Środowisko rodzinne wobec kształtowania się zachowań agresywnych jako przejaw niedostosowania społecznego wśród dzieci w wieku szkolnym

ATENEUM SZKOŁA WYŻSZA
W GDAŃSKU
STUDIA PODYPLOMOWE
PEDAGOGIKA SPECJALNA

Monika Chilicka

ŚRODOWISKO RODZINNE
WOBEC KSZTAŁTOWANIA
SIĘ ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH JAKO PRZEJAW NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO WŚRÓD DZIECI W WIEKU SZKOLNYM

Praca napisana pod kierunkiem
dr Iwony Lindyberg

GDAŃSK 2019
Spis treści

Wstęp 2

ROZDZIAŁ I
RODZINA JAKO PODSTAWOWE ŚRODOWISKO OPIEKUŃCZO – WYCHOWAWCZE 4
1.1. Pojęcie rodziny w ujęciu tradycyjnym i współczesnym w świetle literatury
przedmiotu 4
1.2. Style wychowania i ich wpływ na rozwój dziecka 6
1.3. Postawy rodzicielskie i ich wpływ na wychowanie dziecka 10
1.4. Metody wychowawcze stosowane w rodzinie 14
1.5. Rodziny dysfunkcjonalne i niewydolne wychowawczo 17

ROZDZIAŁ II
PROBLEM ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH WŚRÓD DZIECI
W WIEKU SZKOLNYM W ŚWIETLE WYBRANEJ LITERATURY PRZEDMIOTU 21
2.1. Definicja agresji i przemocy w literaturze naukowej 21
2.2. Rodzaje i formy agresji 23
2.3. Uwarunkowania zachowań agresywnych wśród dzieci w wieku szkolnym 25
2.3.1. Rola szkoły w etiologii zachowań agresywnych 26
2.3.2. Znaczenie mediów w kreowaniu agresji 28
2.3.3. Rodzinne uwarunkowania agresji jako forma niedostosowania
społecznego 29

Wnioski 32
Bibliografia 34

Wstęp

W dzisiejszych czasach poważnym problemem na skalę światową staje się agresja oraz jej społeczne konsekwencje. Występuje ona między innymi w środkach masowego przekazu i ma ogromny wpływ na wyzwalanie oraz utrwalanie się agresywnych postaw młodych ludzi. Agresja spotykana jest w rodzinach, na ulicach,
w szkołach, a nawet w przedszkolach. Często zadawane jest pytanie, dlaczego właśnie zjawisko agresji zajmuje coraz więcej miejsca w naszej rzeczywistości? Trudno jest na to pytanie znaleźć jednoznaczną odpowiedź.
Zagadnienie przyczyn zachowań agresywnych jako przejaw niedostosowania społecznego dzieci w wieku szkolnym jest szeroko poruszane nie tylko w pracach badawczych, ale także w mediach. Dotychczas powstało wiele teorii wyjaśniających źródła i przyczyny agresji przejawiającej się w zachowaniu zarówno dzieci, jak
i młodzieży.
Mimo to, że agresja jest zjawiskiem powszechnym, to nie powinno się być wobec niej obojętnym i przyzwalać na jej częste przejawy w życiu społecznym, rodzinnym i szkolnym.
Obecne czasy niosą za sobą ogrom kryzysów globalnych, a przede wszystkim przeobrażenia prowadzące do kryzysu współczesnej rodziny. Wiele dzieci wychowuje się w rodzinach patologicznych, dysfunkcjonalnych oraz niewydolnych wychowawczo. Życie dziecka w takich rodzinach staje się dla niego krzywdą, ponieważ rodzice nie dbają o zaspokojenie jego potrzeb, a sposób traktowania go wywołuje cierpienie, często prowadzi do zniekształceń rozwoju, negatywnych skutków emocjonalnych, zaniżonych aspiracji i osiągnięć edukacyjnych oraz zaburzeń w zachowaniu przejawiających się postawami często nieakceptowanymi społecznie, które postrzegane są jako niedostosowanie społeczne.
Miłość i szacunek tracą swoją dawną wymowę i wartość, góruje konsumpcjonizm, zauważa się coraz mniej właściwie funkcjonujących ognisk rodzinnych, w których relacje coraz bardziej ulegają osłabieniu. Jadwiga Izdebska zwraca uwagę, że dezintegracja rodziny w sferze kontaktów międzyludzkich, interakcji i więzi emocjonalnej między członkami rodziny, zwłaszcza rozluźnienie więzi wspólnotowych, malejąca spójność emocjonalna, osłabienie kontaktów między rodzicami i dziećmi, brak wzajemnego zaufania, wywołują niekorzystną dla życia
i prawidłowego rozwoju dziecka sytuację .
Z zachowaniem agresywnym wśród dzieci i dorastającej młodzieży spotykamy się jako rodzice, pedagodzy, czy też wychowawcy. Uważam, że niezwykle ważne jest poznanie etiologii powstawania agresji w środowisku rodzinnym, gdyż rodzina jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na człowieka najbardziej intensywnie i niekiedy przez całe jego życie. W procesie wychowania rola dorosłych powinna opierać się na wzajemnym zaufaniu i życzliwości, dając tym samym młodemu
pokoleniu poczucie własnej podmiotowości. Wychowanie dziecka nie jest łatwą umiejętnością, wymaga dobrego przygotowania i dojrzałości rodziców.
Niniejsza praca składa się z dwóch rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiłam rodzinę jako podstawowe środowisko opiekuńczo-wychowawcze. Wyjaśniłam pojęcie rodziny w ujęciu tradycyjnym i współczesnym. Kolejnym tematem, który poruszyłam w niniejszym rozdziale jest system wychowawczy w rodzinie. Opisałam w nim style wychowania i ich wpływ na rozwój dziecka. Przedstawiłam więzi występujące między dzieckiem i rodzicami oraz ich wpływ na wychowanie (zawarłam to w podrozdziale o postawach rodzicielskich). W dalszej części rozdziału ukazałam metody wychowawcze oraz znaczenie, jakie ma kara w procesie wychowania.
Kolejny nurtujący mnie problem, któremu poświęciłam uwagę w tym rozdziale dotyczy dysfunkcjonalności i niewydolności wychowawczej. Analizowałam najczęstsze przyczyny tego zjawiska oraz przedstawiłam cechy i wskaźniki deprywacji rodzinnej. Zaprezentowane przeze mnie treści nie wyczerpują oczywiście omawianych problemów i doświadczeń, których doznają członkowie tych rodzin.
W rozdziale drugim omówiłam problem zachowań agresywnych wśród dzieci
w wieku szkolnym, w świetle wybranej literatury przedmiotu. Przedstawiłam w nim definicję agresji i przemocy w ujęciu pedagogicznym i psychologicznym, a także rodzaje i formy agresji. Omówiłam czynniki środowiska szkolnego, znaczenie mediów w kreowaniu agresji oraz rodzinę jako czynnik warunkujący powstawanie zachowań agresywnych jako formy niedostosowania społecznego.
Ostatni etap mojej pracy ukazuje wnioski skłaniające rodziców i pedagogów do podjęcia działań profilaktycznych zapobiegających narastaniu zachowań agresywnych wśród dzieci w wieku szkolnym.
ROZDZIAŁ I
RODZINA JAKO PODSTAWOWE ŚRODOWISKO OPIEKUŃCZO – WYCHOWAWCZE

Środowisko rodzinne stanowi pierwszą i podstawową grupę, w której dziecko rozwija się fizycznie i psychicznie. Stosunki łączące dziecko z rodzicami są relacjami całościowymi, gdyż funkcjonują na wielu płaszczyznach: emocjonalnej, społecznej, wychowawczej, ekonomicznej. W rodzinie tworzą się określone normy, regulujące zachowanie jej członków oraz role i pozycje wytwarzające wzajemne oczekiwania oraz wymagania. W rodzinie istnieją mniej lub bardziej stabilne modele równowagi interpersonalnej i normy kształtujące poprzez konkretne doświadczenia emocjonalne
i społeczne równowagę wewnętrzną i osobowość dziecka.
Jan Szczepański uważa rodzinę za „pierwszą i bardzo ważną instytucję nie tylko wychowania naturalnego, spontanicznego, ale spełniającą ważne zadanie w nauczaniu
i kształceniu. W okresie przedszkolnym wprowadza ona dziecko w mowę ojczystą, uczy słów, dzięki którym możliwe jest poznanie i identyfikowanie przedmiotów świata zewnętrznego, pobudza intelektualnie i dostarcza elementarnego zasobu wiedzy umożliwiającej spostrzeganie i interpretację zjawisk zachodzących w bezpośrednim otoczeniu” .

