Nadpobudliwość psychoruchowa u dziecka w młodszym wieku szkolnym

NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA U DZIECKA
W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM

Spis treści:

Wstęp
Rozdział I. Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci
Rozdział II. Objawy nadpobudliwości psychoruchowej u dziecka
Rozdział III. Zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo
Rozdział IV. Analiza przypadku
4.1. Identyfikacja problemu
4.2. Geneza i dynamika problemu
4.3. Znaczenie problemu
4.4. Prognoza
4.5. Wdrażanie działań i ich efekty
Zakończenie
Literatura

Wstęp
Wychowanie dzieci to wielkie wyzwanie dla nauczyciela. Towarzyszy mu ono
w codziennej pracy pedagogicznej. Ponieważ podczas mojej wieloletniej pracy zawodowej wielokrotnie miałam kontakt z dziećmi z problemem nadpobudliwości psychoruchowej, postanowiłam zgłębić wiedzę na ten temat na studiach podyplomowych o kierunku „Edukacja i rehabilitacja osób z niepełnosprawnością intelektualną – oligofrenopedagogika”. Z moich obserwacji wynika, że z coraz częściej mamy do czynienia z przypadkami nadpobudliwości u dzieci. Wychowanie i nauczanie dziecka z nadpobudliwością ruchową, u którego dodatkowo mamy do czynienia z zaburzeniami emocjonalnymi i brakiem koncentracji uwagi jest niezmierne trudnym procesem.
Wielu nauczycieli zetknęło się ze zjawiskiem nadpobudliwości psychoruchowej wśród dzieci, ale nie wszyscy potrafią trafnie rozpoznać czy nazwać, a przede wszystkim rozwiązać problemy dotyczące nadpobudliwości. Rodzice dzieci ze zdiagnozowanym ADHD często są pozbawieni wsparcia, a dzieci nie zawsze chętnie są przyjmowane do placówki. Zdarza się jednak, że rodzice nie chcą przyjąć do wiadomości lub bagatelizują problemy swojego dziecka, usprawiedliwiając jego zachowanie chwilową niedyspozycją lub negatywnym wpływem otoczenia. Dostrzeżone przez nauczycieli czy rodziców trudności wychowawcze i problemy w nauce często są bagatelizowane lub niezauważone, co powoduje popełnianie błędów wychowawczych.
Praca została podzielona na cztery rozdziały. Pierwszy został poświęcony wyjaśnieniu przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Drugi rozdział opisuje szereg objawów nadpobudliwości u dzieci.
W rozdziale trzecim przedstawiono zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo.
Ostatni rozdział zawiera analizę przypadku dziecka w młodszym wieku szkolnym.

Rozdział I. Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci

Pod pojęciem ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) kryje się zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Współcześnie mówi się coraz więcej o ADHD, ale dawniej o dzieciach z symptomami ADHD mówiono, że są po prostu „niegrzeczne lub źle wychowane”. U chłopców ta choroba występuję częściej niż
u dziewczynek. Rozwój zespołu nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi jest procesem złożonym. Poza predyspozycjami genetycznymi istotną rolę odgrywają inne czynniki,
do których można zaliczyć: komplikacje w czasie ciąży i przy porodzie oraz czynniki psychospołeczne (nadmierny stres matki podczas ciąży, przedwczesne rozdzielenie matki i dziecka, jak również konflikty między rodzicami). Nadpobudliwość psychoruchowa może być spowodowana mikrouszkodzeniami w centralnym układzie nerwowym, które zaburzają równowagę pomiędzy procesami pobudzania a hamowania. Predyspozycje genetyczne oraz wpływ środowiska zewnętrznego może powodować u dzieci ADHD.

Rozdział II. Objawy nadpobudliwości psychoruchowej u dziecka

Trudności w uczeniu się dzieci nadpobudliwych związane są z ich wzmożoną ruchliwością, obniżoną koncentracją uwagi, z przewagą procesów pobudzania, brakiem systematyczności i umiejętności zorganizowania sobie stanowiska pracy, z zaburzonymi kontaktami z rówieśnikami oraz przejawami agresji słownej i psychicznej. Dzieci te mają kłopoty z podporządkowaniem się obowiązującym zasadom i normom. Ich zachowanie charakteryzują zmienne nastroje, wzmożona emocjonalność, impulsywność, brak umiejętności zajmowania się czymkolwiek przez dłuższy czas, problemy z doprowadzeniem pracy do końca, nieprzewidywalność reakcji i zachowania oraz obniżone poczucie własnej wartości. W efekcie może pojawić się niechęć do szkoły i nauki oraz współpracy
z rówieśnikami. Ważne jest wczesne rozpoznanie i uświadomienie sobie problemu, które pozwoli na skuteczną pomoc dziecku.
Specjaliści rozpoznają ADHD w oparciu o obserwację dziecka oraz obszerny wywiad, który obejmuje szereg elementów:
1. Informacje zebrane od rodziców na temat rozwoju dziecka i obecnego jego zachowania.
2. Informacje uzyskane od nauczyciela na temat zachowania dziecka w szkole lub
w przedszkolu. Lekarz musi zebrać dokładne dane na temat zachowania dziecka wśród rówieśników – jakie sprawia kłopoty nauczycielom, z czym związane
są kłopoty wychowawcze.
3. Badanie pediatryczne i neurologiczne, którego celem jest zdiagnozowanie ewentualnych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego lub innych przyczyn nadpobudliwości.
4. EEG – umożliwia wizualizację pracy mózgu w postaci komputerowego zapisu graficznego.
5. Rozmowa lekarza z dzieckiem na temat jego problemów w szkole z rówieśnikami lub z nauczycielami.
6. Ocena nasilenia problemu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi oraz zachowań problemowych przy pomocy skali kwestionariuszy diagnostycznych, czyli arkuszy pytań przeznaczonych dla nauczycieli i rodziców.
7. Ocena aktywności ruchowej dziecka.
8. Ocena ilorazu inteligencji uzyskana za pomocą odpowiednich testów.1
Ankietę, umożliwiającą rozpoznanie u dziecka ADHD prezentuje Małgorzata Spendel
z ROM-E Metis „Kryteria, które muszą być spełnione, aby uprawnione było rozpoznanie ADHD”.

