Dojrzałość do nauki czytania i pisania

Pojęcia - zarówno „czytanie” jak i „pisanie” są bardzo różnie rozumiane przez badaczy. Definicje dotyczące czytania, wg literatury przedmiotu, można podzielić na dwie grupy. Pierwsza grupa obejmuje te określenia, które można bardzo ogólnie określić jako typowe dla „podejścia lingwistycznego”. Definicja podana przez Elkonina może być tu przykładem: „Czytanie to tworzenie dźwiękowej formy słowa na podstawie jego obrazu graficznego. Przez dźwiękową formę słowa rozumie Elkonin „organizację dźwięków w określonym następstwie czasowym” (A. Brzezińska,1987, s. 30). Według Elkonina jednostka dobrze czytająca to taka, która potrafi utworzyć właściwą formę dźwiękową słowa na podstawie jego graficznego symbolu. Zatem Elkonin nie traktuje rozumienia tekstu jako głównego wskaźnika prawidłowo opanowanej umiejętności czytania. Druga grupa definicji czytania kładzie z kolei nacisk na rozumienie odczytywanego tekstu. Typowym przykładem jest tu określenie podane przez Tinkera i MaCullouga „Czytanie to rozpoznanie symboli (drukowanych lub pisanych) będących bodźcem do aktualizowania znaczeń „wbudowanych” w doświadczenia jednostki, a także do powstawania nowych znaczeń znanych już słów poprzez manipulowanie pojęciami już posiadanymi” (A. Brzezińska, 1987, s. 31). Russel za istotę czytania uważa identyfikację symbolu graficznego oraz zrozumienie znaczenia symbolu już zidentyfikowanego.
„E. Malmquist uważa, że dojrzałość do nauki czytania warunkują :
− ogólna dojrzałość fizyczna,
− odpowiedni poziom inteligencji,
− rozwój percepcji wzrokowej oraz słuchowej,
− koordynacja motoryczna na odpowiednim poziomie,
− prawidłowa wymowa,
− rozwój myślenia pojęciowego” (za: Z. Pomirska, 2011, s. 38).
Czytanie jest procesem wymagającym współdziałania wielu właściwości psychicznych człowieka; analizatorów: słuchowego, wzrokowego, kinestetycznego oraz sprawnego przebiegu wielu procesów myślowych odpowiedzialnych za prawidłową analizę i syntezę informacji, ich przetwarzanie, skojarzenie z posiadanym doświadczeniem. Kształtowanie u dzieci umiejętności czytania polega na kształtowaniu cząstkowych umiejętności np.: kojarzenie obrazu graficznego z jego odpowiednikiem dźwiękowym, rozpoznawanie znaków, jakimi są litery, rozumienie znaczenia słowa w zależności od kontekstu, w jakim się pojawia.
Proces kształtowania u dzieci umiejętności czytania i pisania rozpoczyna się już w przedszkolu od rozwijania gotowości do czytania i pisania, a w grupie dzieci sześcioletnich także kształtowania tzw. elementarnej umiejętności czytania i pisania. Dziecko poddane oddziaływaniom kształcącym w placówkach przedszkolnych powinno w momencie rozpoczęcia nauki w klasie cechować się takimi właściwościami jak:
− „umiejętność dostrzegania, poznawania i różnicowania dźwięków otoczenia,
− poprawne wymawianie głosek (ich połączeń) ojczystego języka,
− umiejętność wyrazistego mówienia, wyróżniania rozpoznawania i powtarzania głosek,
− dokonywanie analizy i syntezy dźwiękowej wyrazów,
− dobry poziom spostrzegawczości wzrokowej.
Cele takie formułuje Program wychowania w przedszkolu: zakres treści wychowania i kształcenia dla dzieci sześcioletnich. Dziecko wg tego programu powinno także:
− być zaznajomione z istotą symbolu graficznego,
− mieć ukształtowaną motywację do samodzielnego czytania,
− posiadać umiejętności dokonywania analizy i syntezy słuchowo-wzrokowej znanych wyrazów, kojarzyć głoski z literami,
− odczytywać odpowiednio dobrane wyrazy,
− podporządkować podpisy do rysunków,
− układać i odczytywać krótkie zdania” (A. Brzezińska, 1987, s.34).
