Głos jako instrument pracy nauczyciela oraz higiena narządu mowy

Głos jest narzędziem pracy nauczyciela. Jest narzędziem najważniejszym. Możemy być doskonale przygotowani merytorycznie, dydaktycznie i metodycznie, ale gdy głos zawodzi, to całe świetne przygotowanie nie przyda się.
Na początku chciałabym przedstawić pojęcie emisji głosu. Emisja głosu to połączenie czynności oddychania i artykulacji pozostających jednocześnie w ścisłym związku ze zjawiskiem rezonansu. Między tymi trzema elementami (oddychaniem, artykulacją i rezonansem) musi być zachowana równowaga. Problem z jednym z tych elementów, np. z oddychaniem, powoduje zaburzenia w pozostałych.

Głos mówiony charakteryzuje się trzema podstawowymi cechami.
1.Wysokość,
2.Natężenie,
3.Barwa głosu.

WYSOKOŚĆ GŁOSU
Osoby mówiące żywo i barwnie posługują się rozpiętością skali głosu sięgającą sześciu dźwięków, a wypowiadające się monotonnie – mieszczą się w obrębie trzech dźwięków. Im mamy większą rozpiętość skali głosu podczas mówienia, tym wzbudzamy większe zainteresowanie. Przeciętnie wykorzystujemy rozpiętość 4–5 dźwięków.
Do zaburzeń wysokości głosu mówionego zaliczamy za wysoką impostację (czyli wydobywanie) głosu. Taki głos jest wysoko upozowany i piskliwy, a zatem niemiły dla ucha. Wynika to z wieloletniego intensywnego, a jednocześnie niewłaściwego, posługiwania się głosem.

NATĘŻENIE GŁOSU MÓWIONEGO
Gdy spokojnie rozmawiamy, „wytwarzamy” głos o natężeniu 30–60 decybeli. Nauczyciele jednak w swojej pracy zawodowej muszą posługiwać się wyższym natężeniem głosu.
Wśród zaburzeń głośności wyróżniamy głos za silny i głos za słaby w stosunku do okoliczności i funkcji wypowiedzi. Mówimy za głośno zazwyczaj, gdy słabo słyszymy. Są też osoby, które mówią za głośno. Gdy mówimy za głośno, zwykle forsujemy struny głosowe, ponieważ nie zawsze prawidłowo przy tym oddychamy.
Mówienie za ciche z kolei może być spowodowane: wątłą budową ciała, wyczerpaniem lub chorobą, nieprawidłową emisją głosu albo jego zablokowaniem (czyli niemożnością zwiększenia natężenia głosu).

BARWA GŁOSU
Każdy człowiek ma indywidualną barwę głosu. Najczęstszym zaburzeniem barwy głosu jest jego charakterystyczne zabarwienie nosowe. Tak zwane nosowanie powoduje z kolei różne zaburzenia czynnościowe, np. skrócone oddychanie (w efekcie zmniejszenie nośności i dźwięczności głosu), a także szybkie męczenie się głosu. Barwa nosowa jest niemiła dla słuchaczy.
Kolejna wada związana z barwą głosu to tzw. głos przedmuchany. Objawia się ona słyszalnymi w głosie szumami, wynikającymi z chorób krtani, nadużywania używek, nieprzebywania na świeżym powietrzu itp.
Głos starzeje się razem z nami, gdyż starzeją się nasze struny głosowe. Jest to zjawisko naturalne dla strun głosowych, które od urodzenia pozostają w stanie czynnym. Nic więc dziwnego, że podobnie jak reszta organizmu, męczą się i ulegają starzeniu.
Im dłużej wykonujemy zawód nauczyciela, im mniej umiejętnie posługujemy się głosem, a do tego im mniej dbamy o jego higienę i pielęgnację, tym większe jest prawdopodobieństwo, że dopadną nas choroby krtani.

Higiena (od greckiego słowa hygieinos- leczniczy) jest nauką medyczną, badającą wpływ środowiska materialnego i społecznego na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka.
Rozważania dotyczące higieny narządu głosu można podzielić na w trzy grupy tematyczne, dotyczące:
1. Emisji głosu,
2. Higieny osobistej,
3. Higieny środowiska pracy.