Rozdział III. Zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo

Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową są dziećmi wymagającymi szczególnej uwagi, cierpliwości i troski. Najczęściej są postrzegane jako uciążliwe i kłopotliwe, gdyż praca z nimi wymaga zaplanowanego i konsekwentnego działania. Najczęściej dezorganizują prowadzenie zajęć i prowokują sytuacje trudne wychowawczo.
Ogólne zasady postępowania z omawianą grupą dzieci, to:
1. Stosowanie zrozumiałych i precyzyjnych reguł postępowania w różnych sytuacjach szkolnych oraz ich konsekwentne przestrzeganie.
2. Przestrzeganie planu dnia, aby dziecko mogło przewidzieć kolejną czynność.
3. Wykorzystywanie potencjału dziecka w działalności na rzecz klasy i szkoły.
4. Zaspokajanie potrzeby wzmożonego ruchu w celu rozładowania energii.
5. Zadbanie o właściwe miejsce w ławce, blisko nauczyciela, aby kontrolować pracę dziecka i upewniać się, czy dziecko rozumie polecenie.
6. Sąsiedztwo w ławce z osobą spokojną, skoncentrowaną i zrównoważoną.
7. Dostosowanie wymagań edukacyjnych do możliwości dziecka.
8. Mówienie do dziecka ściszonym głosem, w zwolnionym tempie.
9. Wyznaczanie niezbyt odległych celów łatwiejszych do osiągnięcia, ze szczegółowym opisem sposobu ich realizacji.
10. Dzielenie pracy na etapy (zgodne z możliwościami dziecka), wprowadzanie przerw, stopniowe wydłużanie czasu pracy.
11. Dostrzeganie starań i nawet drobnych osiągnięć, jak również właściwego zachowania, częste chwalenie, prezentowanie mocnych stron.
12. Zachęcanie i wdrażanie dziecka do kończenia rozpoczętego zadania.
13. Kontrolowanie emocji w kontaktach z dzieckiem nadpobudliwym.
14. Ukierunkowanie aktywności dziecka na właściwy cel.
15. Rozwiązanie sytuacji konfliktowej po wyciszeniu emocji.
16. Stwarzanie dziecku poczucia pewności i bezpieczeństwa.
17. Rozwijanie zainteresowań i uzdolnień dziecka.
18. Wypracowanie jednolitych zasad postępowania pomiędzy szkołą a domem rodzinnym.
19. Systematyczne kształcenie umiejętności społecznych.

