Podręczny poradnik analizy dzieła lirycznego dla uczniów szkół ponadpodstawowych

Poradnik analizy dzieła lirycznego:

NIE UOGÓLNIAJ TEKSTU! WSZYSTKO, CO NAPISAŁ POETA, COŚ OZNACZA!
ANALIZUJ TEKST WERS PO WERSIE!
PRZED INTERPRETACJĄ PRZYGOTUJ DANE (CZYLI OPIS DOSŁOWNY TEGO, CO JEST W TEKŚCIE)

Kolejność działań:
1. Określenie podmiotu lirycznego (JA liryczne – czasowniki w pierwszej lub trzeciej osobie)
a. Czy podmiot jest bezpośredni (obecność pierwszoosobowych czasowników, zaimków lub widocznego adresata, do którego musi KTOŚ mówić), czy pośredni (opis zjawiska z użyciem głównie trzecio osobowych form)
b. Nadanie roli podmiotowi lirycznemu (poeta, filozof, kochanek, buntownik, obserwator itp.) Przy nazywaniu podmiotu opieraj się głównie na jego charakterystycznych cechach występujących w tekście (nie musisz szczegółowo wyjaśniać, kim jest osoba mówiąca). Cechą charakterystyczną może być czynność, którą wykonuje.
2. Określenie adresata lirycznego (TY liryczne – czasowniki w drugiej osobie)
a. Pamiętaj, że adresat musi ujawniać się w tekście. Czytelnik nie jest adresatem, chyba, że podmiot liryczny zaznaczy wprost, że się do niego zwraca.
b. Adresat musi pojawiać się w przeważającej części tekstu – nie uznaje się za adresata kogoś, do kogo podmiot zwraca się np. w ostatnim wersie.
3. Określenie bohatera lirycznego (ON liryczne – czasowniki w trzeciej osobie)
a. Bohater liryczny musi ujawniać się w przeważającej części tekstu.
4. Kompozycja tekstu.
a. Spójna czy zaburzona
b. Podział na zwrotki lub brak
c. Odkryj gatunek liryczny, jeśli jest klarowny (oda, hymn, sonet, erotyk)
d. Rytmika i rymy
wiersz z rymami czy bez
określenie wersyfikacji:
- wiersz zdaniowo-rymowy (każdy wers to fraza zdania)
- wiersz sylabiczny (równa ilość sylab w każdym wersie)
- wiersz sylabotoniczny (równa ilość sylab oraz równo rozłożone akcenty)
- wiersz toniczny (równo rozłożone akcenty)
- wiersz wolny (brak rymów, obecna interpunkcja)
- wiersz biały (brak rymów, brak interpunkcji)
e. Charakterystyczne cechy kompozycji
5. Określenie sytuacji komunikacyjnej (Jakiego rodzaju jest to komunikat)
Sytuacja komunikacyjna to forma mówienia (nagana, pochwała, zachwyt, refleksja, opis, spowiedź, groźba). Żeby dobrze rozpoznać sytuację komunikacyjną musisz wyciągnąć wnioski z kontekstu (kto do czego i o czym mówi, np. jeśli podmiot używa idealizujących określeń, to pewnie czymś się zachwyca, jeśli używa zgrubień, raczej wyraża gniew itd.). Wypowiedź nie musi mieć tylko jednej formy komunikacyjnej (niektóre są sobie bliskie, inne są mniej lub bardziej szczegółowe). Wybierz najbardziej charakterystyczną sytuację komunikacyjną lub kilka, zaczynając od najbardziej ogólnej – np. jest to refleksja, która ma charakter wewnętrznej spowiedzi, pełnej rozpaczy nad własnym losem.
6. Określenie sytuacji lirycznej (Twoje dane do interpretacji – opisanie tekstu DOSŁOWNIE, zaczynając od „podmiot liryczny mówi....”, musisz więc opowiedzieć tekst własnymi słowami. Po zakończeniu parafrazy tekstu wypisz charakterystyczne cechy zaakcentowane w wierszu.
7. Interpretacja tekstu.