1.1. Pojęcie rodziny w ujęciu tradycyjnym i współczesnym
w świetle literatury przedmiotu

Rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach
i kulturach, jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na człowieka najdłużej, niekiedy przez całe jego życie.
Mówiąc o rodzinie należy uwzględnić kilka definicji. Jedne traktują rodzinę
z socjologicznego punktu widzenia, inne z psychologicznego, a istnieją także związane z nurtem religijnym. Chociaż różnią się one między sobą, to większość z nich ma pewne wspólne treści kładąc jednak nacisk na inne obszary.
Termin „rodzina” używany jest zarówno w języku potocznym jak i naukowym.
Pozornie jest on jasny i jednoznaczny, jednak analiza definicji rodziny wskazuje, że jest to pojęcie zróżnicowane. Większość naukowców zgadza się w jednej kwestii,
że rodzina stanowi małą grupę społeczną.
Powszechnie przez rodzinę rozumie się parę małżeńską i jej dzieci, która zamieszkuje pod wspólnym dachem i prowadzi wspólne gospodarstwo domowe. Rodzina jest pierwszą i podstawową grupą społeczną człowieka, której stosunki nastawione są na wszechstronną realizację potrzeb jednostki, opartą na kontaktach bezpośrednich.
Kazimierz Pospiszyl stwierdza, że „ta powszechna na całym świecie i każdemu z życia praktycznego znana grupa społeczna jest – mimo niewielkich rozmiarów
– skomplikowanym tworem społecznym, niełatwym do jednoznacznego zdefiniowania” .
Karol Wojtyła podkreślał, iż „pierwszym miejscem, gdzie rozpoczyna się proces wychowawczy młodego człowieka, jest dom rodzinny” .
Franciszek Adamski podaje definicję rodziny jako grupy społecznej opartej na „duchowym zjednoczeniu wąskiego grona osób, posiadającej wspólne ognisko domowe, oparte na wierze w autentyczną bądź domniemaną spójność biologiczną, tradycje rodzinne i społeczne” .
Zdaniem Marii Ziemskiej „za rodzinę uważa się zespół osób wyodrębnionych w ramach gospodarstwa domowego na podstawie kryteriów biologicznych. (...)
W społeczeństwie polskim rodzina była i jest nadal podstawową komórką społeczną, bardzo ważnym elementem struktury społecznej, o wielu cechach rodziny tradycyjnej, najlepszym i najbardziej skutecznym nośnikiem oraz przekazicielem wartości i norm moralnych (...). Rodzina jako ogólna wartość jest powszechnie uznawana
(na płaszczyźnie symbolicznej) i akceptowana jako wartość podstawowa” .
Europejski Komitet ds. Problemów Przestępczości w ramach prac nad przemocą w rodzinie przyjął, że rodzina „jest to złączona lub nie złączona małżeństwem para, jej potomstwo i przodkowie, potomstwo i krewni każdego z partnerów, a także każde dziecko, jeśli mieszkają razem lub utrzymują kontakty wynikające z wcześniejszego wspólnego zamieszkania” .
Jadwiga Izdebska definiuje rodzinę jako „współżyjące układy dorosłych i dzieci, w których dorośli przyjmują legalną odpowiedzialność za byt materialny i wychowanie dzieci” .
Na zakończenie rozważań nad pojęciem rodziny przytoczę słowa Zbigniewa Tyszki, który na początku XXI wieku podkreślał, iż „rodziną są nie tylko rodziny pełne, składające się z obojga rodziców i dzieci, ale również niepełne. Z socjologicznego punktu widzenia status rodziny mogą też mieć związki niesformalizowane. Obecne będą w palecie życia rodzinnego również rodziny zrekonstruowane (po uprzednim rozwodzie lub śmierci współmałżonka oraz „jednostki pozarodzinne”, tj. osoby samotne, związane krewniaczo jedynie z rodzinami pochodzenia” .

