Techniki twórcze w muzykoterapii dzieci

Przedmiotem niniejszego referatu jest wyjaśnienie, czym są techniki twórcze oraz omówienie tych technik, które stosuję w pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym.

1. Czym są techniki twórcze w muzykoterapii dzieci?
Żyjemy w XXI wieku. Jest to szczególny okres dla nas wszystkich. Niemal na każdej płaszczyźnie życia zachodzą liczne zmiany. Wiele instytucji ulega restrukturyzacji, modernizacji, prywatyzacji..... Te zjawiska widoczne są również w środowisku przedszkolnym i szkolnym. Zmienia się bowiem program nauczania, treści kształcenia. Nie wystarczające okazują się metody pracy z dziećmi stosowane do tej pory, które nie rozwijają twórczej inwencji dziecka, a wręcz przeciwnie - ograniczają ją. Dzieci są kreatywne z natury, dlatego tę zdolność należy w nich rozwijać i pielęgnować. Radość, którą przeżywa mały artysta pobudza go do dalszej zabawy formą, barwą czy dźwiękiem. Na przestrzeni ostatnich lat pojawiło się wiele modeli kształcenia i wychowania, w tym także w zakresie edukacji muzycznej i terapeutycznej. W dążeniach do budowania nowych systemów podkreślano przede wszystkim odejście od koncepcji opartych na schematach i zastąpienie ich postępowaniem opartym na spontaniczności i kreatywności, która pozwoliłaby na indywidualny rozwój jednostki. Jako najważniejsze w rozwoju dziecka uznano działanie twórcze wspomagane przez pobudzanie wyobraźni. Kształcenie muzyczne i terapeutyczne powinno zatem iść w kierunku motywowania, zachęcania, pobudzenia do działania i tworzenia.

2. Muzyka w zajęciach rozwijających oraz w terapii dziecka niepełnosprawnego.
Świat, który nas otacza, bezustannie wytwarza różne efekty dźwiękowe. Muzyka towarzyszy więc także dziecku przedszkolnemu w zabawie, nauce i wypoczynku już od najmłodszych lat. Wpływa na całą jego osobowość, stanowi inspirację do spontanicznej głosowej, ruchowej i zabawowej ekspresji. Stanowiąc bardzo ważny element w pracy
z dziećmi, muzyka pełni wiele funkcji:
- uczy - pozwala zrozumieć otaczający świat,
- bawi - dostarcza dzieciom wiele radości i uciechy podczas tańca oraz w czasie innego jej wykorzystania,
- rozwija - dziecko w trakcie zabaw muzycznych zaczyna rozumieć, że coś jest rytmiczne, że muzyka może być głośna lub cicha i można ją przedstawić ruchem,
- wychowuje - pozwala dziecku zrozumieć świat wartości społeczno- moralnych,
- wspomaga rozwój emocjonalny - dziecko dzięki muzyce może wyrazić swoje pragnienia, uczucia i wyobrażenia,
- wpływa na ogólny stan zdrowia dziecka - w czasie zabaw ruchowych następuje rozwój mięśni, poprawa postawy i pracy serca, wzmocnienie układu nerwowego, nauka płynnego
i elastycznego ruchu,
- relaksuje - muzyka relaksacyjna ma na celu wyciszenie i uspokojenia dziecka, nawet
w przypadku gdy jest ono z zasady nerwowe i pobudzone.