Jedną z form komunikowania się człowieka z otoczeniem jest czytanie (jak i pisanie) w sposób pośredni, a pośrednikiem tym są litery i ich dźwiękowe odpowiedniki, czyli głoski.
Z punktu widzenia organizacji procesu nauczania ważny jest moment, w którym dziecko jest w odpowiednim stopniu przygotowane do rozpoczęcia nauki szkolnej, a tym samym również do rozpoczęcia nauki czytania i pisania. Do określenia tych dwóch pojęć używa się sformułowań „dojrzałość szkolna” oraz „dojrzałość do nauki czytania”. Markowska uważa, iż dziecko dojrzałe do nauki czytania to takie, które „osiągnęło właściwy poziom rozwojowy w zakresie funkcji decydujących o prawidłowym przebiegu nabywania umiejętności czytania. Natomiast Goodman definiuje gotowość jako „taki etap w rozwoju jednostki, kiedy jest ona bardziej zdolna do opanowania czegoś (np. zasobu wiedzy z danej dziedziny, opanowania jakiejś umiejętności- A.B.) w sposób bardziej szybki i skuteczny niż była wcześniej lub będzie w przyszłości” (A. Brzezińska, 1987, s. 39).
Wpływ naturalnego dojrzewania, a także celowo zorganizowanego oddziaływania, na pojawienie się u dziecka momentu odpowiedniej gotowości do rozpoczęcia nauki czytania. Biorąc pod uwagę, to że decydujące znaczenie ma proces dojrzewania i stopniowe przechodzenie na coraz wyższe etapy wskazywałoby, że otoczenie musi poczekać z organizowaniem odpowiednich działań dydaktyczno - wychowawczych, do momentu osiągnięcia przez dziecko odpowiedniej fazy rozwojowej w zakresie wszystkich właściwości psychicznych, za pomocą których można kształtować umiejętność czytania. Przyjęcie natomiast przeciwnego stanowiska wymaga wskazania, że rzeczywiście oddziałując we właściwy sposób na dziecko, można przygotować je do wcześniejszego rozpoczęcia nauki w zakresie czytania i pisania.
Downing i Thackray bardzo trafnie i jednoznacznie ujmują zagadnienie gotowości do nauki czytania „Podjęcie gotowości do jakiegokolwiek rodzaju uczenia się odnosi się do takiego stadium rozwoju dziecka, w którym może ono uczyć się czegoś nowego z łatwością i bez napięcia emocjonalnego (towarzyszącego zwykle zadaniom zbyt trudnym, przekraczającym możliwości dziecka − A. B.) oraz osiągnąć sukces, ponieważ wysiłki nauczyciela dają zadawalające rezultaty” (A. Brzezińska, za: Taylor, 1987, s. 39). W podanej definicji autorzy podkreślają jedną istotną cechę, a mianowicie, że dziecko nie osiągnie opisanego wyżej stadium wyłącznie dzięki swojemu rozwojowi i dojrzewaniu określonych funkcji psychicznych. Podstawowym czynnikiem powodującym wcześniejsze bądź późniejsze występowanie tego stadium jest odpowiedni trening w zakresie kształtowania różnorodnych jego właściwości psychicznych, np. aby osiągnąć odpowiedni poziom gotowości do nauki czytania, istotne znaczenie będzie miał trening m. in. w zakresie umiejętności wzrokowego i słuchowego różnicowania różnych bodźców” (A. Brzezińska, 1987, s. 40).
Elkonin stwierdził, że w wieku przedszkolnym można przygotować dziecko do nauki czytania za pomocą odpowiednich ćwiczeń. „Jako podstawowe założenia przyjął, że:
1. proces przygotowania do czytania oraz właściwą naukę czytania należy oprzeć na podstawowych teoretycznych - taką podstawę stanowi dla niego teoria kształcenia się działań umysłowych wg Galpierina;
2. poznawanie przez dziecko dźwiękowej budowy słowa musi wyprzedzać poznawanie budowy graficznej. Stąd przed okresem przygotowawczym do właściwej nauki czytania stawia on następujące zadania: zapoznanie dziecka z budową dźwiękową słów (przed poznaniem liter), kształtowanie umiejętności dokonywania różnorodnych operacji na elementach struktury fonetycznej słów, kształtowanie nawyku orientacji na sylabę jako naturalną cząstkę wymowy” (za: A. Brzezińska, 1987, s. 40).
