Treningu Umiejętności Społecznych. Kluczowa jest wczesna terapia zaburzeń podstawowych. Nauczyciele pracujący z dzieckiem z zaburzeniami ze spektrum autyzmu powinni:
- poznać cechy psychoruchowego rozwoju dziecka,
- współuczestniczyć w opracowaniu indywidualnych programów wspomagających rozwój,
- stawiać uczniom wymagania na miarę ich możliwości,
- nie stwarzać im sytuacji dydaktycznych, wywołujących napięcia emocjonalne.
Największym problemem staje się tu nauka czytania i pisania, dlatego terapeuta musi brać bezpośredni udział w ćwiczeniach i kierować pracą dziecka. Program nauki czytania globalnego Domana winien być podzielony na etapy:
- nauka pojedynczych słów,
- wyrażenia dwuwyrazowe,
- proste zdania,
- rozbudowane zdania
- książki
Inną metodą jest metoda czytania prof. Jadwigi Cieszyńskiej. To metoda syntetyczna, sylabowa z elementami czytania globalnego. Pracując z dziećmi z wykorzystaniem wyżej wymienionych metod należy pamiętać o przyjaznej atmosferze, wsparciu dla ucznia i niesieniu pomocy. Dlatego niezbędne jest dokształcanie nauczycieli, które obejmuje:
- poznanie przyczyn zaburzeń w rozwoju dziecka,
- diagnoza psychologiczna i pedagogiczna,
- poznanie wybranych zagadnień dotyczących rozwoju mowy uczniów,
- nabywanie wiedzy i umiejętności z zakresu rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych.
Po tychże etapach nauczyciel obejmuje opieką dzieci z deficytami rozwojowymi a także niesie im pomoc. Praca musi być systematyczna, by przyniosła efekty, rytmiczna, zaplanowana. Doskonaląc z dzieckiem naukę czytania i pisania należy uwzględnić 3 aspekty działań terapeutycznych B. Zakrzewskiej:
- psychoterapeutyczny,
- psychologiczny,
- dydaktyczno-lingwistyczny,
W tych aspektach wydzielono dwa okresy :
- wstępny, dążący do przywrócenia dziecku wiary we własne siły za pomocą terapii zabawy i zajęciowej/ program aktywności Knillów, czyli rozbudzenie aktywności dziecka, zachęcanie do działania, met. pedagogiki zabawy tj. pląsy, zabawy ruchowe, muzykoterapia itp.,
- właściwy, czyli kompleksowe kształcenie opóźnionych funkcji. 53
Pracując z małymi autystykami, my jako nauczyciele, musimy przestrzegać pewnych zasad, by ułatwić im naukę:
- indywidualizacji: ćwiczenia dobierane na podstawie diagnozy, dostosowane do każdego ucznia, eliminowanie współzawodnictwa,
- celowości: zmiany muszą wynikać z konkretnych potrzeb,
- wszechstronności: usprawnianie zaburzonych i niezaburzonych funkcji, współpraca z nauczycielami i rodzicami,
- życzliwości: życzliwy stosunek do dziecka, przychylna swobodna atmosfera, elementy terapii zabawy, ćwiczenia dobrane wg możliwości dziecka,
- optymizmu pedagogicznego: wiara nauczyciela w dziecko, systematyczna praca. 54
Owa pomoc prowadzona jest nie tylko w szkołach lecz również w Poradniach. Są one niezastąpione w leczeniu dzieci, diagnozowaniu ich i ich zaburzeń. Uczestniczenie w zajęciach winno trwać do czasu zlikwidowania opóźnień w nauce a aby efekty były lepsze konieczna jest obecność rodziców, którzy śmiało wspierają swe pociechy w trudnej walce z niepowodzeniami.

