Recenzja książki "Summerhill. Szkoła wolnych ludzi" - Alexander Sutherland Neill

Summerhill jest prawdziwym miejscem, nie utopią. Życie w społeczności liczącej około 100 osób nie zawsze jest łatwe. Każdy uczy się tu życia, choć w zimny styczniowy dzień, przy wietrze wiejącym ze wschodu nie wydaje się to być wspaniałe. Jednak latem Summerhill jest cudowne, zielone, bujne. Nie jest to Nibylandia. Ta szkoła to więcej niż rodzina – to towarzystwo, śmiech, prawdziwe uczucia. Dla wielu uczniów Summerhill staje się najważniejszym i najbardziej znaczącym doświadczeniem w życiu”.[1]
Takimi słowami dyrektor szkoły Summerhill Zoë Neill Readhead wita na oficjalnej stronie internetowej wszystkich gości.

Co takiego jest w tej założonej w 1921 roku przez Alexandra S. Neilla szkole, że budzi ona tak skrajne uczucia? Co takiego jest w tej szkole, że zarówno zachwyca, jak i oburza? Co takiego jest w tej szkole, że sam założyciel wydał o niej kilka pozycji książkowych? Kolejne pytanie wywodzi się z poprzednich – co takiego jest w tej publikacji, że z jednej strony wywołuje zachwyt, a z drugiej falę krytyki?
Tytuł książki ma bardzo wymowne znaczenie. Summerhill to letnie wzgórze, kojarzące z euforią, radością, szczęściem. Wolni ludzie to z kolei osoby, które nie są ograniczone żadnymi regułami, ramami czy systemami, a więc ludzie radośni. Znaczenie to podkreśla ideologię autora – stworzenie szkoły, w której uczniowie są po prostu szczęśliwi.
Celem publikacji jest dostarczenie czytelnikowi informacji o koncepcji szkoły Summerhill, która zasłynęła ze swojego pionierskiego podejścia do systemu edukacji oraz problemu wolności uczniów. Alexander Sutherland Neill z ogromną śmiałością opowiada o swojej filozofii i skutecznej strategii dydaktyczno – wychowawczej. Choć stara się on pokazać wady i zalety szkoły, to jednak stronniczość i subiektywizm wydają się być zauważalne na kartach publikacji.

Okładka jest wyjątkowo atrakcyjna i odpowiada treści książki kolorystyką oraz świetnie dobranymi rysunkami. Ptak, symbol duszy ludzkiej, uwikłany jest niejako w sytuację rodzajową i wykracza poza wszelkie granice. Symbolika ptaka prowadzi znacznie dalej i głębiej, ku ładowi i metafizyce, ku nieskrępowanej wolności, ku słońcu i światłu. Czarny dom ma wyraźnie znamienne znaczenie – jest to rodzina, najbliższe otoczenie, środowisko, w jakim wychowuje się dziecko. To także ciało człowieka, jego emocje, uczucia i pragnienia. Dom jest czarny, bo środowisko, w jakim żyje dziecko jest smutne, pozbawione radości, skrępowane, ograniczone. Brak w nim poczucia bezpieczeństwa oraz problemy. Jednak z komina domu wydobywają się zielone liście zwiastujące nadzieję i równowagę. Zieleń regeneruje siły i uspokaja. W ideologii Neilla wolność i równowaga psychiczna ma ogromne znaczenie, ponieważ prowadzi do wewnętrznego spokoju i „uzdrowienia”. Ważnym elementem okładki jest także tęcza, która w przyrodzie zwiastuje poprawę pogody. Tęcza to symbol oczyszczenia, po którym mają przyjść lepsze dni. Jest połączeniem nieba i ziemi, a w ideologii Neilla jest przymierzem pomiędzy smutkiem, kryzysem a nadzieją i nowym, lepszym życiem. Symbole te nie są jednoznaczne i na tym polega ich siła, tak jak wielka jest siła filozofii szkoły Summerhill. Symbole i znaki wskazują drogę, reszta zależy od ludzi.