Higiena narządu głosu – emisja głosu: zalecenia

przestrzegać prawidłowego toru oddechowego i stosować właściwe podparcie oddechowe
podczas artykulacji stosować zasady prawidłowej dykcji i wymowy głosek oraz prawidłowego akcentowania i intonacji
unikać krzyku
stosować przerwy na wypoczynek podczas pracy
nie kumulować dużej ilości godzin pracy w jednym dniu
wykorzystywać pomoce audiowizualne podczas lekcji jak najczęściej

Higiena narządu głosu – higiena osobista: zalecenia

wyeliminować palenie tytoniu
unikać nadużywania alkoholu
unikać stresu
prawidłowo odżywiać się
zapewnić odpowiednią ilość wypoczynku
dbać o kondycję fizyczną
unikać infekcji dróg oddechowych

Higiena narządu głosu – środowisko pracy: zalecenia

dbać o prawidłową wilgotność powietrza w pomieszczeniach
wietrzyć pomieszczenia klasowe regularnie
pić wodę podczas długiego mówienia
regularnie odkurzać klasę
tablicę wycierać mokrą gąbką

Warto również wykonywać ćwiczenia emisyjne, które korzystnie wpłyną zarówno na układ oddechowy i pojemność płuc jak również na struny głosowe. Ćwiczenia z emisji głosu dzielimy na ćwiczenia oddechowe i ćwiczenia fonacyjne. Oto przykłady kilku ćwiczeń oddechowych i fonacyjnych:

1. Pozycja wyjściowa – leżenie tyłem, lewa ręka na klatce piersiowej, prawa na brzuchu . Robimy wdech, ale tak by najpierw uniósł się brzuch, a potem rozszerzyły się żebra. Następnie wydech, utrzymując żebra w tym samym położeniu, nie pozwalamy im opadać (lewa ręka pozostaje nieruchoma) Za którymś wydechem dostrzeżemy powolne opadanie prawej ręki (lewa dłoń wciąż jest nieruchoma). Przy wydechu stopniowo rozluźniamy dłonie i żebra, które powoli opadają. Podczas ćwiczenia cały czas uświadamiamy sobie pracę przepony.
2. Ćwiczenie artykulacyjne ćwiczenia wyrazistej artykulacji samogłosek :
Wypowiadamy 10-krotnie najpierw półgłosem, a potem szeptem samogłoski od najszerszej do najwęższej, kontrolując wkład warg w lusterku i porównując ułożenie ze schematem: a, e, o, i, y, u.
3. Ćwiczenia wyrazistej artykulacji spółgłosek :
Najpierw półgłosem, a potem szeptem artykułujemy poniższe słowa, dbając o poprawną artykulację wyszczególnionych obok głosek:
P – papa, papier, pompa, papuga, popadać
B – baba, bęben, bomba, Barbara, bambino, bidula
T – tata, teatr, tutaj, tętent, tamten
D – dudek, dudni, dodawać
K – kaczka, kąkol, kukułka, kukurydza
G – gęgać, gagatek, gałgan, gigant, głogi

4. Ćwiczenia dykcji:
Łamańce językowe:
rewolwerowiec wyrewolwerowany na wyrewolwerowanej górze rozrewolwerował się
drgawki kawki wśród trawki – sprawką czkawki te drgawki - tracz tarł tarcicę tak, takt w takt, jak takt w takt tarcicę ratak tarł
stół z powyłamywanymi nogami, drabina z powyłamywanymi szczeblami
trzy cytrzystki - czy trzy, czy trzydzieści trzy, czy trzysta trzydzieści trzy?
włóż płaszcz w deszcz - w czasie suszy suchą szosą Sasza sobie szybko szedł
nie pieprz Pietrze wieprza pieprzem, bo przepieprzysz, Pietrze, wieprza pieprzem -
w Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie - trzmiel na trzosie w trzcinie siedzi, z trzmiela śmieją się sąsiedzi
przeleciały trzy pstre przepiórzyce przez trzy pstre kamienice
koszt poczt w Tczewie
szelestnym szemrzą brzozy szeptem

LITERATURA:
1. Walencik – Topiłko A. Głos jako narzędzie. Materiały do ćwiczeń emisji głosu dla osób pracujących głosem i nad głosem. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2009.
2. Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.) Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. Opole 1999.