Wnioski końcowe

Głównym problemem podjętej pracy było określenie czynników wpływających na powstawanie przyczyn niepowodzeń szkolnych uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Najczęstszymi czynnikami wpływającymi na ich powstawanie są; czynnik biopsychiczny, dydaktyczny i społeczno-ekonomiczny. Pierwszy, przejawiający się m.in. złym stanem zdrowia, wadami rozwojowymi, złym poziomem sprawności umysłowej. Drugi- brak pomocy ze strony domu, odtrącenie dziecka, zła atmosfera domowa i trzeci- złe przygotowanie nauczycieli, rutyna, nieodpowiedni dobór metod i form pracy, czy podejście do ucznia. Jak wiadomo uczniowie ze spektrum autyzmu to szeroka i zróżnicowana grupa uczniów, wśród której nie ma dwóch jednakowych jednostek. Dzieci mają swoiste problemy z uczeniem się co ma związek z ich zaburzeniami. Niektóre związane są z percepcją inne z poznawczymi dysfunkcjami a jeszcze inne mają związek z trudnymi zachowaniami, co jest przeszkodą w ich zdolnościach uczenia się. Dla dzieci z autyzmem nauka zawsze stanowi wyzwanie, ale nauczyciele którzy zrozumieją związane z procesem nauczania zagadnienia poznawcze i percepcyjne mogą z powodzeniem pomóc im wyłuskać tkwiący w nich potencjał. Dlatego tak ważna jest wymiana informacji pomiędzy szkołą a domem. Rodzice są najważniejszym źródłem informacji o dziecku. W stosunku do dziecka należy być czujnym i spokojnym. Trzeba dążyć do współpracy z rówieśnikami, wyznaczać cele społeczne dla uczniów i ich rówieśników, zachęcać do zawierania przyjaźni. Postawa nauczyciela wobec dziecka z autyzmem jest kluczem do skuteczności w pracy i do radzenia sobie z trudnymi zachowaniami. Autentyczność, akceptacja, elastyczność, nastawienie, to atuty nauczyciela. należy uwierzyć w ucznia, szanować go i wspierać w ciężkiej walce z niepowodzeniami. Aby odnieść sukces w pracy z dzieckiem z zaburzeniami ze spektrum autyzmu należy przede wszystkim przestrzegać zasad:
- poświęcić czas na nawiązanie prawidłowych relacji,
- szanować podopiecznego,
- rozwijać wiarę w możliwości dziecka,
- nie oczekiwać ograniczeń zanim do nich nie dotrze,
- indywidualizacji,
- kreatywność.
Należy zauważyć, że w całym kraju problemem niepowodzeń szkolnych uczniów i ich kształceniem interesują się i zajmują coraz większe grupy specjalistów działających w tymże zakresie. Dlatego też pedagogika jak i psychologia winny angażować się w pełni w problematykę pomocy uczniom z problemami w nauce, tak aby nie byli oni nietolerowani czy nieakceptowani. Trzeba więc wspólnie z nimi i ich rodzinami stymulować ich rozwój, a także wzmacniać motywację do nauki i pracy nad sobą, bowiem złożoność czynników wpływających na powstawanie przyczyn niepowodzeń szkolnych sprawia, iż sam nauczyciel nie jest w stanie poradzić sobie z ich eliminowaniem.

Bibliografia

Druki zwarte :
1. Bełszyński J., Autyzm a niepełnosprawność intelektualna i opóźnienie rozwoju, Harmonia Universalis, Gdańsk 2011.
2. Dykcik W., Pedagogika specjalna, WSiP, Olsztyn 2001.
3. Jurkowski A., Ontogeneza mowy i myślenia, WSiP, Warszawa 1985.
4. Kephart N. C., Dziecko opóźnione w nauce szkolnej, PWN, Warszawa 1970.
5. Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, PZWS, Warszawa 1966.
6. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa 1972.
7. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa 1973.
8. Kupisiewicz Cz., Niepowodzenia dydaktyczne, PWN, Warszawa 1970.
9. Lipkowski O., Pedagogika specjalna, PWN, Warszawa 1981.
10. Maciarz A. pod red. A.Rudzińskiej Rogoży i J.Lipińskiej Lokś, Osoba niepełnosprawna w rodzinie i środowisku lokalnym, Doświadczenie lubuskie, Zielona Góra 2010.
11. Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Żak, Warszawa 1998.
12. Pisuła E., Małe dziecko z autyzmem, Gdańsk 2005, s.14.
13. Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, „Materiały dla nauczycieli”, MEN.
14. Przetacznik–Gierowska M., Makiełło- Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1985.
15. Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1997.
16. Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, WSiP, Warszawa 1998.
17. Spionek H., Zaburzenia w zachowaniu się uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1985.
18. Szuman S., O uwadze. Kształtowanie i aktywizowanie uwagi mimowolnej uczniów, PZWS, Warszawa 1961.
19. Szuman S., Psychologia wychowawcza wieku szkolnego, WSiP, Kraków 1967.
20. Tyszkowa M., Czynniki determinujące pracę szkolna dziecka, Warszawa 1964, s. 25.
21. Więckowski R., Pedagogika wczesnoszkolna, WSiP, Warszawa 1995.
22. Włodarski Z., Psychologia uczenia się, PWN, Warszawa 1972.
23. Wołoszynowa S., Młodszy wiek szkolny, PWN, Warszawa 1973.
24. Zakrzewska B., Trudności w czytaniu i pisaniu. Modele ćwiczeń, WSiP, Warszawa 1996.
25. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1982.

Czasopisma
1.Konopnicki J., Niepowodzenia w nauce szkolnej- przyczyny i środki zaradcze, „Kwartalnik Pedagogiczny”, Warszawa 1970, Nr 3.
2.Łuria A. R., Dziedziczność, środowisko i rozwój psychiczny, „Wychowanie” Nr 5, Warszawa 1962.
3.Pomykało W., Vademecum dla rodziców, „Oświata i Wychowanie”, Warszawa 1987.
4.Więckowski R., Próba intensyfikacji pracy uczniów w procesie nauczania, „Kwartalnik Pedagogiczny”, Warszawa 1966, Nr 4.