Dzięki swej powszechności i walorom, do których należy przede wszystkim oddziaływanie na organizm człowieka, muzyka ma również zastosowanie w terapii. Od wielu lat prowadzone są zajęcia muzykoterapeutyczne, które mają za zadanie usprawnienie psychoruchowe dzieci, pobudzanie aktywności, rozładowanie napięć i stresów psychicznych, podnoszenie samooceny, pomoc w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych, dostarczanie przyjemności i doznań emocjonalnych, wzbogacenie wewnętrznego życia, naukę relaksu
i rozluźnienia psychofizycznego. Także w działaniach usprawniająco - korekcyjnych muzyka stanowi najczęściej stosowaną dziedzinę sztuki. Silnie i bezpośrednio oddziałuje na dziecko m.in. przez:
- rytm metrum, tempo, dynamikę, barwę - wpływając na sferę emocjonalną osobowości,
- oddziaływanie na układ wegetatywny, co przejawia się aktywizacją psychoruchową, pobudzeniem, uspokojeniem lub rozluźnieniem psychofizycznym,
- porządkowanie ruchów ciała dziecka, redukowanie ruchów mimowolnych, współruchów, zmniejszanie spastyczności mięśni i wyrównywanie napięcia mięśniowego.
Muzyka stosowana jako środek terapeutyczny, stwarza możliwość oddziaływania nie tylko na wybrane sfery rozwoju dziecka i obszary jego funkcjonowania, ale oddziałuje na wychowanka jako jedność ciała, umysłu i duchowości. Jest ona jednym z niewerbalnych sposobów wyrażania siebie. Daje możliwość odbioru miłych i przyjemnych doznań. Pomaga w nawiązywaniu kontaktu ze światem, z innymi dziećmi. Przezwycięża smutek i monotonię, daje radość i siłę do pokonania słabości i lęku. W trakcie zajęć muzykoterapeutycznych uczestnicy mają możność przeżycia radości i uwolnienia się od paraliżującego lęku, czasami bardzo destrukcyjnie wpływającego na ich zachowania. Również poprzez muzykę można bardzo wcześnie można wspierać i stymulować zmysły dzieci, a przez to rozwijać ich wrodzone talenty. Muzyka pobudza twórcze działania, może być źródłem kreatywnych zachowań i pomagać w nawiązywaniu relacji społecznych oraz w kształtowaniu pozytywnych cech charakteru. Wszystkie zatem przymioty muzyki potwierdzają, że jest ona bardzo atrakcyjną metodą, "uczłowieczania" ludzi i to nie tylko zdrowych, ale też niepełnosprawnych.
Terapeutyczne walory sztuki muzycznej najlepiej pełni muzykoterapia, w sposób szczególny w placówce, w której pracuję, czyli w przedszkolu integracyjnym, do którego uczęszczają zarówno dzieci zdrowe, jak i dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych,
u których różnorodne defekty i deficyty rozwojowe wytwarzają specyficzne możliwości
i potrzeby edukacyjne. Z uwagi na występujące u dzieci przedszkolnych zaburzenia
i opóźnienia, ale również na występujące uzdolnienia muzyczne, w swojej pracy w ramach prowadzonych przez mnie grupowych zajęć muzyczno - rytmicznych z elementami muzykoterapii, muzycznych zajęć rozwijających uzdolnienia oraz muzycznych zajęć terapeutycznych, stosuję różnorodne techniki terapeutyczne, do których należy między innymi:
• śpiewanie piosenek, które jest najbardziej ulubioną formą działalności muzycznej dzieci. Śpiew z uwzględnieniem ćwiczeń oddechowo – emisyjnych, słuchowych, poczucia rytmu ma ogromne znaczenie logopedyczne. Teksty piosenek zwiększają także zasób słownictwa. Śpiewoterapia rozwija słuch, muzykalność, sprawność wokalną. Piosenka kształtuje pozytywny stosunek dzieci do otaczającego świata:
• słuchanie muzyki – wpływa regulująco na emocjonalną sferę aktywności. Przynosi uspokojenie, zadowolenie, radość, aktywizację i mobilizację psychoruchową
• muzykowanie elementami dźwiękonaśladowczymi – granie z wykorzystaniem różnych przedmiotów, gestodźwięków (np. klaskanie, tupanie), instrumentów własnej konstrukcji - aktywizuje dzieci, doskonaląc ich sprawność głosową, manualną
i słuchową. Umiejętności te warunkują m.in. autoorientację, orientację i poruszanie się dzieci w przestrzeni. W radosnym muzykowaniu bardzo pomocnym dla mnie jest czerpanie z założeń Metody Pedagogiki Zabawy Klanza, która poprzez niepowtarzalny sposób organizowania zajęć uwzględnia:
• nawiązywanie kontaktów prowadzącego z uczestnikiem zajęć, z grupą i w grupie pomiędzy uczestnikami z wykorzystaniem zabaw integracyjnych,
• dbałość o dobrą atmosferę – życzliwości, otwartości, akceptacji i szacunku dla każdego uczestnika spotkania,
• tworzenie warunków do uczenia się przez działanie, przeżywanie, odkrywanie,
• animowanie do rozwiązywania problemu za pomocą metod aktywizujących,
• dbanie o relaks, dobre samopoczucie uczestników i radosną atmosferę spotkań,
• wykorzystywanie tańca, ruchu, muzyki, zaskakujących sytuacji do wzmacniania energii lub odpoczynku.