Na początku publikacji A. S. Neill przytacza fragment prozy poetyckiej libańskiego pisarza Khalila Gibrana The Prophet (Prorok). Utwór ten, podobnie jak książka Summerhill nie jest zbiorem porad, jak zmienić życie, nie jest też wskazówką, jak być szczęśliwym. Sentencje Proroka to niezwykła tkanina uszyta z misternych nici – myśli, idei, słów, nad którymi tylko mądry człowiek potrafi zatrzymać się na chwilę. Podobnie traktuje swoje dzieło Neill. Tylko nieliczni potrafią tak wychować dzieci, aby były one nie tylko szczęśliwe, ale także wolne. Fragment utworu idealnie oddaje ideologię szkoły pedagoga. Dzieci, pomimo że są wychowywane przez rodziców, to jednak do nich nie należą. Rodzice mogą ofiarować im swoją miłość, poczucie bezpieczeństwa, ale nie myśli. Nie mogą oni kierować ich życiem. Obowiązkiem opiekunów jest zapewnić dziecku dom, ale jest to tylko dom w formie fizycznej, dom dla ciała. Dom jutra czyli przyszłe życie należy do dzieci. Khalil wychodzi z założenia, iż nikt nie jest w stanie przewidzieć, jak dom ten będzie wyglądał. Autor podkreśla fakt, iż przeszłość minęła i nie należy oglądać się za siebie, tylko iść naprzód. Rodzice mogą upodabniać się do dzieci, ale dzieci nie mogą upodabniać się do rodziców. Nie mogą oni żyć ich życiem. Filozofia Neilla także opiera się na założeniu, że dzieci są wolnymi ludźmi i żyją własnym życiem. Taka jest również część tytułu książki – Summerhill. Szkoła wolnych ludzi. Nie chodzi tutaj o wolność w sensie fizycznym, ale perspektywę wolności cielesnej, o uwolnienie tego, co krępuje, co jest przeszkodą w normalnym funkcjonowaniu.
Książka Alexandra S. Neilla jest nierozerwalnie związana z wychowaniem szczęśliwych i wolnych ludzi. Jest nierozerwalnie związana z wychodzeniem z pewnych ograniczeń, z „wewnętrznych więzień”. Dążenie do wolności jest częścią dojrzewania i wychowania w szacunku. Wolność wyraża się nie tylko w decydowaniu o sobie, ale także, a może przede wszystkim, w odkrywaniu siebie. Neill pokazuje w swojej książce przeciwstawienie się pewnym aksjomatom, przekonaniom czy złudzeniom. Nie daje on swoim uczniom ani ich rodzicom prostej recepty na to, jak być szczęśliwym, ale daje szansę osiągnięcia tego, czego pragną. Nie jest ważne to, czego chcą od dzieci inni. Najważniejsze jest to, czego chcą dzieci. Jest to dość kontrowersyjna ideologia, która w umysłach wielu osób wywołuje chaos, rozgoryczenie, a nawet oburzenie. Neill jest świadomy, iż dążenie do wolności jest „skażone” pewnymi czynnikami, takimi jak wpływ środowiska, cechy charakteru czy temperament. Im bardziej dziecko jest zależne od swoich rodziców, tym trudniej jest mu wyjść poza ich ograniczenia. W swojej książce edukator opisuje dążenie do wolności, do uwalniania się od wszystkiego, co przeszkadza w byciu szczęśliwym.

Edukacja oparta na uczniu to podstawowa ideologia szkoły Summerhill. Neill uważał, iż dziecko posiada wrodzoną mądrość i dobro oraz, że jest całkowicie zdolne do dokonywania odpowiednich wyborów. Twierdził on również, iż większość nauczycieli rozpoczyna pracę z uczniem od przypuszczenia, a nawet założenia, że natura ludzka jest zła. To powoduje różnicę pomiędzy dyscypliną a wiarą w wolność. Szkoła Summerhill była i jest szkołą, w której wolność wyboru jest na pierwszym miejscu. Dotyczy to zarówno wyboru zajęć, w jakich chcą brać udział uczniowie oraz czy w ogóle chcą w nich uczestniczyć. Każdy uczeń sam dokonuje wyboru dotyczącego jego edukacji. Dla Neilla osobisty postęp jest wszystkim. Głęboko zakorzeniona wiara w dobro ludzkiej natury, dokonywanie właściwych wyborów, popełnianie błędów i analizowanie ich jest nieuchronną częścią rozwoju każdej osoby.
Co dzieje się z uczniami uczęszczającymi do Summerhill? Podejmując próbę naukowego badania wpływu powyższej szkoły Bernstein (1968) zauważył korzystny wpływ na doświadczenie życiowe absolwentów. Wśród głównych skarg i zażaleń niezadowolonych uczniów należy wymienić brak nacisku na naukę przedmiotów akademickich oraz brak „dobrego” nauczania. Z kolei uczniowie usatysfakcjonowani ideologią szkoły twierdzili, iż otrzymali oni podstawy rozwoju zainteresowań i zdolności, nauczyli się tolerancji, szczerości oraz współżycia w społeczeństwie.

