Teoria umysłu u osób z autyzmem

Teoria umysłu to zdolność do wnioskowania o stanach umysłu innych osób (o ich myślach, przekonaniach, intencjach) oraz wykorzystywanie tych informacji do rozumienia ich zachowania. Mówiąc inaczej – jest to umiejętność wyobrażenia sobie o czym myśli i czego potrzebuje drugi człowiek. Zamiast słowa "teoria" można użyć określenia "czytanie umysłu" lub – spotykane również – "mentalizowanie" – czyli to, co robimy, kiedy przypisujemy innym stany umysłowe, aby przewidzieć ich zachowanie.
Przyjmuje się, że dziecko dysponuje podstawami dojrzałej teorii umysłu w wieku 5 lat. Początkowym etapem jej kształtowania się jest zdolność do odczytywania wyrazu twarzy i rozumienie na tej podstawie, co przeżywa druga osoba. Innym przejawem kształtującej się teorii umysłu jest umiejętność tworzenia wspólnego pola uwagi i wskazywania. Istotnym mechanizmem w procesie czytania w umyśle jest zdolność do tworzenia reprezentacji umysłowych, co w dzieciństwie ujawnia się np. w zabawach w udawanie ("na niby"). Zabawa ta wymaga od dziecka odróżniania tego, co rzeczywiste, od tego, co wyobrażone. Dzięki temu dziecko może zastępować jeden przedmiot innym np. klocek staje się autkiem, a banan – słuchawką telefonu. Dziecko, które potrafi wczuć się w myśli i emocje innych osób będzie też potrafiło przyjmować różne role – w tej dziecięcej aktywności niezbędna jest umiejętność wyobrażania sobie co myśli i jak się czuje druga osoba.
Na podstawie badań i obserwacji stwierdzono, że u osób z autyzmem występują zaburzenia teorii umysłu, czy też inaczej mówiąc – procesu mentalizacji. Określane jest to również jako "ślepota umysłu" – czyli ograniczona umiejętność do wyobrażania sobie stanów umysłu oraz przypisywania innym stanów mentalnych. Co świadczy o takich zaburzeniach?
Pierwszą z oznak są trudności z odczytywaniem informacji zawartych w wyrazie ludzkiej twarzy i rozpoznawaniem stanu emocjonalnego drugiej osoby. Dzieci z autyzmem w ograniczonym stopniu interesują się tym, co robią ludzie w ich otoczeniu, krócej się na nich koncentrują i poświęcają mało uwagi ludzkiej twarzy. W związku z tym mają mało doświadczeń w tym zakresie, co przekłada się na trudności z odczytywaniem informacji jakie niesie wyraz twarzy. Z badań wynika, że osoby z autyzmem rozpoznają podstawowe emocje (radość, złość, smutek, strach, obrzydzenie, zaskoczenie), ale problemem może być dla nich rozpoznanie uczuć bardziej złożonych (np.wstyd, zazdrość). Trudności w zakresie mentalizowania sprawiają, że nawet jeśli potrafią trafnie rozpoznać emocje – nie potrafią wykorzystać znaczenia tej informacji, powiązać emocji z przyczynami i kontekstem oraz konsekwencjami.
Deficyty w procesie mentalizowania związane są też z ograniczoną umiejętnością tworzenia wspólnego pola uwagi. Dzieci z autyzmem mają trudności z nawiązywaniem i utrzymywaniem prawidłowych relacji społecznych, często nie potrafią zrozumieć zasad wspólnej zabawy lub uczestniczyć w aktywnościach wymagających naprzemienności. Ograniczona zdolność rozumienia zachowań innych osób oraz odpowiedniego na nie odpowiadania przekłada się na niską umiejętność tworzenia bliskich relacji.
Brak prawidłowej interpretacji stanów emocjonalnych innych osób obniża zdolność do empatii. Osoby z autyzmem są zdolne do odczuwania współczucia i nie pozostają obojętne na cierpienie drugiej osoby. Trudności pojawiają się, gdy mówimy o empatii intencjonalnej, wymagającej umiejętności czytania umysłu – rozumienia powodów emocji drugiego człowieka oraz odpowiedniego zareagowania, zależnego od kontekstu i danej sytuacji. I tu własnie potrzebna jest teoria umysłu. Ktoś, kto nie potrafi łatwo przypisać innym stanów umysłowych i odpowiednio ich zinterpretować – nie będzie wiedzieć jak prawidłowo zareagować. Brak właściwego rozumienia sytuacji prowadzi do popełniania różnego rodzaju niezręczności i gaf w interakcjach społecznych. Trudności w przewidywaniu zachowań innych ludzi mogą prowadzić do doświadczania lęku w sytuacjach społecznych lub reagowania agresją na niejasne, niezrozumiałe okoliczności. Osoba z autyzmem potrzebuje również pomocy w zrozumieniu przyczyn własnego zachowania oraz wsparcia w zakresie dokonywania autorefleksji.
Zaburzenia teorii umysłu skutkują też ograniczoną zdolnością odróżniania intencjonalnego, celowego działania, od tego, co ktoś zrobił przypadkowo. Osoby z autyzmem mają trudności z określeniem, kiedy ktoś oszukuje lub manipuluje, często nie pojmują metafor – komunikaty rozumieją dosłownie.
Czytanie umysłu zakłada również świadomość, że myśli i przekonania innych mogą być inne niż moje. Deficyty w tym obszarze (uwzględniania, co wiedzą inni ludzie, odczytywania poziomu zainteresowania słuchaczy swoją wypowiedzią) prowadzą do trudności w skutecznej komunikacji, podtrzymywaniu rozmowy i dostosowywaniu swojej aktywności do potrzeb rozmówcy.
Trzeba oczywiście podkreślić, że osoby z autyzmem mogą osiągać bardzo różny poziom rozwoju teorii umysłu. Jest to między innymi związane z ich rozwojem umysłowym, językowym i szeregiem innych czynników. Należy więc ostrożnie podchodzić do wszelkich uogólnień w tym zakresie i w każdym przypadku brać pod uwagę indywidualne zasoby i możliwości danej osoby.

Bibliografia:

1. Frith U. (2008), Autyzm. Wyjaśnienie tajemnicy, Wyd. GWP, Gdańsk
2. Howlin P., Baron-Cohen S., Hadwin J. (2010), Jak uczyć dzieci z autyzmem czytania umysłu, Wyd. JAK, Kraków
3. Pisula E. (2014), Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia, Wyd. Harmonia, Gdańsk
4. Zasoby internetowe: https://polskiautyzm.pl/teoria-umyslu-u-osob-z-asd/