• gra na instrumentach perkusyjnych – wpływa pozytywnie na sprawność manualną dzieci ( np. szybkość, dynamikę, precyzję, koordynację, plastyczność i dokładność ruchów), kształci słuch i poczucie rytmu. Płynnie wpisuje się w system pedagogiczny Carla Orffa, który w swojej koncepcji nawiązuje do dalcrozowskiej idei wychowania
i umuzykalniania przez rytm i ruch. Muzyka do ćwiczeń rytmicznych powinna być łatwa i prosta, wykonywana na instrumentach przez samych uczestników zajęć. Carl Orff wprowadził pojęcie muzyki elementarnej, która m.in. obejmuje ruch i taniec, improwizowanie melodii, zabawy improwizowane, ćwiczenie pamięci muzycznej, rozluźnianie, odprężanie, ćwiczenia oddechowe, szkolenie słuchu wewnętrznego, uwrażliwienie zmysłów, odczuwanie ciała. System ten został zmodyfikowany z myślą o dzieciach z niepełnosprawnością przez małżonkę twórcy - Gertrudę Orff. Połączenie ruchu, śpiewu oraz gry na instrumencie tworzy harmonijną całość - muzykę elementarną – przedrozumową, w której uczestniczyć mogą również osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. Zastosowanie w praktyce modyfikacji metody zaproponowanej przez Gertrudę Orff może służyć wspomaganiu rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną przez dostarczenie informacji diagnostycznej
o dziecku oraz stanowić pomoc w trakcie nabywania różnych, praktycznych umiejętności.
• spotkania z "muzyką na żywo" - muzyka grana na żywo budzi w dzieciach wiele pozytywnych emocji. Rozwija pasję i zainteresowania muzyczne, zachęca do wspólnego muzykowania. Celami spotkań z "muzyką na żywo" jest upowszechnianie wiedzy o muzyce, kompozytorach i instrumentach muzycznych, a także nauka świadomego obcowania z muzyką klasyczną.
• improwizacje muzyczno – ruchowe – rozwijają ekspresję twórczą i pomagają w uzewnętrznieniu stanów emocjonalno uczuciowych, doskonaleniu motoryki dużej dzieci.