1.2. Style wychowania i ich wpływ na rozwój dziecka

Styl wychowania charakterystyczny dla rodziny jest wypadkową sposobów
i metod oddziaływania na dziecko wszystkich jej członków. W rodzinach małych,
o stylu tym decydują przede wszystkim rodzice, gdyż oni właśnie sprawują funkcje wychowawcze. Na styl wychowania wpływają wówczas poglądy rodziców na to, jak dziecko powinno być wychowywane, jak należy wpływać na nie w różnych okresach jego życia oraz do czego zmierzają różne formy i środki kierowania jego postępowaniem. Poglądy te bywają mniej lub bardziej skrystalizowane i opierają się przeważnie na własnych doświadczeniach rodziców, wyniesionych z ich rodzin macierzystych, oraz na obserwacjach sposobów rozwiązywania problemów wychowawczych w życiu codziennym przez innych. Trudno sobie wyobrazić wychowanie bez określonych, względnie stałych rodzicielskich oddziaływań, stosowania metod, których celem jest realizacja złożonego ideału wychowawczego, ukształtowanie właściwych zachowań dzieci, wdrożenie do wykonywania powierzonych zadań i obowiązków. Rodzina oddziaływuje na dzieci w toku codziennego życia ucząc je aprobowania wielu wartości. Obcując z rodzicami dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne, a także uczy się określonych zachowań społecznych. Dlatego bardzo ważną rolę spełnia styl wychowania, który określa oddziaływanie względnie jednolite, zharmonizowane podporządkowanie się idei wychowawczej. Wyraża się on w określonym względnie stałym stosunku rodzica do dziecka, w metodach postępowania, także w sposobie egzekwowania nałożonych na dziecko obowiązków.
Wincenty Okoń w nowym słowniku pedagogicznym style wychowania definiuje jako „kierowanie wychowawcze, które oznacza ogół czynności i dyrektyw, których celem jest wywołanie u wychowanków postępowania pożądanego przez osobę kierującą” .
Z kolei Maria Przetacznik-Gierowska i Ziemowit Włodarski uważają, że „style wychowania to niejako odbicie sposobów i metod oddziaływania na dziecko przez wszystkich członków rodziny”. O tym, w jakim stylu zostanie wychowane dziecko, decydują rodzice. Oni, w sposób świadomy bądź nieświadomy, przenoszą własne doświadczenia z dzieciństwa implikując je na grunt stworzonej przez siebie wspólnoty rodzinnej. Niezmiernie ważne jest, aby styl wychowania w rodzinie był konsekwentny
i wynikał z jasno określonych zasad postępowania wobec dziecka. Jeśli postępowanie wobec dziecka ma charakter zmienny i przypadkowy a stawiane mu wymagania są niejednorodne, wtedy trudno mu jest przyswoić zarówno normy społeczne jak
i moralne” . Najczęściej w literaturze przedmiotu spotykane są trzy podstawowe style wychowania: autokratyczny zwany autorytatywnym, liberalny oraz demokratyczny.
Styl autokratyczny – zwany autorytatywnym, autorytarnym lub restrykcyjnym, Zakłada, że rodzice zawsze mają rację, a obowiązkiem dzieci jest bezwzględne posłuszeństwo. „Rodzice posiadają władzę i kontrolę nad każdą sytuacją w rodzinie. Oni decydują o wszystkich sprawach rodzinnych, nie liczą się ze zdaniem dziecka, hamując tym samym jego aktywność i samodzielność. Charakterystyczne dla tego stylu jest instrumentalne traktowanie dziecka, brak poszanowania jego godności, uczuć
i pragnień. Wymaga się od niego bezwzględnego posłuszeństwa nakazom, od których nie ma odwołania” . „Wychowanie autokratyczne prowadzi do poczucia winy, zależności, przesadnej uległości. Osoba nie jest w stanie działać i myśleć samodzielnie”
Maria Ryś podkreśla , że „w rodzinach tych większy nacisk kładzie się na wypełnianie obowiązków niż na zaspokajanie potrzeb członków rodziny. Dziecko zna zakres swoich praw i obowiązków oraz jest świadome konsekwencji. Rodzice są zdania,
że angażowanie uczuć w wychowanie dziecka psuje je, dlatego są powściągliwi w ich okazywaniu. Nie przywiązują uwagi do chwalenia dziecka, ponieważ wszelkie jego postępy uznają za rzecz oczywistą. Błędy, które popełnia dziecko wychwytują
i krytykują. Nie stosują nagród a najważniejszym środkiem wychowawczym według nich jest kara” . Dzieci są jednostkami mało samodzielnymi i mało aktywnymi, ponieważ od wczesnego dzieciństwa przywykły do wykonywania poleceń.
Liberalny - nie ustala się niczego ani wspólnie, ani oddzielnie. Rodzice rozpieszczają dzieci, pozostawiając im dużą swobodę. Według Marii Ryś rodzica liberalnego cechują następujące zachowania:
- pozostawienie dziecku całkowitej swobody;
- niehamowanie aktywności i spontanicznego rozwoju;
- interweniowanie tylko w wyjątkowych przypadkach;
- brak stawiania wymagań, odwoływania się do autorytetu;
- okazywanie zainteresowania sprawami dziecka tylko wtedy, gdy samo tego zażąda
Maria Ryś podzieliła styl liberalny na dwie formy:
liberalny kochający – rodzice otaczają dziecko czułością i miłością, są z dzieckiem związani, zostawiają mu swobodę działań i wybór postaw, uważając, że dziecko jak dorośnie samo dokona właściwych wyborów.
liberalny niekochający zwany inaczej odrzucający – rodzice okazują dziecku obojętność, chłód emocjonalny, nie interesują się jego życiem .
Dzieci wychowywane w stylu liberalnym są najczęściej egocentryczne
i niezdyscyplinowane oraz mają trudności z przystosowaniem w grupie rówieśniczej.
Demokratyczny - jest najbardziej korzystnym stylem wychowania dla prawidłowego rozwoju dziecka. Główną jego zasadą jest wzajemne poszanowanie praw wszystkich członków rodziny. Dzieci wychowywane w ten sposób uczą się zasad współżycia społecznego nie na podstawie przymusu zewnętrznego i lęku przed karą, lecz w oparciu o akceptację i świadomy wybór właściwej zasady postępowania.
Maria Ryś podkreśla następujące cechy stylu demokratycznego:
- poszanowanie praw i uczuć każdego członka rodziny;
- wzajemne zaufanie, sympatia życzliwość;
- troska o rozwój wszystkich osób w rodzinie;
- wspólne planowanie działań i rozwiązywanie problemów;
- luźne sposoby kontroli;
- nienarzucanie zdań;
- niestosowanie surowej represji, raczej posługiwanie się perswazją i przedstawieniem
argumentów .
Klimat wychowawczy środowiska rodzinnego tworzą stosowane przez rodziców zabiegi wychowawcze. Zdaniem wielu psychologów i pedagogów najbardziej odpowiednia jest rodzina preferująca i stosująca demokratyczny styl wychowania. Dzieci wychowywane w takich rodzinach przejawiają samodzielność, wewnętrzną dyscyplinę i są aktywne, mają poczucie bezpieczeństwa. Osoba wychowana w takim systemie oddziaływań wykazuje się niezależnością, jest odpowiedzialna, samodzielna, życzliwa i z szacunkiem odnosi się do innych osób. Niekorzystny wpływ na prawidłowy rozwój osobowości dziecka wywiera surowość, i rygoryzm, wymierzanie nieadekwatnych do sytuacji kar, a także ciągłych nakazów i zakazów. Dzieci wzrastające w takim systemie częściej ujawniają zmienność nastrojów, zachowania agresywne, nieposłuszeństwo, bywają impulsywne i mają problem ze społecznym dojrzewaniem. Rodzice powinni mieć świadomość jak silny jest wpływ ich oddziaływań wychowawczych na kształtowanie się osobowości młodego człowieka.
U dzieci zbyt surowo traktowanych, krytykowanych, występują zaburzenia emocjonalne, przejawiające się w reakcjach agresywnych, które są powodowane lękiem, przygnębieniem, nadpobudliwością .
Rozwój dzieci zależy od strategii ich wychowania przyjętej przez rodziców, warunkowanej adekwatnym do kalendarza rozwoju kierowaniem ich zachowaniami. Strategie te muszą uwzględniać podstawowe cechy stylu rodzicielskiego: dostarczanie
wsparcia, ciepła, akceptacji i zachęty do indywidualnego eksplorowania rzeczywistości, ale także kontroli, chroniącej przed zaburzeniami w społecznym funkcjonowaniu. Styl wychowania musi być adekwatny do wieku dziecka, z czym powiązany jest charakter udzielanego mu wsparcia i racjonalność sprawowania kontroli rodzicielskiej .
Rodzice powinni być elastyczni w stosunku do swoich dzieci i modyfikować swoje działania w zależności od sytuacji i wieku dziecka. Ważna jest tutaj również wzajemna jednorodność oddziaływań wychowawczych obojga rodziców
i współdziałanie.

