Zespół nadpobudliwości psychoruchowej

ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ

1. Identyfikacja problemu
Opisany poniżej problem, z którym spotkałam się w swojej praktyce pedagogicznej dotyczy Kacpra, który uczęszczał do przedszkola od trzeciego roku życia. Wychowawstwo w tej grupie objęłam w momencie, kiedy Kacper był w grupie 4-latków. Prowadząc obserwacje dziecka spostrzegłam, że chłopiec ustawicznie się kręci, bawi się drobnymi przedmiotami, przerywa innym dzieciom wypowiedzi, wtrąca się do rozmowy, czasem nie jest zainteresowany zajęciem. Zachowanie Kacpra wzbudziło niepokój z powodu następujących objawów w zakresie rozwoju społeczno-emocjonalnego:
▪ nieprzestrzeganie norm i umów grupowych
▪ agresja fizyczna i werbalna w stosunku do dzieci i dorosłych
▪ brak współdziałania w zabawie z rówieśnikami
▪ cechy nadruchliwości i impulsywności
▪ wysoki poziom labilności emocjonalnej
▪ brak samokontroli i refleksji na temat własnego zachowania
Poziom rozwoju umysłowego dziecka nie budził zastrzeżeń. Na tle grupy Kacper wyróżniał się zakresem wiadomości ogólnych, brał czynny udział w zajęciach dydaktycznych, chętnie dzielił się swoją wiedzą i doświadczeniem. Potrafił krótko skupić uwagę w zabawach i zajęciach zorganizowanych, często natomiast demonstrował swoje niezadowolenie. Postępowanie Kacpra utrudniało pracę w grupie, powodowało częste przerywanie zajęć, wymagało interwencji nauczycielki w rozwiązywaniu konfliktów. Zadania wykonywał w wolnym tempie i niestarannie, szybko rozpraszał się pod wpływem bodźców zewnętrznych, zniechęcał się, w wyniku czego nie kończył prac manualnych. Nie chciał podporządkować się innym dzieciom w zabawie, ale i sam nie potrafił zorganizować żadnej zabawy. Na skutek drobnych zaczepek słownych i uporu popadał w konflikty z rówieśnikami.

2. Geneza i dynamika zjawiska
Kacper jest wychowywany w pełnej rodzinie, ma brata bliźniaka. Pierwszy kontakt z matką nawiązałam po dwóch tygodniach pobytu dziecka w przedszkolu. Matka poinformowała mnie, że Kacper jest uparty, nieposłuszny, często z powodu błahych powodów złości się, próbując wymusić na rodzicach odpowiednie zachowanie.
Niepokojące zachowanie dziecka w przedszkolu utrzymywało się przez cały czas ze zmiennym nasileniem. Od względnej poprawy w zakresie zachowania w obszarze społeczno-emocjonalnym oraz wyciszenia się do ponownych negatywnych zachowań.
W wyniku obserwacji, wywiadu z matką oraz informacji od osób trzecich dowiedziałam się, że problem nadpobudliwości Kacpra trwa od początku pobytu dziecka w przedszkolu.

3. Znaczenie problemu
Na trudności wychowawcze i dydaktyczne chłopca ma wpływ nadpobudliwość psychoruchowa, na którą złożyła się m. in. rywalizacja między braćmi. Każdy z nich chciałby być tym „pierwszym”, chciałby, aby jego poczynania były bardziej dostrzegane przez nauczycielkę.
Z nadpobudliwością mamy do czynienia wtedy, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzania nad procesami hamowania. Jeżeli w fazie największego wzrostu mózgu występują jakieś przeszkody mogące doprowadzić do zmniejszenia się liczby połączeń nerwowych oraz spowolnić niezbędne biochemiczne procesy dojrzewania, to może zburzyć dynamikę procesów nerwowych, wpłynąć na opóźnienie kształtowania się mowy, pisania, czytania i myślenia. Do innych możemy zaliczyć uszkodzenia powstałe w życiu płodowym, w trakcie porodu.

Utrata zdolności hamowania zachowań i samokontroli prowadzi do zakłóceń pracy mózgu takich jak:
▫ niezdolność do refleksji nad zdarzeniami
▫ niezdolność do przewidywania
▫ niezdolność do przestrzegania ustalonych zasad w grupie
▫ brak zdolności ukrywania emocji, duża ich impulsywność

4. Prognoza
☻ negatywna
Jeżeli działania terapeutyczne wobec chłopca zostaną zaniechane, wówczas można się spodziewać, że zachowania niepożądane ulegną nasileniu i wzmocnieniu. Niewłaściwe reakcje otoczenia zamiast hamować, będą stymulować zachowania sprzeczne z normami postępowania. W przypadku braku oddziaływań może nastąpić nasilenie objawów nadpobudliwości psychoruchowej, odrzucenie dziecka przez grupę rówieśniczą, wzrost poziomu agresji oraz pojawienie się autoagresji.