• muzykoterapeutyczne ćwiczenia relaksacyjne - są to specjalne ćwiczenia (fizyczne lub wyobrażeniowe), które umożliwiają odprężenie organizmu, radzenie sobie ze złością, strachem, bólem, poczuciem straty, a przy okazji uspakajają oddech, zmniejszają napięcie mięśni i - jak twierdzą psychologowie – pomagają w harmonijnym rozwoju każdego dziecka. Muzykoterapeutyczne ćwiczenia relaksacyjne pomagają „wyciszyć” negatywne emocje, a tym samym powodują odprężenie psychiczne i fizyczne, obniżają lęk, agresję pozwalając dziecku przywrócić wewnętrzną równowagę. Jeszcze do niedawna muzykoterapia była wykorzystywana jedynie w przypadkach klinicznych. Stosowanie jej do profilaktyki bądź relaksu w pracy ze zdrowymi dziećmi przynosi również dobre wyniki. Umiejętnie dobrana muzyka „wycisza” nadmierne emocje negatywne i pobudza pozytywne. Zabawy i ćwiczenia relaksacyjne najlepiej jest prowadzić w momencie, kiedy obserwujemy u dzieci napięcie emocjonalne wyrażające się nadpobudliwością psychoruchową, po zabawach wymagających wysiłku fizycznego i psychofizycznego, po zabawach i ćwiczeniach pobudzających. Najczęściej chodzi wtedy o odpoczynek bierny i wyrównanie oddechu. Po zakończeniu ćwiczeń i zabaw relaksacyjnych dobrze jest wykonać na leżąco przeciąganie (tak jak po spaniu), jako naturalny masaż ciała poprawiający ukrwienie i dotlenienie całego organizmu. Prawidłowy oddech, umiejętność rozluźniania mięśni i relaksacji jest warunkiem nawykowego przybierania poprawnej postawy, a co za tym idzie, właściwego funkcjonowania całego organizmu.

W swojej pracy często stosuję bardzo lubianą przez dzieci technikę masażu relaksacyjnego wg M. Bogdanowicz, która polega na masowaniu pleców dzieci do podanego tekstu- wiersza opowiadanego przeze mnie. Tego typu masaż stosowany systematycznie wpływa na zmniejszenie zachowań agresywnych, podnosi odporność na stres, pozytywnie wpływa na zachowanie, wprowadza stan relaksu.
Sztuka muzyczna, pełniąc różnorodne funkcje w życiu dzieci zdrowych
i niepełnosprawnych, przyczynia się do rozwoju i usprawnienia niemal wszystkich obszarów ich osobowości, stanowiąc skuteczny środek wspomagający procesy twórcze i procesy rehabilitacji. Dlatego w swojej pracy zarówno z dziećmi uzdolnionymi, jak i z dziećmi
o specjalnych potrzebach edukacyjnych, staram się korzystać z bogactwa metod i technik muzykoterapeutycznych, do których oprócz wyżej wymienionych form należy:
- Metoda Ruchu Rozwijającego została stworzona przez Weronikę Sherborne, angielską nauczycielkę tańca i ruchu, w oparciu o wczesnodziecięce zabawy rodziców z dziećmi. Stosowana jest przede wszystkim w celu wspomagania psychoruchowego dzieci oraz
w terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie, jednak możliwości korzystania z niej są praktycznie nieograniczone. Nazwa metody - Ruch Rozwijający - odzwierciedla jej główne założenia, a mianowicie rozwijanie za pomocą ruchu świadomości własnego ciała
i otaczającej nas przestrzeni, usprawnianie ruchowe, dzielenie przestrzeni z innymi osobami oraz nawiązywanie z nimi bliskiego kontaktu za pomocą ruchu i dotyku. Główną ideą metody jest posługiwanie się ruchem, jako narzędziem wspomagania rozwoju psychoruchowego dziecka i terapii zaburzeń rozwojowych. Prowadzenie ćwiczeń tą metodą ma na celu stworzenie dzieciom okazji do poznania własnego ciała, usprawnienia motoryki, poczucia własnej siły, sprawności i w związku z tym możliwości ruchowych. Podczas ćwiczeń, w których uczestniczą rodzice, uczestnicy terapii poznają przestrzeń, w której się znajdują, przestaje ona być dla nich groźna, czują się w niej bezpiecznie. Dzieci chętnie wykonują ćwiczenia w bliskiej obecności rodziców.