1.3. Postawy rodzicielskie i ich wpływ na wychowanie dziecka

Zaangażowanie się rodziców w sprawy wychowania ma decydujące znaczenie dla przyszłych losów dziecka, dla kształtowania się jego niepowtarzalnej osobowości, przejawiającej określony poziom zdolności, czy specyficzne cechy charakteru.
To kształtowanie rozpoczyna się od najwcześniejszych momentów życia dziecka,
a postawa rodzicielska zaczyna się kształtować jeszcze przed jego urodzeniem.
Na styl wychowania wpływają postawy rodzicielskie prezentowane przez rodziców. Aby dobrze pełnić role rodzicielskie, trzeba mieć do nich pozytywny stosunek. Wiele czynników kształtuje i utrwala pozytywny lub negatywny stosunek rodziców
do dziecka. Przez cały okres dorastania rodzice stanowią dla dziecka wzory osobowe
do identyfikacji. Rodzice oddziałują w sposób nie tylko zamierzony,
ale i niezamierzony – swoją obecnością, postępowaniem, sposobem odnoszenia się
do siebie i do dziecka. Maria Ziemska uważa, że „przez zachowanie rodziców wobec dziecka, a także przez to, co mówią o dziecku i jak o nim mówią – możemy obserwować, jaką prezentują metodę rodzicielską. Postawa rodzicielska jest więc nabytą strukturą poznawczo – drążeniowo – afektywną, ukierunkowującą zachowanie rodziców wobec dziecka” . Inaczej postawę rodzicielską można określić jako „charakter emocjonalnego stosunku do dziecka” .
Maria Ziemska uważa, że nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka lub nadmierna na nim koncentracja są podłożem niewłaściwych postaw rodzicielskich: odtrącającej, unikającej, zbyt wymagającej, nadmiernie chroniącej. Kształtowanie się właściwego kontaktu z dzieckiem dokonuje się wówczas, gdy rodziców cechuje autonomia wewnętrzna i równoważenie uczuciowe. Podejście do dziecka będzie nastawione wtedy na rzeczywiste jego potrzeby. Takie zachowanie rodziców stanowi podstawę powstawania właściwych postaw, którymi są: akceptacja, współdziałanie, dawanie dziecku rozumnej swobody oraz uznanie prawa dziecka .
Maria Ziemska wyróżnia właściwe postawy rodzicielskie .
Akceptacja – oznacza przyjęcie dziecka takim, jakim ono jest, czyli kochanie dziecka niezależnie od jego możliwości, dysfunkcji, usposobienia, osobowości, trudności; rodzice akceptujący nie ukrywają przed dzieckiem swoich uczuć, okazują mu miłość i tolerancję, starają się zaspokoić potrzeby dziecka, dają mu poczucie bezpieczeństwa, uznania i kochają je za to, że jest. Akceptacja dziecka przez rodziców sprzyja kształtowaniu się zdolności do nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej,
do przywiązania oraz zdolności do wyrażania uczuć. Dziecko może być więc wesołe, przyjacielskie, miłe, otwarte i odważne.
Współdziałanie - postawa ta przejawia się w zaangażowaniu i zainteresowaniu rodziców współdziałaniem z dzieckiem - świadczy o tym, iż rodzice świadomie wciągają dziecko do życia rodzinnego, mając przy tym na względzie jego możliwości rozwojowe; rodzice są aktywni w nawiązywaniu kontaktu i we współdziałaniu
z dzieckiem; rodzice są gotowi pomóc, wyjaśnić dziecku, ale także uczą
je samodzielności i umiejętności poszukiwania. Postawa współdziałania na ogół powoduje, że dziecko staje się ufne wobec rodziców, zwraca się do nich po rady
i pomoc, jest zadowolone z pracy, z rezultatów własnego wysiłku, wytrwałe, zdolne
do współdziałania, do podejmowania zobowiązań, potrafi troszczyć się o własność swoją i innych.
Rozumna swoboda – rodzice, utrzymując autorytet oraz kierując dzieckiem, równocześnie dają mu poczucie swobody i pozwalają na samodzielną zabawę z dala
od nich. Cechująca rodziców postawa rozumnej swobody wyzwala u dzieci zdolność
do współdziałania z rówieśnikami. Dziecko jest uspołecznione, pomysłowe, bystre,
w miarę pewne siebie, łatwo przystosowujące się do różnych sytuacji społecznych. Może przejawiać dążenie do pokonywania różnych przeszkód, kończenia czynności rozpoczętych, spełniania trudnych zadań.
Uznanie praw dziecka – rodzice pozwalają dziecku swobodnie działać, akceptują i ustosunkowują się do aktywności dziecka, zawsze mają na względzie jego poziom rozwoju i umiejętności; opiekunowie nie stosują kar i wymuszeń, ale tłumaczą dziecku, wyjaśniają, co jest dobre i pożądane; w takiej atmosferze rodzinnej dziecko ma zapewniony odpowiedni zakres swobody i rozwija swoją indywidualność. Postawa uznająca prawa dziecka w rodzinie może wyrobić w dziecku lojalność i solidarność
w stosunku do innych członków rodziny, nie musi ono polegać zawsze na rodzicach
i być od nich zależne, ale może podejmować czynności z własnej inicjatywy,
co sprzyja jego twórczemu rozwojowi.
W zachowaniu rodziców obserwujemy również postawy niewłaściwe, Maria Ziemska określa jako: :
Odtrącająca – postawa ta występuje przy dystansie uczuciowym i dominacji rodziców, gdy są oni niechętni lub nawet wrodzy względem swojego dziecka, żywią wobec niego uczucie rozczarowania i zawodu; rodzice demonstrują zachowania negatywne
i otwarcie krytykują wychowanka, stosują surowe kary zastraszenia, nakazy, zakazy wobec dziecka; opiekunowie zupełnie nie tolerują jego wad i nie biorą pod uwagę stopnia rozwoju. Postawa odtrącająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka: agresywności, kłótliwości, nieposłuszeństwa, kłamstwa, kradzieży, zahamowania rozwoju uczuć wyższych, a nawet zachowania antyspołecznego. Może również powodować trudność w przystosowaniu się na skutek zahamowania, zastraszenia, bezradności, a także reakcji nerwicowych.
Unikająca – postawę tę cechuje ubóstwo uczuć, wręcz obojętność uczuciowa, beztroska posunięta czasami do braku odpowiedzialności. Rodzice mało interesują się dzieckiem i jego problemami, często zaniedbują nawet podstawowe - biologiczne potrzeby; kontakt z dzieckiem jest pozornie dobry i maskowany poprzez obdarowywanie dziecka wieloma prezentami, nadmierną swobodą, liberalizmem. Zauważyć można niedbałość o bezpieczeństwo, niekonsekwencję w stawianych wymaganiach; nie angażuje się dziecka do spraw życia rodzinnego. Postawa unikająca może prowadzić do powstawania w dziecku takich cech, jak: niezdolność
do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, brak koncentracji
i wytrwałości w działaniu, nieufności wobec otoczenia, łatwości wchodzenia
w konflikty z innymi. Niezaspokojenie potrzeby kontaktu emocjonalnego z rodzicami
w takich postawach może prowadzić do trudności w nawiązywaniu interakcji uczuciowych.
Nadmiernie wymagająca – postawę tą cechuje nadmierne koncentrowanie się na dziecku oraz dominacja rodziców. Rodzice pragną mieć idealne dziecko,
co prowadzi do tego, iż nie liczą się z jego potrzebami oraz możliwościami; tacy opiekunowie stale krytykują, poprawiają oraz uzupełniają dziecko; wychowanek traktowany jest z pozycji autorytetu bez jakichkolwiek praw. Postawa nadmiernego wymagania sprzyja kształtowaniu się takich cech, jak: brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, przewrażliwienie i uległość, pobudliwość, brak zdolności
do koncentracji. Mogą powstawać również trudności szkolne lub w przystosowaniu społecznym. Gdy dziecko jest zdolne do buntu wobec rodziców i ma dobry kontakt
z rówieśnikami, to wówczas ta postawa ulega osłabieniu.
Nadmiernie chroniąca – rodzice w każdej sytuacji życiowej znajdują zagrożenie dla dziecka i starają się je przed nim uchronić, w ten sposób paraliżują oni wszelką samodzielną działalność dziecka; dziecko uważane jest za wzór doskonałości
i wychowywane jest bezkrytycznie; rodzice ulegają dziecku za każdym razem
i spełniają jego każde życzenie. Postawa nadmiernie chroniąca prowadzi do: opóźnienia dojrzałości społeczno - emocjonalnej, braku inicjatywy, poczucia zależności od rodziców, niezaradności, bierności, wzmożonego poczucia własnej wartości, nastawień egocentrycznych i egoizmu; może też doprowadzić do przekonania,
że wszystkie jego wybryki będą tolerowane. Utrudni to dziecku wykształcenie hamulców powstrzymujących szkodliwe działania.
Postawy rodzicielskie sprzyjają rozwojowi pewnych cech zachowania się dzieci oraz mają wpływ na kształtowanie się ich osobowości. Nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka nie pozwalający na zaspokojenie jego potrzeb, doznawania życzliwych uczuć, przynależności i kontaktu z rodzicami, powoduje chorobę sierocą (dziecko może być sierotą we własnym domu), w wyniku której występuje częściowe lub całkowite zahamowanie rozwoju uczuć wyższych i niezdolność do trwałego przywiązania.
Z badań nad genezą agresywnego zachowania się u dzieci wiadomo, że gniew i agresję wywołuje u nich frustracja w związku z zaniedbywaniem czy odtrąceniem ich przez rodziców.

1.4. Metody wychowawcze stosowane w rodzinie

Rodzinę należy ujmować nie tylko jako wspólnotę życia dziecka, ale również jako instytucję wychowawczą, gdzie wychowywanie jest częścią życia społecznego. Główną rolę w rodzinie przejmują rodzice, którzy określają wyraźne granice, jakie obowiązują w życiu codziennym i jak dziecko ma je przestrzegać. Rodzice stosują bezpośrednie metody wychowawcze - metodę nagradzania i metodę karania, które wyraźnie wpływają na dalszy rozwój i wiążą się z jawną oceną postępowania dziecka.
Jadwiga Izdebska wskazuje, że „stosowane w rodzinie zakazy i nakazy, normy postępowania, tak bardzo istotne dla przyszłego życia, jak pojęcie dobra osobistego
i wspólnego obowiązku, i odpowiedzialności, sensu życia i otwartości na wartość drugiego człowieka, życzliwość, altruizm głęboko zapadają w psychice dziecka. Powyższa analiza wskazuje, że warunki i atmosfera, jaką tworzy rodzina jako wspólnota osób wzmacnia proces wychowania rodzinnego oraz proces rozwoju młodego człowieka” .
Krzysztof Konarzewski definiuje metodę wychowawczą jako „powtarzalne czynności zmierzające do celów” a więc „schematy działania wychowawców, które bywają stosowane w celu osiągnięcia zamierzonych zmian” .
W literaturze pedagogicznej napotykamy rozliczne ujęcia klasyfikacyjne metod wychowania. Przykładowo Krzysztof Konarzewski wyróżnia dwa rodzaje metod: indywidualne i zbiorowe. Do metod oddziaływań indywidualnych zalicza: metodę nagradzania, metodę karania, metodę modelowania, metodę perswazyjną, metodę zadaniową. Do metod oddziaływań grupowych zalicza: metodę kształtowania odniesienia porównawczego, metodę nacisku grupowego, metodę kształtowania systemu ról i norm grupowych, metodę kształtowania grupowych wzorców życia .