Rozdział IV. Analiza przypadku

4.1. Identyfikacja problemu
Analiza przypadku dotyczy ucznia klasy drugiej szkoły podstawowej – Stasia (imię dziecka zmieniono na potrzeby stworzenia niniejszej pracy) . Chłopiec pochodzi z pełnej rodziny, jest jedynakiem. Rodzice nie są w formalnym związku małżeńskim, a Staś jest dla ojca dzieckiem z kolejnego związku. Opiekę nad dzieckiem często sprawuje babcia, która jest osobą uległą oraz mało stanowczą i nie radzi sobie z problemami wychowawczymi wnuka. Rodzice twierdzą, że kontakty syna z babcią zaburzają funkcjonowanie rodziny w aspekcie wychowawczym.
Chłopiec sprawiał problemy wychowawcze już w zerówce. Był uparty, nieposłuszny i nadruchliwy. Często z błahych powodów złościł się, reagował płaczem, wymuszał korzystne dla siebie rozwiązania. Nie słuchał tego, co się do niego mówi, zachowywał się głośno absorbująco. Nie kończył rozpoczętych zadań, prace były niestaranne i nieestetyczne. Notorycznie bawił się różnymi małymi przedmiotami, uniemożliwiając przeprowadzenie zajęć. Rodzice kontaktowali się z wychowawcą, ale nie podjęli żadnych kroków w celu zdiagnozowania dziecka w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Dopiero nasilenie problemów wychowawczych ze Stasiem w pierwszej klasie skłoniło rodziców do przeprowadzenia diagnozy w poradni. Nawiązałam ścisłą współpracę z obojgiem rodziców. Czynne włączanie rodziców w proces dydaktyczno-wychowawczy jest bardzo ważne, ponieważ współpraca nauczyciela z domem rodzinnym powinna odbywać się na zasadzie partnerstwa. Rozumiejąc trudną sytuację rodziców ważne jest, aby współpraca pomiędzy rodzicami dziecka a szkołą przebiegała we właściwy sposób. Dzięki takiej współpracy mogłam dobrze poznać środowisko rodzinne wychowanka, a także jego samego. Tylko wspólnie z rodzicami można stworzyć właściwy klimat wychowawczy. Współpraca szkoły z rodzicami ucznia jest wielką pomocą w likwidowaniu trudności w nauce i zachowaniu. Współdziałanie i uzgadnianie postępowania rodziców i nauczyciela jest jedną z lepszych metod wychowawczych. Od wiedzy psychologicznej i pedagogicznej nauczyciela oraz osobistego taktu, kultury i serdecznej postawy wobec dziecka zależy, czy zyska partnerów w rodzicach, czy też nie. Nieodzownymi warunkami dobrej współpracy nauczyciela z dziećmi są: wzajemne zaufanie, podtrzymywanie autorytetu obu stronoraz przekonanie rodziców o wzajemnych możliwościach działania. Efektem dobrej współpracy z rodzicami jest: pozyskanie informacji o dziecku, bliższe poznanie rodziców, zdobycie wzajemnego zaufania, pomoc rodziców na rzecz szkoły.
Najbardziej charakterystycznymi objawami występującymi u Stanisława są: nadmierna ruchliwość objawiająca się częstymi zmianami pozycji ciała, problemy z koncentracją uwagi, labilność emocjonalna, płaczliwość, brak empatii, kłopoty z komunikacją i porozumiewaniem się, agresja słowna i fizyczna, autoagresja, impulsywność, nieposłuszeństwo, brak umiejętności współpracy z rówieśnikami, postawa nieznosząca sprzeciwu. Podczas lekcji łatwo się rozprasza, często gubi różne przybory szkolne, nie czeka na swoją kolej, nie przestrzega zasad bezpieczeństwa, potrafi podnieść krzesełko i nim rzucić. U Staszka często dochodzi do wybuchów agresji, jego zachowanie jest nieprzewidywalne. Zdarzyło mu się uderzyć nauczyciela bluzą w twarz, kiedy był niezadowolony z doboru ćwiczeń na lekcji wychowania fizycznego oraz rzucał kapciami, kiedy usłyszał, że musi
je włożyć do woreczka w szatni. Nie rozumie, że jego zachowanie pociąga za sobą określone konsekwencje. Do nauczyciela odzywa się w sposób arogancki i niekulturalny używając wulgaryzmów. Dochodzi do tego, że uczeń „zabrania wpisania uwagi do dziennika elektronicznego”. W ataku złości potrafi wykrzyczeć, że „pani mną nie rządzi” albo „to jest nie fair”. Chłopiec nie jest w stanie dostosować się do reguł i norm panujących w szkole. Zazwyczaj twierdzi, że podporządkowanie się ustalonym zasadom jest niesprawiedliwe. Często nie wykonuje poleceń nauczyciela i popada w konflikty z rówieśnikami. Wyrywa się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie do końca sformułowane. Podczas pracy w grupie narzuca swoją rolę, zawsze chce być liderem, działa w pośpiechu i chaotycznie, nie reaguje
na prośby i sugestie kolegów i koleżanek, co powoduje napiętą i nerwową atmosferę. Uczniowie zamiast skupić się na wykonaniu zadania, obserwują zachowanie kolegi, ulegają mu, ponieważ obawiają się reakcji Stasia. Chłopiec nie jest w stanie przyjąć krytycznych uwag pod swoim adresem, nie toleruje porażki. Emocje negatywne wyraża w sposób niekontrolowany i nieprzyjemny dla otoczenia, co w efekcie nasila odizolowanie od grupyi powoduje, że nie jest lubiany w klasie. W czasie rozmowy wkracza w przestrzeń osobistą, mówi głośno, gestykuluje przyjmując wyprostowaną i napiętą sylwetkę ciała. Nie liczy się z uczuciami innych osób. Dla Stasia nie ma znaczenia, czy rozmawia z osobą dorosłą,
czy z rówieśnikiem, ponieważ bez skrępowania prezentuje swoje opinie i komentarze.
W otoczeniu dziecka panuje bałagan, gubi przybory szkolne, karty pracy, dodatkowe zadania. Nie dbao estetykę pisma, zeszyty są zniszczone, pogniecione i poplamione. Cieszy się, kiedy zdarzy mu się coś niechcący zepsuć lub zniszczyć. Często przynosi do szkoły różne przedmioty własnej konstrukcji z zakresu elektroniki.