- Metoda malowania dziesięcioma palcami, której twórczynią jest pedagog, terapeutka Ruth Faison Shaw pomaga w pokonywaniu lęku, uwalnia od zahamowań, wzmacniania wiarę we własne siły, pobudza ekspresję twórczą. Wartość terapeutyczna metody polega na tym, że stanowi ona rodzaj języka, którym może się posługiwać każde dziecko niezależnie od swej sprawności werbalnej. Dla dziecka z zaburzeniami emocjonalnymi szczególnie ważne jest to, że zajęcia sprzyjają uzewnętrznieniu uczuć, pomagają w wytworzeniu właściwej terapeutycznej atmosfery pomiędzy dorosłym a dzieckiem, torując drogę wzajemnego porozumienia i przygotowując do twórczego uczestnictwa w życiu codziennym. Metoda umożliwia analizę elementów diagnostycznych swobodnego rysunku dzieci starszych
i bazgroty dziecięcej. Zdecydowaną cechą wyróżniającą ją od innych metod ekspresji twórczej jest to, że daje ona dziecku duże możliwości wypowiedzenia się przy minimalnych wymaganiach dotyczących umiejętności i sprawności manualnych. Malowanie palcami pełni funkcje terapeutyczne u dzieci zahamowanych emocjonalnie z zaburzoną sprawnością manualną. Jest jedną z najskuteczniejszych metod wyzwalania swobodnej ekspresji twórczej.
- Na szczególną uwagę w mojej pracy muzycznej i terapeutycznej zasługuje metoda stworzona przez dr Macieja Kieryła - lekarza i muzykoterapeutę pod nazwą Mobilnej Rekreacji Muzycznej. Muzyka pełni w niej rolę bodźca warunkowego, stymulującego wykonywanie określonego rodzaju ćwiczeń. Bywa, iż działa jako czynnik pozytywny – aktywizuje, uwrażliwia, relaksuje lub też przyczynia się do odreagowania negatywnych emocji. Mobilna Rekreacja Muzyczna to uporządkowany układ ćwiczeń rytmicznych, ruchowych, perkusyjnych oddechowych, wyobrażeniowych i relaksacyjnych, stymulowany różnorodną muzyką, który składa się ona z pięciu głównych etapów określanych w skrócie nazwą OZURA. Pierwszy z nich to odreagowanie polegające na zapoczątkowaniu procesu redukcji wzmożonego napięcia psychofizycznego. Kolejny etap nosi nazwę zrytmizowania. Podczas jego trwania ma miejsce integracja przez rytm, muzykowanie na instrumentach perkusyjnych oraz ruch. Uwrażliwienie – to trzecia faza zajęć obejmująca kontakt uczestników z aktywnością o charakterze artystycznym - muzycznym, plastycznym, poetyckim lub związanym z inną ze sztuk pięknych. Dalej następuje relaksacja polegająca na nauce różnych form odpoczynku. Zajęcia kończą się etapem aktywizacji, podczas której proponuje się uczestnikom działania muzyczne, ruchowe, korektywne. Jest to faza, w której mają szansę ujawnić się zdolności twórcze dzieci. Istotę Mobilnej Rekreacji Muzycznej stanowi jej dynamika i różnorodność stosowanych ćwiczeń dobranych zgodnie ze sprawnością grupy oraz obranymi celami zajęć. Efekty stosowania Mobilnej Rekreacji muzycznej to m.in. ujawnienie się i zredukowanie wzmożonych napięć psychofizycznych, obniżenie poziomu lęku, poprawa komunikacji z otoczeniem, wzmocnienie motywacji do leczenia i rehabilitacji, wzrost aktywności życiowej uczestników.