☺ pozytywna
Ważne jest postawienie właściwej diagnozy, a podstawą pracy z dzieckiem jest wiedza na temat zespołu nadpobudliwości psychoruchowej oraz bodźce płynące z otoczenia. Nastąpią pozytywne zmiany w zachowaniu dziecka poprzez skierowanie jego aktywności i zaangażowania emocjonalnego w kierunku działań pożądanych społecznie. Zostanie zaspokojona potrzeba akceptacji i chłopiec nawiąże właściwe kontakty społeczne, a także wykształci właściwy system wartości oparty na szacunku, życzliwości do innych. Kacper, mając większą świadomość swoich zachowań, będzie sam wycofywał się z działań nieakceptowanych, będzie wykazywał większą samokontrolę. Stopniowo osiągnie zdolność przestrzegania przyjętych reguł postępowania w środowisku przedszkolnym. Nawiąże pozytywne więzi z innymi dziećmi, będzie przestrzegać zasad współdziałania, wzmocni poczucie własnej wartości.

5. Propozycje rozwiązania
W wyniku rozpoznania zjawiska, jego genezy i przebiegu postanowiłam ustalić następujące cele działania, w wyniku których Kacper w większym stopniu:
◦ będzie przestrzegać norm i umów grupowych
◦ ograniczy zachowania agresywne
◦ nabierze wiary we własne możliwości
◦ rozwinie sprawność manualną

Efektem sformułowanych celów jest ustalenie następujących zadań:
▫ współpraca z rodzicami Kacpra
▫ współpraca z Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną
▫ umiejętne formułowanie poleceń, odpowiednie komunikowanie się z dzieckiem
▫ stosowanie nagród i kar adekwatnych do sytuacji
▫ ćwiczenia rozwijające sprawność manualną
▫ zabawy i ćwiczenia z zakresu metod pracy z dzieckiem nadpobudliwym

Współpraca z rodzicami obejmuje: przekazanie rodzicom podstawowych wiadomości na temat nadpobudliwości psychoruchowej, wskazanie źródeł informacji dotyczących rozpoznanego zjawiska: literatura, czasopisma, Internet; kontakty indywidualne – informowanie o zachowaniu i postępach dziecka; uzgodnienie planu postępowania z dzieckiem w domu, ewentualna jego weryfikacja.
Współpraca z Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną obejmuje: przekazanie opinii na temat dziecka; analiza wniosków i zaleceń sformułowanych przez psychologa, udział rodziców w spotkaniu z psychologiem Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej na temat „Kary i nagrody w przedszkolu”.
Komunikowanie się z dzieckiem obejmuje: formułowanie krótkich, zrozumiałych poleceń, wyrażanych łagodnym głosem, utrzymywanie stałego kontaktu wzrokowego podczas rozmowy (na poziomie oczu dziecka); używanie znaków wskazujących na uwagę komunikatu; upewnianie się, czy dziecko usłyszało i zrozumiało treść polecenia.
Nagradzanie i karanie obejmuje: stosowanie wzmocnień pozytywnych; docenianie wszelkich wysiłków i osiągnięć dziecka; stwarzanie sytuacji pozwalających na odegranie pozytywnej roli w grupie; systematyczne utrwalanie norm i zasad obowiązujących w grupie, sporządzenie kontraktu obrazkowego; w razie konieczności stosowanie konsekwencji wynikających z nieprzestrzegania zawartego kontraktu (kara skuteczna, sprawiedliwa, słuszna).
Rozwijanie sprawności manualnej obejmuje: podejmowanie przez dziecko działalności plastycznej na zadany lub dowolny temat; kolorowanie – przestrzeganie ograniczenia konturem, wykonywanie zadań w książce „ABC”; zabawy konstrukcyjne; zabawy ruchowe, zwłaszcza rozwijające koordynację wzrokowo-ruchową, stosowanie zasady dzielenia zadania na etapy.
Zabawy i ćwiczenia dla dzieci nadpobudliwych obejmują: zabawy i ćwiczenia relaksacyjne połączone z elementami muzykoterapii, stworzenie kącika ciszy (możliwość odpoczynku w wydzielonym miejscu); Zabawy i ćwiczenia z zakresu ruchu rozwijającego W. Sherborne; ćwiczenia aktywizujące – metoda
P. Dennisona.