Metody indywidualne:
Metoda nagradzania – „polega na tworzeniu atrakcyjnych następstw danej czynności w celu utrwalenia postawy” . Metoda nagradzania stosowana jest w celu utrwalenia tendencji do wykonywania określonej czynności oraz jej intensyfikacji. To promowanie pożądanych społecznie zachowań. Skuteczność nagrody jest większa, jeśli stosuje się ją zgodnie z upragnionymi przez dzieci rodzajami wzmocnień pozytywnych.
Metoda karania – „polega na tworzeniu awersyjnych następstw, służących zahamowaniu pewnych tendencji u wychowanka” . Celem kary jest wytworzenie
w świadomości „związku niezadowolenia z czynami niepożądanymi i związku zadowolenia z czynami pożądanymi przez otoczenie, a tym samym praktyczne zaznajamianie dzieci z wzorami postępowania akceptowanymi przez otoczenie” .
Metoda modelowania – w metodzie tej niezmiennie ważna jest obserwacja zachowania innej osoby. Jest pośrednią metodą oddziaływań, ponieważ wpływa na podświadomość w sposób mimowolny, pod wpływem dawania przykładu, czyli wzorca
do naśladowania zachowania. „Polega na umożliwieniu wychowankowi obserwacji zachowań innych czyli tzw. modeli” .
Metoda perswazyjna – „polega na tworzeniu i przekazywaniu wychowankowi komunikatów językowych, zmieniających jego stan wiedzy” .
Bogdan Wojcieszke podkreśla, że aby komunikat spełnił funkcje komunikatu perswazyjnego, musi być:
• spostrzeżony – musi pokonać wszelkie szumy informacyjne;
• zrozumiany – prostota formy powoduje, że przekaz dociera łatwiej;
• odbiorca musi mu ulec – jest to akceptacja argumentacji;
• zmiana postawy musi się utrzymać – akceptacja nie może być chwilowa;
• zmiana postawy musi być zauważalna w zachowaniu – jest to ostateczne potwierdzenie zmiany postawy
Metoda zadaniowa – „Sprowadza się do uaktywnienia wychowanka poprzez stawiane mu zadania do wykonania, które ma prowadzić do zmiany jego zachowania, wzbogacenia wiedzy i doświadczenia” .
Najczęstszymi sposobami oddziaływania na dziecko za pośrednictwem różnych metod wychowawczych są bezpośrednie metody wychowania dziecka. Oddziaływania te wiążą się z jawną oceną postępowania. Najbardziej rozbudowane i najszerzej komentowane są metody karania oraz nagradzania.
Irena Jundziłł proponuje następujący podział nagród:
• uznanie, pochwała, aprobata – nagroda o charakterze społecznym;
• sprawianie przyjemności, na przykład poprzez wspólny spacer, zabawę;
• darzenie zaufaniem – zakres zaufania ściśle wiąże się z wiekiem dziecka;
• wspólne atrakcyjne spędzanie czasu.
Irena Jundziłł wyróżnia kary pedagogiczne i niepedagogiczne . Do pedagogicznych zalicza:
• karę naturalną, która jest bezpośrednim następstwem winy. Zwolennikiem kary naturalnej był francuski filozof i pedagog Jan Jakub Rousseau, uważał, iż kara powinna być naturalną konsekwencją winy;
• wyrażanie smutku i zawodu przez rodziców lub wychowawców to dla dziecka zwłaszcza wrażliwego może być dotkliwą karą, natomiast dla dziecka o słabych więzach uczuciowych z karzącym taki smutek i zmartwienie są mniej dostrzegane;
• czasowe odebranie przywileju lub przynależnych rzeczy;
• odmawianie przyjemności.
• tłumaczenie i wyjaśnianie to zwracanie uwagi na skutki, jakie wywołało postępowanie dziecka. Tłumaczenie i wyjaśnianie powinno odbywać się
w spokojnej atmosferze i wzajemnym szacunku.
Do kar niepedagogicznych Irena Jundziłł zalicza: kary fizyczne, straszenie, upokarzające kary słowne, reakcja krzykiem, izolacja. Poniżają godność dziecka, upokarzają je, prowadzą do różnego rodzaju nerwic i lęków.
Pedagodzy na ogół są zgodni, że kary niepedagogiczne raczej „tłumią” niż wygaszają niewłaściwe sposoby postępowania. To znaczy, że przyczynia się częściej
do chwilowego ich zaprzestania, niż całkowitego wyeliminowania. Nadmiar kar wyzwala skłonności do agresji. „Obserwacje nad zachowaniem rodziców i dzieci wykazały, że rodzice, którzy stosują surowe kary, zazwyczaj dochowują się dzieci, które są niezwykle agresywne, lub dzieci, które później jako osoby dorosłe preferują oparte na przemocy środki osiągania celów osobistych (...) Agresywność tę dzieci przejawiają zwykle poza domem z dala od osoby karzącej” .
Elliot Aronson stwierdza, że rodzice, którzy uciekają się do surowych kar, prawdopodobnie robią także wiele innych rzeczy – tzn. są oni prawdopodobnie ludźmi szorstkimi i agresywnymi. Jest więc możliwe, że ich dzieci po prostu naśladują agresywne zachowania swych rodziców.