- Metoda opowieści ruchowej J.C Thulina, której twórcą jest szwedzki pedagog Józef Gotfryd Thulin. Wpadł on na pomysł wykorzystania bajek, legend i innych opowieści jako tła do rozwijania aktywności ruchowej dzieci, które ruchem miały odtwarzać sytuacje i zdarzenia występujące w fabule. Metoda opowieści ruchowej polega na tym, że nauczyciel poprzez atrakcyjny i ciekawy temat opowiadania działa na wyobraźnię dziecka, zachęcając je do odtwarzania ruchem treści opowiadania, przedstawiania czynności ludzi dorosłych, sposobu poruszania się zwierząt, ptaków, różnych sytuacji czy zdarzeń. Wystarczy więc, jak pisze W. Gniewkowski ,,uruchomić jedynie słuch i wyobraźnię dziecka."Słucha ono bowiem opowiadania nauczycielki (bajki, zdarzeń i historyjek prawdziwych lub zmyślonych, mówionych prozą lub wierszem) i na podstawie wyobrażeń o ruchu wynikającym z fabuły wykonuje odpowiednie ruchy (czynności) w trakcie opowiadania. Niepotrzebne są do tego przybory ani przyrządy, albowiem fantazja zastępuje wszystko."
Opowiadaniu nauczycielki może towarzyszyć odpowiednio dobrana, dostosowana
do charakteru fabuły, muzyka. Pozwala to zwielokrotnić przeżycia, ułatwia osadzenie dziecka w wymyślonej rzeczywistości, a także reguluje tempo ćwiczeń. Ćwiczenia z podkładem muzycznym są ponadto bardziej atrakcyjne. Nauczycielka nie stosuje pokazu, aby uniknąć naśladowania jej ruchów. Dzieci nie powinny bowiem naśladować jej, lecz wypowiadane przez nią słowa. Metoda opowieści ruchowej jest doskonałą metodą do pracy w przedszkolu, bo uczy dzieci koncentracji na opowiadaniu, rozumienia jego przekazu, a przede wszystkim -pobudza wyobraźnię i zachęca do kreatywności podczas wyrażania ruchem treści opowiadania czytanego lub mówionego przez nauczyciela. Metoda opowieści ruchowej zakłada ponadto, że każde wykonane zadanie jest poprawne.
3. Rodzaje i główne cele zajęć prowadzonych przez mnie w przedszkolu:
a/ grupowe zajęcia muzyczno - rytmiczne z elementami muzykoterapii prowadzone z dziećmi z najstarszych grup wiekowych, których celem jest w sposób szczególny:
- stymulowanie rozwoju poznawczego, emocjonalnego, społecznego i ruchowego poprzez różne formy aktywności muzycznej
- rozwijanie słuchu, wyobraźni muzycznej oraz poczucia rytmu
- rozwijanie umiejętności reagowania na sygnał słowny i dźwiękowy
- rozbudzanie zainteresowań muzycznych na drodze obcowania z dźwiękiem i rytmem

b/ zajęcia muzyczne rozwijające uzdolnienia, których celem jest w sposób szczególny:
-kształtowanie harmonijnego rozwoju psychofizycznego dziecka ze szczególnym uwzględnieniem zdolności muzycznych
- rozwijanie poczucia własnej wartości i świadomości własnych talentów oraz możliwości ich wykorzystania
- rozwijanie umiejętności wokalno-muzycznych
- zapoznanie z techniką gry na instrumentach perkusyjnych
- kształtowanie słuchu muzycznego oraz poczucia rytmu
- rozwijanie umiejętności słuchania muzyki i przeżywania jej
- rozwijanie wyobraźni twórczej i kształtowanie umiejętności odtwarzania nastroju muzyki za pomocą koloru
- tworzenie trwałych nawyków obcowania z muzyką i tańcem
- kształtowanie umiejętności podporządkowywania się regułom i zasadom w czasie zajęć, a następnie w życiu codziennym.