Chcąc w odpowiedni sposób przygotować dziecko do nauki czytania, niezbędne jest umożliwienie mu wykonywania różnego rodzaju działań, dzięki którym będą kształtowane umiejętności stanowiące podstawę do prawidłowej nauki czytania. Jednak nie wystarczy tylko zorganizowanie dziecku środowiska uczącego, stymulującego, oraz oczekiwanie na pojawienie się odpowiednich właściwości u dziecka bez zachęcania go do podejmowania właściwych działań.
„Jakie właściwości powinno posiadać dziecko, aby można było o nim powiedzieć, że cechuje je odpowiedni poziom gotowości do rozpoczęcia nauki czytania? Taylor podaje ich kilka:
1. dziecko powinno uświadomić sobie, co to jest czytanie, czym różni się czytanie od np. opowiadania bajki: powinno uświadomić sobie różnicę między obrazkami a tekstem i innymi znakami, np. różnego rodzaju ozdobnikami występującymi w znanych mu książkach; powinno zauważyć związek między znakami w tekście a wypowiadanymi słowami;
2. wiedzieć, jak się czyta w jego języku, od strony lewej ku prawej, od góry strony do dołu;
3. wiedzieć, po co się uczy czytać, do czego ta umiejętność ma być przydatna, jaka jest wartość czytania dla człowieka;
4. posiadać bogate słownictwo, umieć rozmawiać na bliskie mu tematy;
5. posiadać umiejętności różnicowania kształtów, kolorów, dźwięków, wyszukiwania różnic i podobieństwa na obrazkach, rozmaitych znakach” (za: A. Brzezińska,1987, s. 41-42).
Rejestr opisany powyżej ukazuje, że przygotowanie dziecka polega na kształtowaniu tych właściwości, które stanowią „szeroką podstawę” do nauczania czytania. Zatem nie chodzi tu o kształtowanie umiejętności, które są częściami składowymi prawidłowego czytania.
Taylor dokonał szczegółowej charakterystyki dzieci o zupełnym braku gotowości do czytania „występujące bowiem trudności u progu nauki szkolnej, jeżeli nie zostaną zauważone i zlikwidowane już w pierwszym okresie pobytu dziecka w szkole, mogą stać się powodem niepowodzeń w dalszej nauce czytania i pisania” (M. Burtowy, 1987, s. 330 ) oraz dzieci o właściwym poziomie owej gotowości. Grupę pierwszą nazwał prereaders – „przed okresem czytania”, grupę drugą – beginners rozpoczynający naukę czytania);
1. „Grupa o braku gotowości do nauki czytania:
− całkowita nieświadomość tego, co to jest symbol (znak) drukowany, co to jest i na czym polega czytanie, czym różni się ono od innych form wypowiadania się (mówienia, opowiadania);
− duże trudności z rozpoznaniem różnic i podobieństw w nieskomplikowanych nawet obrazach;
− niska zdolność koncentrowania uwagi;
− trudność z wymawianiem dłuższych, bardziej skomplikowanych słów i wyrażeń („zlewanie się” słów podczas mówienia);
− niski poziom koordynacji wzrokowo-słuchowej, trudności z kontrolowaniem ruchów ołówka;
− dobre rozumienie jedynie jasno sformułowanych, krótkich poleceń, trudności z utrzymaniem kierunku działania;
2. Grupa o wystarczającej gotowości do czytania
− dobre rozumienie pojęcia „czytanie”, odróżnianie znaków, które są słowami, od innych występujących w tekście; rozumienie, iż tylko niektóre ze znaków są słowami; znajomość kierunku odczytywania w swoim języku;
− prawidłowe rozpoznawanie różnic i podobieństw;
− podczas rozmowy mogą występować trudności z utrzymaniem kierunku myślenia, tzn. myślenia o tym, o czym aktualnie się mówi. Ogólnie mówiąc, dzieci w tej grupie nie umieją jeszcze czytać, ale wiedzą co to jest czytanie, są gotowe, by rozpocząć naukę czytania „(A. Brzezińska,1987, s. 42-43).