1.5. Rodziny dysfunkcjonalne i niewydolne wychowawczo

„Każda rodzina boryka się z problemami dnia codziennego, gdyż życie jest takie, że dzień w dzień pojawiają się trudności, które trzeba pokonywać – pisze Ewa Syrek. Są rodziny, które potrafiące sprostać tym obowiązkom. Takie rodziny, które pomyślnie rozwiązują swoje problemy, kierując się chęcią utrwalenia swojej wspólnoty i realizacji przypisanych im funkcji nazywamy rodzinami funkcjonalnymi. Są takie, które nie potrafią wypełniać swoich sytuacji kryzysowych i realizować swych funkcji wystarczająco dobrze nazywamy rodzinami dysfunkcjonalnymi” .
Zdaniem Anny Marii Seweryńskiej „w każdej rodzinie dysfunkcyjnej zaburzona jest komunikacja między jej członkami, co wpływa na nieprawidłowe kształtowanie się obrazu własnej osoby i poczucia wartości jej członków, zwłaszcza dzieci”
Maria Prajsner zauważa, iż każda rodzina dysfunkcjonalna naraża dziecko
na stresy; wiadomo jednak, że największe problemy stwarza alkoholizm, narkomania rodzica, przemoc i agresja we wzajemnych relacjach, wykorzystywanie oraz zaniedbywanie .
Jon Bradshaw do podstawowych cech rodziny dysfunkcjonalnej zalicza:
• zaprzeczanie swoim problemom – nigdy nie dochodzi do ich rozwiązań;
• zaprzeczanie pięciu potencjałom człowieka: uczuciom, spostrzeżeniom,
myślom, dążeniom i wyobrażeniom;
• brak intymności;
• zakorzenienie we wstydzie – dzieci często wstydzą się swojej rodziny;
• utrwalone, zamrożone, sztywne role spełniane przez domowników;
• zaplątane granice pomiędzy sobą;
• brak zaspokajania swoich indywidualnych potrzeb – są one odkładane,
aby umożliwić zaspokojenie potrzeb systemu;
• istnienie choćby niewielkiego poziomu złości i depresji;
• system komunikacji polegający na otwartym konflikcie albo na zgodzie
na to, żeby nie było zgody;
• nadmierne podporządkowanie jednostki rodzinie;
• sztywność i niezmienność zasad – takimi zasadami są na ogół:
kontrola, perfekcjonizm i oskarżenie.
• jawne tajemnice będące częścią kłamstw, które trzymają rodzinę w zamrożonym
stanie – tajemnice te każdy zna i udaje, że o niczym nie wie;
• zaprzeczenie konfliktom i frustracji tworzącym sytuację, w której każdy chce
osiągnąć swoje cele siłą woli;
• odrzucanie granic własnej osoby dla podtrzymania systemu rodzin – co oznacza
odrzucenie własnej tożsamości.
Wśród niepokojących zjawisk generujących ową dysfunkcyjność rodziny należy wymienić przynajmniej trzy leżące u podstaw wszelkich interakcji. Są nimi: terror psychiczny, przemoc fizyczna, anomia uczuciowa, oziębłość uczuciowa domowników.
Jadwiga Izdebska zwraca uwagę, że rodzina zyskuje miano dysfunkcyjnej wtedy, gdy z różnych przyczyn nie realizuje ona podstawowych funkcji, zwłaszcza emocjonalnych, niezbędnych do prawidłowego rozwoju (...). Autorka podkreśla,
że przyczyną dysfunkcjonalności są najczęściej zjawiska patologii i dewiacji społecznej, takie jak: przestępczość, alkoholizm, narkomania, zachowania autodestrukcyjne, dewiacyjne zachowania seksualne, zaburzenia psychiczne,
ale również rozbicie rodziny, złe pożycie rodziców, zawężone stosunki emocjonalne
w rodzinie .
Złe funkcjonowanie rodziny jest w wielu przypadkach źródłem wszelkiego rodzaju zjawisk negatywnych. Niekorzystna atmosfera w rodzinie często hamuje normalny rozwój intelektualny i emocjonalny dzieci. Od atmosfery wychowawczej zależy, czy dziecko czuje się w otaczającym świecie bezpieczne, czy lub ma poczucie zagrożenia i przeżywa stany lękowe.
Zdaniem Janusza Mastalskiego za rodzinę patologiczną należy uważać taką
w której wyrządzone jest komuś lub zadawane sobie cierpienie zarówno fizyczne, psychiczne jak i duchowe. „Istotną cechą patologii rodzinnej – pisze Mastalski, jest deprywacyjny i destrukcyjny charakter domowników, prowadzący niejednokrotnie
do izolacji społecznej i psychicznej. Rodziny patologiczne stwarzają ogromne zagrożenie dla dobra dzieci. Z nich najczęściej wywodzą się nieletni i młodociani sprawcy przemocy, dzieci alkoholizujące się, dokonujące prób samobójstw
i samouszkodzeń nieuczące się i niepracujące, wykazujące wczesne przejawy niedostosowania społecznego w postaci ucieczek z domu, nagminnych wagarów, porzucenia szkoły” .
Pod pojęciem deprywacji domowej - według Janusza Mastalskigo, należy rozumieć „stan braku bodźców niezbędnych do tworzenia pełnej miłości, akceptacji
i bezpieczeństwa atmosfery rodzinnej, która pozwala każdemu domownikowi stawać się bardziej człowiekiem”. Na deprywację domową – według Mastalskiego – składają się:
• powtarzające się awantury rodzinne, w których domownicy czują, że oddalają się od siebie zarówno emocjonalnie, poznawczo, jak i duchowo;
• przesadna manifestacja odrębności świata dorosłych od świata dziecka;
• brak werbalnych i niewerbalnych komunikatów akceptacji i wzajemnej miłości;
• niechęć do wspólnego spędzania czasu;
• nieprzywiązywanie uwagi do pochwał i postaw afirmujących;
• wzajemne złośliwości będące pokłosiem odwetu.
Jan Żebrowski podkreśla, iż niewydolność wychowawcza powoduje zachowania dewiacyjne, zaburzenia wśród dzieci i młodzieży. „Chodzi tu o takie zjawiska nieprzystosowania społecznego, jak: ucieczki z domu i wagarowanie, częste kontakty ze środowiskiem zdemoralizowanych kolegów, dokonywanie kradzieży i innych przestępstw, picie alkoholu, nadużywanie środków odurzających, demoralizację, wandalizm, zachowania agresywne, zamach samobójcze i samouszkodzenia, pozostawanie poza pracą i nauką” .
Zbigniew Tyszka zwraca uwagę, że „złe wychowanie w rodzinie musi niewątpliwie po pewnym czasie wpływać niekorzystnie na funkcjonowanie całego społeczeństwa, choćby ze względu na niedbałe czy niewłaściwe wypełnianie funkcji
i ról społecznych, przez wadliwe socjalizowanie w środowisku rodzinnym pokolenia, które dorósłszy, nie będzie w stanie stanąć na wysokości podjętych działań” . Autor podkreśla, iż współczesna cywilizacja sprzyja patologii społecznej jednostek,
a spatologizowane jednostki czynią spustoszenie w rodzinach. Z kolei spatologizowane rodziny, których wciąż przybywa wyniszczają swoich członków. Tyszka pisze,
że patologia indywidualna i rodzinna generują i wzmacniają się nawzajem, a czasem mogą uczynić chorymi całe społeczeństwo, jeśli procesy patologizacji nie zostaną zatrzymane .

ROZDZIAŁ II
PROBLEM ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH WŚRÓD DZIECI W WIEKU SZKOLNYM
W ŚWIETLE WYBRANEJ LITERATURY PRZEDMIOTU

Wychowanie, to świadome i systematyczne działanie umożliwiające dziecku dokonywanie wyborów zgodnych z obowiązującym w danej społeczności systemem wartości etycznych. Popełniane przez rodziców błędy w systemie oddziaływań wychowawczych mogą stwarzać podłoże do rozwoju i utrwalenia się wzorów agresywnego zachowania.
Ekspresja w postaci zachowań agresywnych to przejaw nieprzystosowania społecznego. Zachowania agresywne mogą przybierać różne formy i występować
w różnym nasileniu.

2.1. Definicja agresji i przemocy w literaturze naukowej

Agresja (łac. agressino – napaść) wśród dzieci w wieku szkolnym jest narastającym procesem, który często zaczyna się od drobnej dokuczliwości i szkodzenia dobremu samopoczuciu innym osobom, aż do ciężkich przestępstw.
Zdefiniowanie agresji nie jest jednak łatwe. Samo słowo agresja budzi negatywne odczucia w życiu każdego człowieka. Oznacza użycie siły wobec innej osoby lub grupy osób, które spowoduje zadanie mu cierpienia. Taka reakcja zachodzi między dwiema jednostkami lub między grupą a jednostką. Często prowadzi
do oznaczania reakcji międzyludzkich.
Według „Słownika wyrazów obcych” pod redakcją Jana Tokarskiego agresja to „zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach” . Przytoczona definicja wydaje się niezwykle uproszczona i dalece odbiegająca od stopnia rozmiaru problemu, który jest przedmiotem poniższych rozważań.
Zdaniem Zbigniewa Skornego agresja jest „formą inicjowanego ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym” .
Wincenty Okoń definiuje agresję jako „zachowanie ukierunkowane
na wyrządzenie krzywdy innym osobom, którego nie można usprawiedliwić
ze społecznego punktu widzenia. Często agresja jest odpowiedzią na frustrację. Agresja fizyczna w stosunku do osób wyraża się w biciu lub znęcaniu, a słowna
– w wymyślaniu lub wyśmiewaniu się; agresja przeniesiona jest na agresję skierowaną
na osoby lub przedmioty nie będące przyczyną agresji” .
Z kolei Adam Frączek agresją nazywa „czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi” .
W ujęciu psychologii społecznej Elliot Aronson wskazuje, że „agresja jest
to zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub spowodowanie przykrości” . Autor podkreśla, iż działanie to może być fizyczne lub słowne. Jest ono agresją niezależnie od tego, czy osiąga swój cel, czy nie np.: „Rozwścieczony znajomy rzuci butelką w twoją głowę, a ty się uchylisz, dzięki czemu butelka chybi celu,
to mimo wszystko jest to atak agresji. Liczy się intencja” .
Analizując definicję agresji nie sposób pominąć zjawiska przemocy. Często termin agresja i przemoc stosuje się w tym samym znaczeniu. Najczęściej definicje przemocy biorą pod uwagę trzy podstawowe kryteria: rodzaj zachowania, intencje oraz skutki przemocy. Przykładem pierwszego kryterium jest twierdzenie Amerykańskiego Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbywanym, które uznaje, że przemoc to: „fizyczne lub umysłowe działanie na szkodę; wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie dzieci poniżej 18 roku życia przez osobę odpowiedzialną za pomyślny jego rozwój oraz działania, które stanowią zagrożenie dla jego rozwoju” . Definiowanie przemocy w oparciu o kryterium skutków jest twierdzenie Joachima Kądzieli, który dosyć mocno akcentuje odległe skutki przemocy, jakim jest zahamowanie rozwoju ofiary. Autor zakłada, iż jest nią „takie wywieranie wpływu na ludzi, w którego wyniku ich aktualny poziom rozwoju somatycznego
i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju” .
Reasumując różne definicje agresji, a także podejścia dotyczące pojęcia agresji, należy stwierdzić, że agresja jest zachowaniem, którego intencją jest wyrządzenie szkody, bądź zadanie cierpienia psychicznego lub fizycznego innej osobie.