c/ muzyczne zajęcia terapeutyczne, których celem jest w sposób szczególny:
- motywowanie do aktywności poznawczej i zabawowej
- ułatwianie akceptacji siebie, akceptacji swojej niepełnosprawności
- wzmacnianie wiary we własne siły i możliwości oraz podnoszenie samooceny
- redukowanie lęku, niepokoju
- zwiększanie poczucia bezpieczeństwa
- usprawnianie psychoruchowe
- doskonalenie mowy
- rozwijanie umiejętności relaksowania się
d/ grupowe zajęcia dzieci i rodziców Metodą Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne
- kształtowanie umiejętności komunikowania się z dziećmi i osobami dorosłymi,
wykorzystując komunikaty werbalne i pozawerbalne
- wspomaganie rozwoju dziecka poprzez ruch oraz kontakt emocjonalny i fizyczny
- wzmacnianie więzi emocjonalnych w grupie
- zdobywanie pewności siebie i poczucia bezpieczeństwa w otoczeniu
- rozwijanie zaufania do siebie, partnera i grupy
- wytworzenie pogodnego i radosnego nastroju
- rozwijanie świadomości własnego ciała i przestrzeni
- wdrażanie do samodzielnego oraz grupowego wykonywania zadań ruchowych
- poznawanie własnego ciała oraz ciała osób uczestniczących w zajęciach

4. Podsumowanie.
Istnieje wiele twórczych technik rozwijających potencjał dzieci, które można wykorzystywać w procesie muzykoterapii prowadzonej z dziećmi i które wpływają na ich rozwój oraz wspomagają leczenie. Kreatywne rozwiązywanie problemów to jedna z umiejętności kluczowych współczesnego kształcenia ogólnego. W niniejszym referacie wymieniłam te najczęściej przeze mnie stosowane. Należy jednak pamiętać, że praca metodami twórczymi przynosi zamierzone efekty pod warunkiem dostosowania ich do indywidualnych potrzeb i możliwości każdego dziecka.
Jestem szczęśliwa, że w swojej pracy z dziećmi w przedszkolu integracyjnym mogę rozwijać się poprzez poznawanie coraz to nowych i czerpać z bogactwa wcześniej poznanych technik muzykoterapeutycznych, gdyż nic tak pięknie nie przemówi do naszej duszy jak muzyka, która wyraża to, czego nie można wypowiedzieć słowami. Dzięki swej naturze pełnej dźwięków, muzyka jest zarówno dla mnie, jak i dla dzieci, z którymi pracuję najbliższą i najprzystępniejszą ze wszystkich sztuk pięknych.

LITERATURA:
1. Milejda - Kowalska: O dziecięcej wyobraźni plastycznej. WSiP, Warszawa 1981
2. Kronenberger M.: Rytmika, rytm, ruch, muzyka, estetyka, kształcenie, wychowanie, profilaktyka, terapia, taniec, teatr. Global Enterprises
3. B. Dymara: Dziecko w świecie muzyki. Oficyna Wydawnicza Impuls
4. Przychodzińska-Kaciczak M.: Muzyka i wychowanie. NK, Warszawa 1979
5. Gloton R., Cero C. Twórcza aktywność dziecka. WSiP, Warszawa 1985.
6. Anna Kalarus: Muzyczne działania percepcyjno-zabawowe-twórcze jako formy aktywności prewencyjnej wobec szkolnego stresu uczniów szkół podstawowych, Akademia Muzyczna w Krakowie, Kraków 2018,
7. Krzysztof J. Szmidt: ABC kreatywności, Warszawa 2010
8. R.Portman, E.Schneider, Zabawy na odprężenie i koncentrację, Jedność, Kielce 2004
9. A. Erkert, Dzieci potrzebują ciszy, Wyd. Jedność, Kielce 1999
10. M. Bogdanowicz, D. Okrzesik, Opis i planowanie zajęć według Metody Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne. Harmonia, Gdańska 2016
11. L. Konieczna - Nowak, Wprowadzenie do muzykoterapii", Wyd. Impuls 2013
12. Strona internetowa: www.przedszkola.edu.pl
13. Strona internetowa: www.wychowanieprzedszkolne.pl
14. Portal studentów fizjoterapii: www.fizjoterapeutom.pl

Gorzów Wielkopolski / marzec 2020 r.