Praca nauczyciela w czasie przygotowującym dziecko do podjęcia nauki czytania szczególnie polega na budzeniu w nim właściwej, pozytywnej motywacji, wzbogacaniu posiadanego już zasobu pojęciowego i słownikowego, ćwiczeniu umiejętności rozpoznawania różnic i podobieństw, kształtowaniu umiejętności swobodnego wypowiadania się na różne tematy i w różnych sytuacjach, kształtowaniu umiejętności różnicowania bodźców, szczególnie dźwiękowych. „Goodman podkreśla, że w doborze tekstów, na podstawie których dzieci podejmują różne zadania w okresie przygotowawczym do nauki czytania, nauczyciel powinien kierować się ich właściwościami z punktu widzenia przygotowania dziecka do osiągnięcia właściwego poziomu gotowości czytania. Testy te powinny dawać możliwości zrealizowania założonych przez nauczyciela w stopniu dostosowanym do danego dziecka celów, pomagać mu w identyfikowaniu stopnia gotowości u każdego dziecka (powinny pełnić funkcję diagnostyczną), a także być atrakcyjne dla dziecka (odwoływać się do jego doświadczeń)” (K. S. Goodman, za: A. Brzezińska, 1987, s.43).
Gotowość do nauki czytania i pisania rozumie się jako stan w rozwoju dziecka, który jest wynikiem dojrzewania, a także dotychczasowego treningu wychowawczego, głównie na terenie rodziny, dzięki której czyni je wrażliwym na znaki oraz ich znaczenie w procesie komunikowania się ludzi, a tym samym gotowym do odnoszenia korzyści ze wskazówek otoczenia dotyczących przyswojenia umiejętności czytania i pisania. Gotowość do nauki czytania i pisania można ująć w trzech aspektach:
− "gotowość psychomotoryczna" − warunkuje opanowanie techniki czytania i pisania, polega na kształtowaniu u dzieci umiejętności techniki czytania i pisania, polega na kształtowaniu u dzieci umiejętności i sprawności potrzebnych do jej opanowania,
− gotowość słownikowo pojęciowa, której istotą jest opanowanie umiejętności różnorodnego operowania już posiadanym doświadczeniem psychologicznym i lingwistycznym, umożliwiające właściwe zrozumienie (na początku) słuchanego tekstu, a niezbędne do kształtowania umiejętności czytania i pisania za zrozumieniem,
− gotowość emocjonalno - motywacyjna − istotą tego jest zrozumienie przez dziecko znaczenia umiejętności czytania i pisania dla niego samego, takie rozumienie, które jest elementem pozytywnej motywacji do uczenia się czytania i pisania” (P. Michalczyk, za: A. Brzezińska, lipiec/sierpień 1986, s. 433).
Trzy wyróżnione aspekty gotowości do czytania i pisania określono poprzez wyszczególnienie umiejętności cząstkowych:
• „Aspekt I. Istotą gotowości na tym poziomie jest ukształtowanie u dziecka tych wszystkich umiejętności i sprawności, które decydują o sprawnym opanowaniu techniki czytania i pisania. Z tego powodu można ten poziom umownie określić jako „psychomotoryczny”. Umiejętności cząstkowe, których opanowania oczekuje się od dziecka na tym etapie, to np.: rozpoznanie i klasyfikacja według istotnych cech różnorodnych znaków, a nawet symboli graficznych, kojarzenie znaków graficznych z dźwiękami” (A. Brzezińska, 1987, s. 44). Opanowanie przez dziecko wymienionych umiejętności świadczy o wysokim poziomie jego gotowości do rozpoczęcia nauki czytania i pisania, jednak aby one zachodziło, należy spełnić pewne warunki, które można określić jako „psychologiczne uwarunkowania gotowości do czytania i pisania”: wysoka sprawność ręki dominującej zarówno w zakresie szybkości, jak i w percepcji ruchowej, prawidłowa wymowa, prawidłowy poziom percepcji wzrokowej i słuchowej, zdolność koncentracji uwagi na dłuższy czas, odpowiednia pojemność tzw. pamięci świeżej, właściwa koordynacja wzrokowo – słuchowo - uchowa.