6. Wdrażanie oddziaływań
Podjęłam szczerą rozmowę z matką Kacpra, naświetlając jej i uświadamiając problem syna. Zaproponowałam odpowiednią literaturę. Przekazałam wstępne wskazówki, jak z dzieckiem postępować oraz zaproponowałam kontakt z Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną. Matka podjęła współpracę, dążąc do zdiagnozowania problemu przez specjalistów.
W codziennej pracy dydaktyczno-wychowawczej konsekwentnie stosowałam zasady poprawnej komunikacji z dzieckiem, a ponadto adekwatne do sytuacji metody wychowawcze, takie jak: nagradzanie – karanie z naciskiem na wzmocnienia pozytywne, perswazja, modelowanie. Zlecałam dziecku wykonywanie różnorodnych zadań mających na celu rozwijanie sprawności manualnej – zarówno w formie pracy grupowej jak i indywidualnej. Proponowałam udział w zabawach i ćwiczeniach stosowanych w pracy z dzieckiem nadpobudliwym.
Stwarzałam sytuacje, gdzie chłopiec mógł wykazać się odpowiedzialnością za początkowo drobne, a stopniowo ważniejsze zadania, co spowodowało doprowadzenie czynności do końca, wykonywanie zadań bez pośpiechu i skupianie się nad aktualną czynnością.
Często stosowałam pochwały za wykazanie się zdolnościami plastycznymi, co podniosło samoocenę dziecka. Jako wychowawca starałam się zaakceptować występujące u dziecka przejawy nadpobudliwości psychoruchowej i zrozumieć, że nie są one spowodowane złą wolą.
Stosowałam wiele zabaw i ćwiczeń wymagających skupienia uwagi, rozwijania zdolności manualnych, cierpliwości w doprowadzaniu pracy do końca, dbałości o dokładność, rozwijające samokontrolę. Powierzałam dziecku zadania wyrabiające poczucie odpowiedzialności oraz umiejętność współpracy z rówieśnikami.
Proponowałam zabawy i ćwiczenia relaksacyjne połączone z elementami muzykoterapii, możliwość odpoczynku w wydzielonym miejscu, w kąciku ciszy, zabawy i ćwiczenia z zakresu ruchu rozwijającego W. Sherborne, ćwiczenia wspomagające rozwój psychomotoryczny dziecka oraz aktywizujące pracę mózgu.
Systematyczne, wieloetapowe działania trwały dwa lata. Wspólna praca matki, nauczycieli i psychologa dała wymierne efekty. Fachowa literatura, którą się wspierałam oraz warsztaty dostarczały mi nowych pomysłów na zabawy i ćwiczenia oraz postępowanie z dzieckiem w różnych sytuacjach.

7. Efekty oddziaływań
Po dwuletnim, wielopłaszczyznowym oddziaływaniu korekcyjnym, wychowawczym i terapeutycznym efekty były zadowalające. Chłopiec stał się mniej impulsywny oraz agresywny, przychodził do przedszkola uśmiechnięty i radosny, dłużej zachowywał dobry nastrój, rzadziej reagował płaczem, wyrażał chęć pomocy innym i miał motywację do podejmowania i kończenia zadań. Z własnej inicjatywy wykonywał prace plastyczne, nagradzane w konkursach międzyprzedszkolnych oraz ogólnopolskich. Coraz częściej wykonywał zadania bez pośpiechu i skupiał się nad aktualną czynnością. Znacznie rzadziej dochodziło do konfliktów z rówieśnikami, a współpraca z nimi przebiegała niemal bez konfliktów. Kacper wykazywał się coraz większą cierpliwością i umiejętnością czekania na swoją kolej. Grupa zaakceptowała jego czasem trudne zachowania i pomagała mu w wielu sytuacjach. W konsekwencji zastosowanych oddziaływań dziecko z większym rezultatem przestrzegało norm i umów grupowych, starało się kontrolować swoje zachowania i w miarę możliwości przewidywać skutki swoich działań, nabrało wiary we własne możliwości, rozwinęło sprawność manualną. Jest jednak potrzeba dalszej, systematycznej pracy z dzieckiem. Pomimo osiągnięcia wielu pozytywnych efektów stwierdzam, że zachowanie Kacpra jest w dalszym ciągu zmienne i wymaga stoso0wania odpowiednich działań.

Literatura:

1. J. Domagała, W. Kaban, M. Nowicka, Żyć w zgodzie. Zabawy zapobiegające agresji wzmacniające psychikę dziecka, Toruń 2006.
2. A. Janiec, M. Wojna, Okiełznać chaos. ADHD w szkole. Poradnik dla nauczycieli i rodziców.
3. T. Wolańczyk, M. Skotnicka, A. Kołakowski, A. Pisuła, Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci, warszawa 2001.
4. U. Bissinger-Ćwierz, Muzyczna pedagogika zabawy w pracy z grupą, Lublin 2007.
5. A. Faber, E. Mazlisch, Jak mówić, żeby dzieci słuchały, jak słuchać, żeby dzieci mówiły, Poznań 2001.
6. L. J. Pfiffner, Wszystko o ADHD, Poznań 2004.