4.2. Geneza i dynamika problemu
Przypadek Stanisława, który sprawiał najwięcej problemów wychowawczych, skłonił mnie do podjęcia określonych kroków. Nawiązałam ścisłą współpracę z rodzicami chłopca, pedagogiem szkolnym oraz psychologiem. Po przeprowadzeniu własnych obserwacji i konsultacjach z pedagogiem i psychologiem, zasugerowałam rodzicom zdiagnozowanie dziecka w poradni psychologiczno – pedagogicznej i przygotowałam opinię wychowawcy o funkcjonowaniu ucznia w klasie.
Po objęciu wychowawstwa w klasie pierwszej zaobserwowałam, że Stasiu z powodzeniem zaadoptował się w środowisku szkolnym. Nie zawsze przestrzegał zasad bezpieczeństwa, wykazywał zachowania agresywne, był niecierpliwy, nadpobudliwy i nie znosił sprzeciwu. Zdarzało mu się używać wulgaryzmów. Nie zawsze potrafił współdziałać w grupie rówieśniczej, ale odpowiedzialnie wywiązywał się z powierzonych zadań.
Był samodzielny oraz wykazywał się dużą inicjatywą. Aktywnie uczestniczył w zajęciach i chętnie brał udział w różnorodnych konkursach. Osiągał wysokie wyniki nauczania. Diagnoza wstępna potwierdziła, że Staś opanował wiadomości i umiejętności na poziomie 86,7%. Wyniki sprawdzianu semestralnego uplasowały się na wysokim poziomie (język polski – 95,6%, matematyka – 100%, łączny wynik to 97,8%). Chłopiec uczestniczył w zajęciach dodatkowych dla dzieci uzdolnionych polonistycznie i matematycznie. Zadania, których nie potrafił samodzielnie wykonać bez objaśnień nauczyciela wywoływały u niego ataki złości i płaczu. Uniemożliwiało to przeprowadzenie zajęć w twórczej i przyjaznej atmosferze. Wielokrotnie krzyczał, że nie chce uczęszczać na te zajęcia, że „się z nich wypisze”. Niejednokrotnie odmawiał wykonywania prac wymagających cierpliwości oraz takich, które uznał za zbyt łatwe. W szkole Staszek uczęszczał również na zajęcia terapii logopedycznej z powodu wady wymowy. Problemy wychowawcze, jakie sprawiał chłopiec spowodowały, że został zakwalifikowany na socjoterapię, prowadzoną przez pedagoga szkolnego.
Na podstawie przeprowadzonego wywiadu z rodzicami chłopca, udostępnionej przez rodziców opinii funkcjonowania dziecka w szkole wykonanej przez wychowawcę, szkolnego pedagoga, obserwacji dziecka oraz badań przeprowadzonych w poradni psychologiczno-pedagogicznej Skalą Inteligencji i Rozwoju Dzieci w wieku 5-10 lat (IDS – moduł kompetencji społeczno-emocjonalnych), Skalą WISC-R, stwierdzono: wysoki poziom rozwoju intelektualnego. Zasób słownikowy i wiadomości ogólnych oraz zdolność odtwarzania ich na żądanie kształtuje się na poziomie wyższym od przeciętnego. Wysoki poziom rozumienia sytuacji społecznych. Poziom uwagi i bezpośredniej pamięci słuchowej kształtuje się na poziomie przeciętnym i znacznie odbiega od wyników pozostałych mierzonych funkcji. Myślenie przyczynowo-skutkowe rozwinięte na poziomie przeciętnym. Kompetencje społeczno-emocjonalne prawidłowo rozwinięte. Umiejętność rozpoznawania emocji w normie wiekowej. W sytuacji testowej chłopiec wykazał także przeciętna zdolność rozumienia sytuacji społecznych i dostrzegania różnych emocjonalno-społecznych aspektów sytuacji. Wykazał także przeciętny poziom wiedzy na temat sposobów i strategii zachowań, jakie należy stosować w sytuacjach społecznie trudnych. Jednakże wysoki poziom impulsywności może uniemożliwić stosowanie znanych chłopcu prawidłowych sposobów reagowania i adekwatnych do sytuacji zachowań i uzasadnia trudności w zakresie kontroli emocjonalnej u chłopca. Zgłaszane zaburzenia uwagi mogą obniżać efektywność uczenia się i wpływać negatywnie na funkcjonowanie dziecka w szkole oraz wywiązywanie się Stasia
ze stawianych mu wymagań i obowiązków.
W wyniku diagnozy dziecka w poradni stwierdzono wysoki potencjał intelektualny, przeciętny poziom wiedzy i kompetencji społeczno-emocjonalnych oraz symptomy nadpobudliwości psychoruchowej z deficytami uwagi. Uczeń w dalszym ciągu objęty jest pomocą psychologiczno-pedagogiczną w szkole w formie kontynuacji prowadzonych zajęć socjoterapeutycznych oraz dostosowania wymagań edukacyjnych do jego indywidualnych potrzeb psychofizycznych. Ponadto zalecono kontynuację diagnostyki specjalistycznej i konsultację specjalistyczną w PZP.
W drugiej klasie Stanisław kontynuuje zajęcia socjoterapeutyczne, pomimo to pewne zachowania niepożądane przybrały na sile. Sporządziłam nową opinię na potrzeby rodziców w celu dalszej diagnozy dziecka. Chłopiec ma trudności w zakresie umiejętności nawiązywania kontaktów i relacji społecznych. Ma tendencje do powtarzających się, sztywnych wzorców zachowań. Tworzy relacje w oparciu o własne zasady, np. mówi podniesionym tonem, kiedy ma na to ochotę, a w sytuacji stresowej, będącej konsekwencja niewłaściwego zachowania używa sformułowania „to nie fair”. Dziecko dostrzega sytuacje społeczne, ale nie potrafi się do nich dostosować do wymogów i wzorców zachowań w danej sytuacji, co najczęściej powoduje agresję i płacz.
Stanisław nie odczuwa potrzeby kontaktu z innymi dziećmi podczas przerw lub w czasie zabaw na boisku. Posiada zainteresowania techniczne, jest ekspertem w dziedzinie elektroniki. Często operuje specjalistycznym słownictwem ze spektrum sowich zainteresowań.
Uczeń ma problem w ocenie stopnia ważności wykonywanych czynności oraz w ocenie czasu potrzebnego do wykonania danej czynności, za bardzo koncentruje się na jednej czynności. Często się denerwuje i reaguje agresją podczas próby przerwania jakiejś czynności. Nie lubi zadań manualnych (rysowania, malowania, lepienia). Nadal ma problem z utrzymaniem porządku w miejscu pracy. Chłopiec ma problem ze zrozumieniem stwierdzeń metaforycznych, trudności w rozumieniu żartów, nie radzi sobie z emocjami. Wykazuje niezgrabność ruchową, bardzo często u Staszka występuje słaba koordynacja ruchów ciała. Podczas zajęć wychowania fizycznego odmawia wykonania ćwiczeń, uzasadniając tym, że nie potrafi. Wywołuje to u niego stres, płacz i niezadowolenie.
Diagnoza wstępna w klasie drugiej potwierdziła, że Stanisław osiąga bardzo wysokie wyniki nauczania, które uplasowały się na poziomie 100%. Na koniec I semestru chłopiec opanował wiadomości i umiejętności z zakresu edukacji polonistycznej na poziomie 93,4%,
z edukacji matematycznej na poziomie – 100%, natomiast z edukacji społeczno-przyrodniczej na poziomie – 87,8%. Analizując zgromadzony materiał, doszłam do wniosku, że u Stasia można dopatrywać się Zespołu Aspergera. Niestety rodzice nie wyrażają zgody na dalszą diagnozę w PZP, ponieważ obawiają się leczenia farmakologicznego.