Alexander S. Neill bardzo często w swojej publikacji odnosi się do swojego mistrza Zygmunta Freuda , którego idee psychoanalizy dostosował do potrzeb swojej szkoły. Koncepcja Freuda jest ogólną teorią osobowości człowieka, a nawet jego natury. Jego badania są na tyle uniwersalne, że stanowią filozoficzny wgląd w naturę ludzką. Głosił on, iż procesy duchowe są w swej istocie nieświadome, a świadome procesy stanowią poszczególne akty i części całego życia psychicznego.
Na książkę składa się VIII rozdziałów wypełnionych profesjonalną i praktyczną wiedzą dotyczącą wychowania wolnego i szczęśliwego człowieka. W pierwszym rozdziale autor obszernie prezentuje ideę szkoły, jej filozofię i mechanizmy działania. Koncentruje się na poszczególnych elementach procesu edukacyjnego, opisując je w sposób dość przewrotny. Jako pionier nowego trendu dba bardziej o psychologię, niż o edukację. Nie wyklucza istnienia lekcji czy zajęć, ale skupia się na tej sferze edukacyjnej, która dba o rozwój zdolności i umiejętności artystycznych. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż w książce nie ma paragrafów dotyczących nauki matematyki czy języka obcego. Są natomiast podrozdziały dotyczące teatru, muzyki, tańca, gier czy sportów. Neill uważa, że gra to nie to samo co zabawa, ponieważ każda gra ma cel, reguły, polega na rywalizacji. Edukator zauważa pewną zależność - gdy dzieci są wolne, a więc mają wybór i mogą decydować, to wybierają zabawę, gdyż jest ona znacznie bardzie kreatywna, twórcza i pomysłowa, angażuje wyobraźnię i pobudza fantazję. Psycholog porusza w pierwszym rozdziale jeszcze jedną bardzo ważną kwestię – samorządności. Uczniowie oraz nauczyciele mają takie same prawa, co w typowej szkole byłoby trudne do przyjęcia. Neill w swoje książce pisze: „W Summerhill wszyscy mają równe prawa. Nikomu nie wolno chodzić po moim fortepianie, a mnie nie wolno pożyczać roweru chłopca bez jego pozwolenia. Na Ogólnym Spotkaniu Szkoły głos sześcioletniego dziecka ma taką samą wagę jak mój.”
Neill przekazuje w publikacji całe swoje doświadczenie życiowe i zawodowe. Wierzy, że wszelkie egzaminy, które jak podkreśla są zmorą jego nauczycieli, nagrody czy wyróżnienia hamują, a nawet blokują rozwój osobowości dziecka. Przez całą książkę przewija się wątek „wyższości” rozwoju emocjonalnego nad umysłowym, intelektualnym. Dziecku niepotrzebna jest wiedza, jeśli z powodu braku poczucia własnej wartości nie będzie potrafiło jej odpowiednio wykorzystać.
W drugim obszernym rozdziale autor skupia się na wychowaniu dziecka, a więc prezentuje swoje psychologiczne podejście do tego tematu. Psychologia w jego odczuciu to nie udzielanie rad, jak postępować z dzieckiem, które hałasuje, jest (w mniemaniu innych) niegrzeczne bądź (ponownie w mniemaniu innych) niedostosowane społecznie. Psychologia to „leczenie” z nieszczęścia, to proces uzdrawiania i dochodzenia właśnie do szczęścia. Bardzo adekwatne do tego stwierdzenia są słowa samego autora: „ Ta książka jest próbą pokazania, jak powstaje nieszczęście, jak rujnuje ono ludzkie życie i jak można wychowywać dzieci, żeby je przed nim chociaż częściowo uchronić. Książka ta jest opowieścią o miejscu – Summerhill – gdzie leczy się dzieci z nieszczęścia oraz, co ważniejsze, gdzie wychowuje się je w szczęściu.”
Szkoła Summerhill nie jest zwykłą szkołą. To szkoła dla dzieci nieszczęśliwych, walczących z swoimi słabościami i ograniczeniami, a w konsekwencji z całym światem. Jak podkreśla Neill, nie są to dzieci trudne, ale nieszczęśliwe. Sprawiają one problemy wychowawcze z powodu braku miłości, poczucia bezpieczeństwa, akceptacji. Neill nazywa ich nawet egoistami, ponieważ jeśli ich potrzeby wyższego rzędu nie są zaspokojone, to sięgają one po antyspołeczne i agresywne zachowania. Jedynym i najlepszym lekarstwem jest miłość. Niezaspokojone potrzeby sprawiają, iż dziecko staje się egoistą na całe życie.
Neill akcentuje również fakt, iż dzieciństwo jest nieodłącznym elementem wychowania. Rodzice często wymagają od dzieci dorosłych decyzji, zanim osiągną one jeszcze dojrzałość emocjonalną. Dzieciństwo i możliwość oddania się zabawie tak często i tak długo jest bardzo ważnym etapem na drodze ku dorosłości.
Trzeci rozdział odnosi się do spraw seksualności dziecka. Neill dotyka wszystkich jej aspektów, począwszy od nagości, kształcenia seksualnego, poprzez homoseksualizm aż po masturbację i pornografię. Tematy tabu? Dla „zwykłych” ludzi na pewno tak. Dla Neilla, jego personelu i uczniów to kolejne impulsy do wielogodzinnych rozmów, do zadawania pytań i udzielania na nie odpowiedzi. Pedagog jest przeciwnikiem „chronienia” dzieci przez tematami związanymi z intymnością. Uważa on, iż jeśli dziecku wmawia się, że pewne sprawy są grzeszne czy niemoralne, to jego miłość do życia zmienia się w lęk i nienawiść. Seks nie jest grzechem, więc dzieci, które są wolne od wstydu i lęku nie szukają żadnego usprawiedliwienia czy przebaczenia z tego powodu.
W czwartym rozdziale autor koncentruje się na problematyce religii i moralności. Powiela on nieprzychylne Kościołowi poglądy jakoby dogmat o istnieniu piekła wywoływał zachowania neurotyczne u chłopców. Antyreligijny charakter szkoły wynika prawdopodobnie z niechęci Neilla do Kościoła. Choć formalnie kultywuje się religijność, to jednak atmosfera w szkole nie sprzyja pogłębianiu życia duchowego.
Rozdziały piąty i szósty poświęcone są problemom dzieci i rodziców. Nie są one takie same i dość wyraźnie się od siebie różnią, ponieważ wynikają z różnych perspektyw. Problemy dzieci to między innymi kradzieże, przestępczość i okrucieństwo, czyli wszystko to, co jest negatywnym efektem braku miłości i akceptacji. Miłość rodzi miłość, a nienawiść powoduje jeszcze większą nienawiść. Natomiast problemy rodziców to problemy, które powodują kolejne przeszkody w wychowaniu i są źródłem negatywnych zachowań młodych osób. Problemy rodziców dotyczą rozwodu, separacji, zazdrości, budowania autorytetu, a nawet rozpieszczania dzieci.
Alexander S. Neill kończy swoją publikację dyskusją Na temat..., zadaje pytania i stara się na nie odpowiedzieć.