a. Powinna przebiegać podobnie do analizy dzieła graficznego w przypadku matury ustnej. Musisz wytłumaczyć znaczenie znalezionych przez ciebie elementów dosłownych (tych z sytuacji lirycznej). Interpretację zaczynasz zawsze od najbardziej charakterystycznych cech odkrytych w sytuacji lirycznej. Np. odkryłeś, że podmiot liryczny wyraża się krytycznie o krainie pełnej owoców i życia, otoczonej nierealną, przyjazną przyrodą (to twój dosłowny opis), teraz powinieneś wskazać, że ta kraina to Arkadia (życie, owoce, przyroda) a podmiot liryczny z jakiegoś powodu nie jest w niej szczęśliwy (a powinien być, tak więc motyw Arkadii zostaje zaburzony)
b. Pamiętaj o uwzględnieniu w interpretacji tytułu wiersza.
c. Pamiętaj, że Twoja interpretacja musi być spójna i logiczna, nie może przypominać puzzli, rozsypanych przypadkowo cech i argumentów. Żeby tego uniknąć, stosuj metodę pytań (inaczej zwaną „heurystyczną”). Niech każdy znaleziony przez Ciebie argument stanie się pytaniem, na które zaczniesz szukać odpowiedzi wśród swoich danych (tych z sytuacji lirycznej). Dzięki temu każdy argument będzie nawiązywał do jednej myśli.
d. Przykład: odkryłeś, że podmiot liryczny nie czuje się szczęśliwy w Arkadii, powinieneś więc zadać sobie pytanie „dlaczego w tej krainie ten akurat człowiek jest nieszczęśliwy?” – zaczynasz więc szukać wśród danych zwrotów tłumaczących ten stosunek osoby mówiącej. Zauważasz, że w niektórych wersach opisywana jest śmierć – masz więc odpowiedź: podmiot liryczny nie czuje się szczęśliwy, ponieważ w tej krainie panuje śmierć. Powinieneś teraz zadać sobie pytanie „czemu w Arkadii panuje śmierć?” – i wyszukać odpowiedzi. Okazuje się, że w tym świecie panuje wojna (wśród słów pojawiają się określenia „strzał, bomba, pożar itp.) – Twoje kolejne wytłumaczenie. Następne pytanie powinno brzmieć – „czy kraina spowita wojną może być Arkadią?” – tekst wyraźnie będzie sugerował, że tak – ta kraina jest Arkadią z wojną w tle. Zapytaj więc „jakiego rodzaju jest to Arkadia? Realistyczna czy symboliczna?” – tekst wyjaśnia, że Arkadia jest tutaj tylko symbolem, w dodatku młodości (w wierszu pojawiają się określenia dotyczące młodego wieku podmiotu, w dodatku przemawiającego w imieniu pokolenia). Test więc najprawdopodobniej będzie poruszał temat zniszczonej przez wojnę krainy szczęścia młodych ludzi. (Przykład oparty na tekście „Pokolenie” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego)
8. Nurty, motywy i pojęcia kluczowe.
a. Odkryłeś już o czym jest tekst, teraz czas na dopasowanie go do istniejących w kulturze nurtów, motywów oraz tematów.
i. Określ sposób przedstawienia zjawisk kluczowych w tekście (w naszym przypadku Arkadii) – czy jest realistyczna, naturalistyczna, symboliczna, groteskowa, parodystyczna, patetyczna, fantastyczna, nadrealna. Wytłumacz oczywiście, co wynika z Twojego wniosku.
ii. Przyporządkuj znalezione zjawiska do informacji znanych z historii literatury.
1. Informacje historyczne
2. Informacje biograficzne
3. Filozofia epoki
4. Nurty epoki
5. Światopogląd człowieka z czasów powstania tekstu.
(Na przykład: wiersz „Pokolenie” to przykład tekstu tyrtejskiego, opisującego pokolenie Kolumbów – młodzieży, która straciła dzieciństwo na rzecz wojny)
b. Znajdź kluczowy motyw tekstu. Określ motywy towarzyszące (mniej ważne dla Twojej interpretacji)