4.3. Znaczenie problemu
Dzieci z nadpobudliwością psychoruchową stanowią w szkole coraz większą grupę. Problem ten rzutuje na prawidłowe funkcjonowanie dziecka w szkole. Pojawia się niska samoocena, brak akceptacji samego siebie, odrzucenie, trudności w nauce, problemy wychowawcze.
Na trudności wychowawcze Stasia ma wpływ nadpobudliwość psychoruchowa. Mamy z nią do czynienia wtedy, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzania nad procesami hamowania. Utrata zdolności hamowania zachowań i samokontroli prowadzi do zakłóceń pracy mózgu, takich jak: niezdolność do refleksji nad zdarzeniami, niezdolność do przewidywania, niezdolność do przestrzegania ustalonych zasad w grupie oraz brak zdolności ukrywania emocji, duża ich impulsywność.
Obecność dziecka nadpobudliwego psychoruchowo w klasie stanowi wyzwanie dla nauczyciela oraz wychowanków. Staś lubi zwracać na siebie uwagę, przeszkadza innym, ma kłopot z dyscypliną. Powoduje to liczne konflikty z otoczeniem, zwłaszcza podczas realizacji zadań grupowych, wymagających współpracy. Zwykłe czynności wykonuje niedbale, chaotycznie, niektórych nie chce wykonać do końca. Niepowodzenia wywołują napady złości, agresji i płaczu oraz niechęć do szkoły i kolegów.
Bardzo ważne jest, aby jak najwcześniej zdiagnozować u dziecka nadpobudliwość psychoruchową, aby ułatwić mu funkcjonowanie w otoczeniu, jak również zminimalizować skutki błędnego interpretowania zachowań dziecka.
Uważam, że na nadpobudliwość Stasia wpłynęło kilka czynników. Jednym z nich może być późna ciąża matki. Nasilenie objawów mogła również spowodować niewłaściwa postawa otoczenia chłopca: uległość wobec niepożądanych zachowań, zbytnia pobłażliwość członków rodziny, brak granic stawianych dziecku, swoboda i brak konsekwencji ze strony rodziców.