2.2. Rodzaje i formy agresji

Agresję nie tylko definiuje się w różny sposób, ale również za pomocą wielorakich kryteriów klasyfikuje się ją w celu ustanowienia odrębnych węższych rodzajów tego zjawiska.
Krystyna Kmiecik – Baran wyróżniła agresję konstruktywną i agresję destruktywną.
Agresja konstruktywna – to ruch akceptowany społecznie w celu zaspokojenia swoich potrzeb lub potrzeb ludzi, czasami łamiąca normy społeczne. Rzadko ma charakter przestępczy. Agresja ta może prowadzić do przestępczości, będą
to zachowania niezgodne z istniejącym aktualnie prawem, ale zgodne z oczekiwaniem, społecznym, np.: ratowanie życia rodziny przez zabicie lub okaleczenie przestępcy.
Agresja destruktywna – często jest zachowaniem przestępczym, niezgodnym
z istniejącymi normami prawnymi, moralnymi, zwyczajowymi np.: gwałt, morderstwo. To zachowania godzące w swobody jednostki .
Zbigniew Skorny przedstawia cztery rodzaje agresji: patologiczną, frustracyjną, naśladowczą i instrumentalną .
Agresja patologiczna – jej przyczyną są procesy chorobowe zachodzące
w układzie nerwowym; można ją rozpoznać u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów.
Agresja frustracyjna – bywa konsekwencją blokady potrzeby afiliacji (związków uczuciowych) spowodowanej, oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością oraz stosowaniem kar fizycznych; blokady potrzeby uznania społecznego spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem braków itp.; blokady potrzeby samodzielności, wywołanej zbyt licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od rodziców i innych dorosłych, czyli w dużym stopniu zależy od środowiska i postaw rodzicielskich.
Agresja naśladowcza – stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu, modelem bywa zachowanie rodziców, rówieśników, sąsiadów, mogą to być również bohaterowie filmów, bajek, gier komputerowych, które mają niezwykłą zdolność modelowania.
Agresja instrumentalna – jej motywem są określone cele działania, agresja odgrywa rolę instrumentu umożliwiającego osiągnięcie celu; jej przyczyną może być nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, lub przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach, np. chłopiec wymuszający pieniądze od innych dzieci, grożący pobiciem i w razie niespełnienia jego rozkazu realizujący swe groźby. Jeśli kilkakrotnie uda mu się, to agresywne zachowanie ulegnie utrwaleniu .
Zachowania agresywne mogą przejawiać się w różnych formach. Mianem jawnej obejmowana jest agresja fizyczna, werbalna lub ekspresyjna, agresja bezpośrednia, a także pośrednia, najczęściej słowna, przyjmująca np.: postać oszczerstw, pomówień itp. Psycholodzy wyróżniają także: agresję spontaniczną „gorącą” i instrumentalną „zimną” podejmowaną z premedytacją .
Według Ewy Czemierowskiej-Koruby najczęściej spotykanymi formami agresji szkolnej są:
Agresja fizyczna – bicie, kopanie, plucie, popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy, zabieranie przedmiotów, niszczenie własności.
Agresja werbalna – dokuczanie, obrażanie, przezywanie, wyśmiewanie, ośmieszanie, grożenie, rozpowszechnianie plotek, pokazywanie nieprzyjemnych gestów.
Należy pamiętać, że agresji werbalnej niejednokrotnie towarzyszy przemoc fizyczna.
Agresja relacyjna – agresja bez fizycznego kontaktu, która polega na działaniach prowadzących do obniżenia czyjejś pozycji w grupie, pomijaniu, nieodzywaniu się.
Agresja cyfrowa, elektroniczna, tzw. Cyberprzemoc – przemoc z użyciem nowych technologii – wysyłanie obraźliwych wiadomości sms czy e-mail, niecenzuralne wpisy na portalach społecznościowych, umieszczanie w Internecie zdjęć lub filmików ośmieszających, upublicznianie tajemnic, prowokowanie pewnych zachowań i dokumentowanie oraz upublicznianie ich za pomocą zdjęć lub filmów.
Dzieci w wieku szkolnym w obecnych czasach uwikłane są w liczne problemy
i poszukują własnej drogi dostosowania się do zmieniających się warunków społecznych.
Stają się ofiarami różnych form agresji, które niosą za sobą negatywne skutki
a szczególnie emocjonalne, które powodują zaburzenia za równo w rozwoju psychicznym jak i społecznym funkcjonowaniau.
Młoda osoba nie ma w sobie jeszcze „wyrobionych” konstruktywnych mechanizmów obronnych pozwalających z dystansem spoglądać na to, co proponuje współczesny świat oraz wyciągać właściwe wnioski. Często działa pod wpływem emocji i subiektywnych stanów uczuciowych. Wobec bezradności najprostszym sposobem osiągnięcia określonego celu i wyrażania swojej frustracji wydaje się być przemoc.

2.3. Uwarunkowania zachowań agresywnych wśród dzieci
w wieku szkolnym

Literatura przedmiotu dosyć bogata jest w wyjaśnienia przyczyn agresywnego zachowania. Uwarunkowane są one czynnikami endogennymi, bądź egzogennymi. Pierwsze wewnętrznie tkwią w człowieku, należą do nich czynniki genetyczne, zaburzenia endokrynologiczne oraz uszkodzenia mózgu. Źródła egzogenne (zewnętrzne) – środowiskowe są bardzo zróżnicowane i zaliczyć do nich możemy: niewłaściwe funkcjonowanie środowiska rodzinnego, szkolnego oraz w środkach masowego przekazu.
John Gibbs i Barry Glick podkreślają, że na rozwój agresywnych zachowań u dzieci ma wpływ środowisko rodzinne, szkolne, otoczenie społeczne oraz media. Zdaniem autorów na agresję wpływają:
• słabe więzi rodzinne i społeczne;
• bycie częstym celem agresji;
• obserwowanie aktów agresji przynoszących sukces;
• doświadczanie częstych wzmocnień pozytywnych za akty agresji;
• nieumiejętne przetwarzanie informacji np.: błędne przypisywanie innym wrogich zamiarów;
• deficyty we wnioskowaniu moralnym np.: niezdolność do przyjmowania perspektywy innych osób;
• braki w zakresie identyfikowania i używania alternatywnych społecznych umiejętności w sytuacjach wywołujących złość .