• Aspekt II. Odpowiada on drugiemu poziomowi umiejętności czytania i pisania, mianowicie „ rozpoznawaniu znaczeń symboli graficznych lub dźwiękowych”. Aby dziecko mogło rozumieć czytany samodzielnie tekst, musi dysponować nie tylko bogatym doświadczeniem „psychologicznym” (...), ale także bogatym doświadczeniem językowym” (A. Brzezińska, 1987, s. 44). Można więc zauważyć, że istotą poziomu II. jest opanowanie umiejętności różnorodnego przyswojenia już posiadanych doświadczeń lingwistycznych i psychologicznych, umożliwianie prawidłowe rozumienia i − na razie − słuchanie tekstów, konieczne do kształtowania umiejętności czytania i pisania ze zrozumieniem.
• „Aspekt III. Istotą tego poziomu jest zrozumienie przez dziecko znaczenia umiejętności czytania i pisania dla niego samego i tego, co można poprzez nie osiągnąć, takie rozumienie, które jest składnikiem silnej pozytywnej „poznawczej” motywacji do uczenia się czytania i pisania. Na tym poziomie chodzi nie tylko o kształtowanie u dziecka pozytywnego stosunku do książki, zainteresowania książką, chodzi tu o wzbudzenie takiej motywacji do nauki czytania i pisania, by objawiała się ona w samodzielnym poszukiwaniu dziecka, zadawaniu pytań otoczeniu, próbach samodzielnego zgłębiania tajników tych dwóch umiejętności” (A. Brzezińska.1987, s. 46). Dziecko tak zmotywowane znacznie szybciej opanuje technikę czytania i pisania, lepiej będzie rozumiało czytany przez siebie tekst, będzie również miało twórczy i krytyczny stosunek do tekstu. Poziom trzeci u dzieci w wieku przedszkolnym będzie uwidaczniał się poprzez dążenie do rozumienia, na czym polega istota czytania i pisania, zdolność podania cech różniących czytanie od mówienia czy opowiadania bajek, także przez umiejętność wyróżniania takich formalnych cech tekstu, jak np. szerokość szpalty, ilość szpalt, liczba wierszy na stronie.
Do kształtowania gotowości u dziecka ważne jest ogólne nastawienie do własnej aktywności. W im w większym stopniu nastawienie będzie na poziomie badania, odkrywania, rozwiązywania trudności samodzielnego próbowania różnych dróg działania, to znaczy w im większym stopniu rozwijać się będzie ta własna twórcza aktywność dziecka, tym lepsze będą warunki po stronie osobowości, kształtowania się u dziecka gotowości do czytania i pisania.

Bibliografia:
Brzezińska A.(red.) ,Czytanie i pisanie, nowy język dziecka, Warszawa 1987.
Brzeziński J., Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 1996.
Cackowska M., Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych, Warszawa 1984
Malendowicz M., O trudnej sztuce czytania i pisania, Warszawa 1978.
Pomirska Z., Wokół czytania, Warszawa 2011
Wilgocka-Okoń B., Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Warszawa 2003.

Artykuły:
Brejnak , W. Rola rodziny w przygotowaniu dziecka do nauki czytania i pisania, „Życie szkoły” 2005, nr 2.
Burtowa, M. Trudności dzieci w nauce czytania i pisania u progu szkoły, „Życie szkoły” 1987, nr 1.
Marzęda- Przybysz, B. Badanie gotowości szkolnej, „Życie szkoły” 2001, nr 6.
Michalczyk, P. O gotowości dziecka do czytania i pisania, „Wychowanie w przedszkolu”, 1986 nr 7-8.