4.4. Prognoza
a) negatywna
W przypadku zaniechania oddziaływań terapeutycznych wobec chłopca można spodziewać się, że zachowania niepożądane ulegną nasileniu i wzmocnieniu. Niewłaściwe reakcje otoczenia zamiast hamować, będą stymulować zachowania sprzeczne z normami postępowania. W przypadku braku oddziaływań może nastąpić nasilenie objawów nadpobudliwości psychoruchowej, odrzucenie dziecka przez grupę rówieśniczą, wzrost poziomu agresji, pogłębienie istniejących problemów wychowawczych. Bierna postawa wobec problemu Stasia mogłaby doprowadzić do zaburzeń rozwoju emocjonalno-społecznego, a nadmierna ruchliwość mogłaby stanowić zagrożenie dla niego i jego rówieśników.
Zaniechanie współpracy ze Staszkiem lub niewłaściwe jej prowadzenie może spowodować nieufność wobec ludzi, dążenie do dominacji, brak wytrwałości i dbałości
w dążeniu do osiągnięcia celu, zniechęcenie, pozbawienie szacunku dla cudzej własności, utratę motywacji do nauki i brak wiary we własne możliwości. Istotne jest indywidualne podejście do chłopca w zakresie działań dydaktyczno-wychowawczych.
Hanna Nartowska uważa, że „ciężkie zaburzenia osobowości mogą nastąpić wtedy, gdy szkoła lub dom nie rozumieją przyczyn trudności dziecka w nauce i zachowaniu.
Im dziecko czuje się gorzej w środowisku szkolnym lub domowym, tym większe jest prawdopodobieństwo, że pod wpływem niepowodzeń pojawiają się stany nerwicowe”.5
Nieleczone ADHD skutkuje pojawieniem się problemów zdrowotnych oraz emocjonalnych, które z kolei z upływem czasu znacząco pogarszają jakość życia człowieka.
b) pozytywna
Ważne jest postawienie właściwej diagnozy, a podstawą pracy z dzieckiem jest wiedza na temat zespołu nadpobudliwości psychoruchowej oraz bodźce płynące z otoczenia. Pozytywne zmiany w zachowaniu Stasia nastąpią poprzez skierowanie jego aktywności i zaangażowania emocjonalnego w kierunku działań pożądanych społecznie. Zostanie zaspokojona potrzeba akceptacji i chłopiec nawiąże właściwe kontakty społeczne, a także wykształci właściwy system wartości oparty na szacunku, życzliwości do innych. Stanisław, mając większą świadomość swoich zachowań, będzie sam wycofywał się z działań nieakceptowanych, będzie wykazywał większą samokontrolę. Stopniowo osiągnie zdolność przestrzegania przyjętych reguł postępowania w środowisku szkolnym. Nawiąże pozytywne więzi z innymi dziećmi, będzie przestrzegał zasad współdziałania i dobrej współpracy,
jak również wzmocni poczucie własnej wartości.
W wyniku wdrożenia działań wychowawczych, ujednoliconych ze środowiskiem rodzinnym chłopca, przewiduję podniesienie jego wiary we własne możliwości, wykorzystanie potencjału intelektualnego, zmniejszenie deficytów uwagi. Nadmierna pobudliwość zostanie złagodzona i pokierowana na właściwe tory. Konsekwencja w działaniu i ustalony system wymagań wdroży chłopca do przestrzegania ustalonych zasad, do samokontroli i większej odpowiedzialności. Pozwoli na rozumienie strategii zachowań, jakie należy stosować w sytuacjach społecznie trudnych oraz rozwinie myślenie przyczynowo-skutkowe.