Polecam tę książkę ze względu na jej kontrowersyjne, choć fascynujące podejście do wszystkich tematów. Książka pobudza do myślenia, skłania do refleksji i krytycyzmu. Nie wszystkie omawiane w niej aspekty są idealne. Jednak wydaje się ona być obowiązkową lekturą nie tylko dla psychologów czy terapeutów, ale przede wszystkim dla rodziców, dla których dobro ich dziecka jest najważniejsze. Publikacja pomaga zrozumieć pewne systemy działania dziecięcego i młodzieńczego umysłu, pozwala odkryć to, co wszyscy wiedzą, że miłość jest jedynym lekarstwem na problemy. Jest jedynym lekarstwem dla nieszczęśliwych rodziców i ich nieszczęśliwych dzieci.
Publikacja Neilla jest śmiałą filozofią, innowacyjną strategią edukacyjno – wychowawczą oraz symbolem wolności dzieci. Budzi kontrowersje i fascynuje, oburza i inspiruje, irytuje i urzeka. Jest to książka o miłości, o miłości do dzieci. Jest to książka o tym, z czym człowiek przychodzi na świat i co tak łatwo jest zniszczyć, stłamsić, zrujnować. Jest to książka o wolności i indywidualności, o zdolności do kochania i empatii. Jest to po prostu książka o szczęściu dzieci, które są przyszłością narodu, bo to one stawiają nowe fundamenty.
Czy filozofia nowej edukacji przedstawiona w książce przynosi pozytywne rezultaty? Czy daje zaplanowane efekty? Czy szkoła przedstawiona w publikacji powinna zastąpić tradycyjny system? Odpowiedzi na te i inne pytania musi sobie każdy zadać sam po przeczytaniu Summerhill. Szkoła wolnych ludzi.
Polecam.

BIBLIOGRAFIA

1. Chojecka Ewa, Marmur dziejowy: studia z historii sztuki, PWN, Poznań 2002.
2. Czarnocka Małgorzata, Podmiot poznania a nauka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012.
3. Ellis Arthur K, Exemplars of Curriculum Theory, Eye On Education, NY 2004.
4. Harasymowicz Jerzy, Twórczość. Tom 55, Wydawnictwo „Prasa – Książka – Ruch”, Kraków 1999.
5. Neill Alexander S., Summerhill. Szkoła wolnych ludzi, tłum. Barbara Białecka, IPSI, Warszawa 2014.
6. Zalewski Dariusz, Antypedagogika i inne herezje, Feedbooks, Warszawa 2010.
7. http://www.summerhillschool.co.uk/