4.5. Wdrażanie działań i ich efekty
W wyniku rozpoznania zjawiska, jego genezy i przebiegu postanowiłam ustalić następujące cele działania, w wyniku których Stanisław w większym stopniu będzie przestrzegał norm i umów grupowych, ograniczy zachowania agresywne, nabierze wiary
we własne możliwości i rozwinie sprawność manualną. Efektem sformułowanych celów jest ustalenie następujących zadań:
- współpraca z rodzicami chłopca,
- współpraca ze specjalistami poradni psychologiczno-pedagogicznej,
- umiejętne formułowanie poleceń, odpowiednie komunikowanie się z dzieckiem,
- stosowanie kar i nagród adekwatnych do sytuacji,
- ćwiczenia rozwijające sprawność manualną,
- zabawy i ćwiczenia z zakresu metod pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo.
Współpraca z rodzicami obejmuje:
▪ Przekazanie rodzicom podstawowych wiadomości na temat nadpobudliwości psychoruchowej, wskazanie źródeł informacji dotyczących problemu: literatura, czasopisma, Internet.
▪ Kontakty indywidualne – informowanie o zachowaniu i postępach dziecka.
▪ Uzgodnienie planu postępowania z dzieckiem w domu, ewentualna jego weryfikacja.
Współpraca z poradnią psychologiczno-pedagogiczną obejmuje:
▪ Przekazanie opinii wychowawcy klasy na temat funkcjonowania ucznia w szkole.
▪ Analiza wniosków i zaleceń sformułowanych przez psychologa.
▪ Udział rodziców w spotkaniach z psychologiem poradni oraz pedagogiem i psychologiem szkolnym.
Komunikowanie się z uczniem obejmuje:
▪ Formułowanie krótkich, zrozumiałych poleceń, wyrażanych łagodnym głosem.
▪ Utrzymywanie stałego kontaktu wzrokowego podczas rozmowy (na poziomie oczu dziecka).
▪ Używanie znaków wskazujących na uwagę komunikatu.
▪ Upewnianie się, czy dziecko usłyszało i zrozumiało treść polecenia.
Nagradzanie i karanie obejmuje:
▪ Stosowanie wzmocnień pozytywnych.
▪ Docenianie wszelkich wysiłków i osiągnięć ucznia.
▪ Stwarzanie sytuacji pozwalających na odegranie pozytywnej roli w grupie.
▪ Przydzielanie dodatkowych zadań.
▪ Systematyczne utrwalanie norm i zasad obowiązujących w grupie, sporządzenie kontraktu obrazkowego.
▪ W razie konieczności stosowanie konsekwencji wynikających z nieprzestrzegania kontraktu (kara skuteczna, sprawiedliwa i słuszna).
Rozwijanie sprawności manualnej oraz koordynacji ruchowej obejmuje:
▪ Podejmowanie przez ucznia działalności plastycznej na zadany lub dowolny temat.
▪ Stosowanie zasady dzielenia zadania na etapy.
▪ Stosowanie urozmaiconych i różnorodnych ćwiczeń.
Zabawy i ćwiczenia dla dzieci nadpobudliwych psychoruchowo obejmuje:
▪ Zabawy i ćwiczenia relaksacyjne połączone z elementami muzykoterapii.
▪ Możliwość odpoczynku w wyznaczonym miejscu.
▪ Zabawy i ćwiczenia z zakresu ruchu rozwijającego W. Sherborne.
W oparciu o opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej ustalono indywidualne zasady postępowania wobec dziecka z trudnościami w zachowaniu i koncentracji uwagi w szkole i w domu:
1. Indywidualizacja pracy i stała bezpośrednia praca z dzieckiem, aby stworzyć możliwość osiągania sukcesów i pochwał.
2. Zapewnienie uczniowi miejsca blisko nauczyciela, w pobliżu spokojnych dzieci.
3. Rozpoczynanie zajęć od ćwiczeń odprężających, a następnie kinestetycznych.
4. Opracowanie wspólnie z dzieckiem zrozumiałego systemu zasad, reguł
i związanych z nim nagród i konsekwencji.
5. Umieszczenie aktualnie obowiązujących zasad w formie graficznej
na widocznym miejscu. Należy często przypominać, że istnieją reguły, dopiero po kilku przypomnieniach stosować konsekwencje.
6. Warto wyznaczyć dziecku adekwatne do jego możliwości i umiejętności obowiązki, z których będzie mógł się wywiązywać i konsekwentnie wymagać ich wypełniania przez dziecko.
7. Zauważać i nagradzać wszelkie zachowania pożądane, co może przeciwdziałać pogłębianiu się negatywnej postawy wobec siebie i braku we własne możliwości. Dostrzeganie sukcesów, nie koncentrowanie się na porażkach.
8. Korzystanie w czasie zajęć z pomocy dziecka w wykonywaniu prostych czynności, ukierunkowanie energii.
9. Dostosowanie tempa i warunków pracy do możliwości dziecka.
10. Stosowanie odpowiedniego systemu komunikacji: proste, krótkie zwroty.
11. Wyznaczenie uczniowi konkretnego celu i podzielenie zadania na mniejsze etapy.
12. Wskazane częste sprawdzanie poprawności wykonywanych poleceń, zadań.
13. Rozwijanie umiejętności społecznych chłopca – pokazywanie sposobów nawiązywania i podtrzymywania prawidłowych relacji z rówieśnikami.
14. Okazywanie dziecku szacunku, akceptacji i cierpliwości.
Wychodząc naprzeciw potrzebom uczniów mojej klasy, zaproponowałam rodzicom i uczniom udział w programie „Przyjaciele Zippiego”.
Program „Przyjaciele Zippiego” to międzynarodowy program edukacyjny promujący zdrowie psychiczne, przeznaczony dla dzieci w wieku 5-8 lat, który kształtuje i rozwija umiejętności psychospołeczne u małych dzieci. Uczy różnych sposobów radzenia sobie z trudnościami i wykorzystywania nabytych umiejętności w codziennym życiu oraz doskonali relacje dzieci z innymi ludźmi. Promuje zdrowie emocjonalne małych dzieci. Właścicielem programu jest angielska fundacja „Partnership For Children”, a w Polsce wyłącznym przedstawicielem upoważnionym do upowszechniania programu jest Centrum Pozytywnej Edukacji.
Jest to cykl 24 spotkań, obejmujących następującą tematykę:
1. Uczucia:
a) Uczucie smutku – uczucie szczęścia
b) Uczucie złości i rozdrażnienia
c) Uczucie zazdrości
d) Uczucie zdenerwowania
2. Komunikacja:
a) Doskonalenie komunikacji
b) Słuchanie
c) Kto może nam pomóc
d) Mówienie tego, co chce się powiedzieć
3. Nawiązywanie i zrywanie więzi:
a) Jak utrzymać przyjaźń
b) Doznawanie samotności i odrzucenia
c) Jak rozwiązywać konflikty z przyjacielem
d) Jak nawiązywać przyjaźnie
4. Rozwiązywanie konfliktów:
a) Jak rozpoznać dobre rozwiązania
b) Prześladowanie
c) Rozwiązywanie problemów
d) Pomaganie innym w rozwiązywaniu konfliktów
5. Przezywanie zmiany i straty:
a) Zmiany i strata są elementami życia
b) Radzenie sobie po śmierci kogoś bliskiego
c) Wizyta na cmentarzu
d) Nauka płynąca z sytuacji zmiany i straty
6. Dajemy sobie radę:
a) Różne sposoby radzenia sobie
b) Jak pomagać innym
c) Adoptowanie się do nowych sytuacji
d) Wspólne świętowanie

Zakończenie
W toku codziennych zajęć w szkole, staram się konsekwentnie przestrzegać ustalonych norm i zasad. Bez zaangażowania wychowawcy, rodziców, pedagoga szkolnego, psychologa oraz innych specjalistów pomoc uczniowi z nadpobudliwością psychoruchową nie byłaby możliwa. Wspólne ukierunkowane działania przynoszą rezultaty. Wprowadziłam system kropkowy, informujący o zachowaniu chłopca w szkole (kropki w trzech kolorach). Powierzyłam Stasiowi dodatkowe zadania o charakterze społeczno-użytecznym, na miarę jego możliwości, przez co zyskał większą motywację do działania, mógł zaprezentować kolegom swoje mocne strony. Prace plastyczne chłopiec doprowadza do końca i gromadzi
je w segregatorze. Bardzo chętnie prezentuje samodzielnie wykonane konstrukcje z zakresu elektrotechniki. Posiada bogaty zasób słów na ten temat oraz wykazuje się wysokim poziomem wiadomości technicznych. Podczas uroczystości klasowych, w obecności najbliższych członków rodziny oraz społeczności szkolnej Staś również mógł zaprezentować swoje umiejętności aktorskie, co niezwykle go wzmocniło. Rodzice w atrakcyjny dla chłopca sposób organizują mu czas wolny ( wycieczki do muzeów, na wystawy, do kina itd.).
Podczas pracy indywidualnej z dzieckiem dostosowuję formy i metody pracy
do potrzeb i możliwości ucznia. Staram się eliminować zachowania impulsywne i agresywne. Staś często ma okazję do wypowiadania się na interesujące go tematy, dzieli się swoim doświadczeniem z innymi. Szczególną uwagę zwracam na budowanie poprawnych relacji chłopca z rówieśnikami oraz na rozwijanie umiejętności rozwiązywania konfliktów w klasie (wyjaśniam pozostałym dzieciom, w jaki sposób należy wspierać Staszka). Realizując program wychowawczy i profilaktyczny szkoły szczególny nacisk kładę na realizację treści zawartych w kręgach tematycznych dotyczących emocji.
Po dwuletnim, wielopłaszczyznowym oddziaływaniu korekcyjnym, wychowawczym i terapeutycznym efekty podjętych działań są zadowalające. Stanisław jest mniej impulsywny oraz agresywny. Zdarza się, że kogoś popchnie lub uderzy, ale natychmiast wyjaśnia, że nie wie dlaczego to zrobił, że nie chciał. Objawy nadpobudliwości znacznie się zmniejszyły i pojawiają się rzadziej, w niektórych sytuacjach. Chłopiec dłużej zachowuje dobry nastrój, rzadziej reaguje płaczem, czasem wyraża chęć pomocy innym, ma motywację
do podejmowania i kończenia powierzonych zadań. Coraz częściej skupia się nad aktualną czynnością. Staś wykazuje się coraz większą cierpliwością i umiejętnością oczekiwania na swoją kolej. Grupa zaakceptowała jego trudne zachowania i pomaga mu w wielu sytuacjach.
W konsekwencji zastosowanych oddziaływań dziecko z częściej przestrzega norm i umów zawartych w klasie, stara się kontrolować swoje zachowanie i w miarę możliwości przewiduje skutki swoich działań.
Istnieje jednak konieczność dalszej, systematycznej pracy ze Stasiem. Pomimo ogromu pracy jaką wykonało dziecko stwierdzam, że jego zachowanie w dalszym ciągu jest zmienne i nieprzewidywalne. Postępy Stasia oraz cieszą i dają nadzieję, że dalsze działania wychowawczo-terapeutyczne dadzą efekty.

Literatura
1. A. Kołakowski, A. Bryńska, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk, ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Poradnik dla rodziców i wychowawców, Gdańsk 2016r.
2. M. Spendel, Kryteria, które muszą być spełnione, aby uprawnione było rozpoznanie ADHD.
3. Opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej.
4. J. Ławicka, Nie jestem kosmitą. Mam zespół Aspergera, wyd. Seven Heroes 2016r.
5. H. Nartowska, Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Warszawa 1982r.
6. M. Nowak, Dziecko nadpobudliwe, Kraków 1993r.
7. A. Janiec, M. Wojna, Okiełznać chaos. ADHD w szkole. Poradnik dla nauczycieli
i rodziców.
8. L. J. Pfiffner, Wszystko o ADHD, Poznań 2004r.