2.3.1. Rola szkoły w etiologii zachowań agresywnych

Szkoła jest drugim ważnym środowiskiem po rodzinie, w którym w procesie socjalizacji i wychowania w znacznym stopniu kształtuje się osobowość uczniów. Preferowane w nowym ładzie społecznym wartości: tolerancja, dialog, wolność oraz podmiotowe traktowanie człowieka nie zawsze są respektowane. Agresję uczniów wobec kolegów, koleżanek i nauczycieli oraz agresję nauczycieli wobec uczniów można traktować jako sygnały zaburzeń w procesie wychowania prowadzące do nieprawidłowego rozwoju osobowości wychowanków, a także jako sygnały wzajemnej manipulacji i nietolerancji
Zjawisko szkolnej agresji narasta na naszych oczach. Niemal codziennie dowiadujemy się o drastycznych zdarzeniach, które są dowodem bezradności dorosłych wobec narastającej fali agresji, często przyczyny cierpienia zarówno dzieci jak
i nauczycieli.
Przyczyny agresywnego zachowania uczniów mogą tkwić w ich osobowości: brak wystarczających zdolności dla sprostania wymaganiom szkoły, niekorzystny wygląd fizyczny, zaburzenia w przystosowaniu społecznym, skłonność do zazdrości wobec rówieśników, silna tendencja do rywalizacji i dominacji.
Źle funkcjonujący system rodziny, powszechność wzorów agresji w mediach
i w życiu społecznym, czasem wręcz przyzwolenie na agresję potęgują skalę zjawiska .
Mówiąc o szkolnych przyczynach przemocy i agresji możemy podzielić
je na trzy typy przyczyn:
1. Przyczyny związane z relacjami nauczyciel – uczeń. Zalicza się do nich: chłód emocjonalny nauczycieli do uczniów, niewłaściwe sposoby komunikowania się z uczniami (ośmieszanie przed klasą, straszenie, poniżanie, podkreślanie władzy nauczyciela), relacje oparte na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań. W wielu szkołach brak spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowania i akty przemocy wśród uczniów .
2. Przyczyny związane z procesem nauczania – brak doceniania i podkreślania wysiłków i postępów uczniów, skupienie negatywnych, niesprawiedliwość
w traktowaniu i ocenianiu uczniów, zbyt wiele wymagań bez uwzględnienia możliwości dzieci, za mało uwagi poświęconej rozładowaniu napięć podczas lekcji, a także nuda i schematyczność podczas lekcji .
3. Przyczyny związane z instytucją i organizacją szkoły – hałas, mała przestrzeń, która ogranicza swobodną ruchliwość, stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek, anonimowość uczniów i nauczycieli, czas spędzany w sposób ukierunkowany .
Zatem słuszne jest twierdzenie Jana Żebrowskiego, iż „w wytworzeniu partnerskiej atmosfery w szkole dużą role mogłyby odegrać zajęcia pozalekcyjne (których w wielu szkołach praktycznie nie ma), koła zainteresowań, ćwiczenia sportowych zespołów szkolnych, które by właściwie ukierunkowały aktywność dzieci i młodzieży, tworzyły bliższe kontakty w ramach grupy, uczyły empatii, niesienia pomocy i poszanowania innych (...) dużą rolę w tych działaniach może mieć nowy model nauczyciela – animatora i wychowawcy terapeuty” .

2.3.2. Znaczenie mediów w kreowaniu agresji

Oddziaływanie mediów sprzyja temu, iż dziecko od najmłodszych lat odbiera szereg bodźców agresywnych z różnych źródeł. Z badań prowadzonych na całym świecie jednocześnie wynika, iż programy pełne przemocy wywierają wpływ na zachowanie dzieci i młodzieży, powodując agresję z jednoczesnym kształtowaniem hierarchii dalekiej od rzeczywistości.
Częściową winę za brutalizację rzeczywistości ponoszą lansowane przez media agresywne zachowania. Mass media niewątpliwie odgrywają poważną rolę w procesie socjalizacji dzieci. Telewizja, Internet są nasycone przemocą, oglądanie przez młodych ludzi aktów przemocy zainicjowanych przez postacie przedstawione jako bohaterowie, lub jako inne atrakcyjne modele ról dla dzieci powodują u nich istotny wzrost agresji . Wzrost agresji w wyniku tego rodzaju wzmocnień wykazuje silną tendencję do utrwalania się i działania na zasadzie samowzmocnienia. Naukowcy podają, że osoby, które w dzieciństwie oglądały bardzo dużo scen przemocy TV, grach komputerowych, Internecie to jako dorosłe osoby były bardziej agresywne wobec współmałżonków jak również częściej popełniały przestępstwa i inne formy naruszania norm .
Psycholog Johan Condry twierdzi, iż upowszechnianie w mediach patologicznych zachowań ma ogromny wpływ na dzieci i młodzież, która przenosi takie reakcje na środowisko szkolne, nie mając świadomości zagrożenia. Media w wielu przypadkach obniżają poziom empatii, współczucia u dzieci dla ofiar oraz podwyższają próg tolerancji wobec przemocy, ponieważ nie pokazują cierpienia, krzywdy ofiary,
a także nie ukazują negatywnych skutków, a napięcie po zastosowaniu przemocy zanika. Ponadto dzieci uczą się zachowań agresywnych, gdyż forma przemocy bardzo często przynosi sprawcy satysfakcję, nagrodę lub nie jest ukarana oraz jest demonstrowana przez atrakcyjną osobę, z którą dziecko może się łatwo utożsamić i jest pokazywana realistycznie i atrakcyjnie .
Na zakończenie rozważań na temat wpływu środków masowego przekazu na agresywne zachowanie dzieci w wieku szkolnym jako przejaw niedostosowania społecznego, warto przytoczyć słowa Jana Żebrowskiego, który pisze: „przytłoczeni nadmiarem informacji, zaczynamy nabierać przekonania, że owa patologia stanowi normę życia społecznego, że jest wszechobecna. Przyjmujemy do wiadomości,
że upadła tradycyjna rodzina z jej podstawowymi wartościami (...). Nie należy zbytnio uogólniać i szukać sensacji. (...). Kwestię tę można chociażby częściowo rozwiązać poprzez umiejętne wychowanie młodych odbiorców, pomagając im zinternalizować odpowiedni system wartości i zainteresowań, dzięki któremu sami młodzi ludzi użytkownicy telewizji, gier komputerowych czy Internetu dokonywaliby odpowiedniej selekcji” .

2.3.3. Rodzinne uwarunkowania agresji jako forma
niedostosowania społecznego

Sytuacja w środowisku rodzinnym ma ogromny wpływ na poziom agresji
u młodych osób, jednocześnie oddziałuje na poziom frustracji jako reakcji na stres. Praktyki wzmocnień negatywnych mogą mieć szczególne znaczenie w występowaniu u dzieci zachowań opartych na agresji. Młode pokolenie wychowywane w rodzinach stosujących agresję i przemoc lub też będące jej przedmiotem, przejawia różne formy
i rodzaje agresji wobec innych ludzi.
Według Bronisława Urbana istnieje kilka terminów pokrewnych, które opisują nieprzystosowanie społeczne, należą do nich m. in. zaburzenia zachowania, zaburzenia emocjonalne, zachowania destrukcyjne, dewiacyjne, patologiczne lub przestępcze,
a także ryzykowne. We wszystkich tych zjawiskach można odnaleźć elementy wspólne, bowiem niektórzy naukowcy dostrzegają celowość zastąpienia pojęcia zaburzenia emocjonalne terminem zaburzenia w zachowaniu, który jednocześnie obejmuje zjawisko niedostosowania zachowania społecznego .
Janusz Sztumski podaje że „przemoc młodocianych jest określana warunkami społecznymi, jakie kształtowały danych ludzi. Młodzi ludzie staja się agresywni, jeżeli wzrastali w warunkach niesprzyjających ich rozwojowi społecznemu. Młodzi ludzie, którzy w dzieciństwie nie byli akceptowani przez rodziców i traktowani jako istoty niechciane, którzy m. in. dla tego byli bici i poniewierani, gdy dorastają są skłonni szukać odwetu na innych. Przemoc doświadczana w rodzinie staje się poniekąd pierwszą inspiracją do przemocy przejawianej w późniejszym życiu” .
Bazyli Panasiuk zwraca uwagę na fakt, że „nie tyko rodziny patologiczne (alkoholicy, narkomani, dewianci seksualni, jednostki socjalne noszą znamiona stresogenności i kształtują agresywne postawy jej członków. Doświadczenie mówi,
że to zjawisko występuje również w tzw. dobrych domach i porządnych rodzinach. Warunkuje je m.in. brak zainteresowania dorastającym dzieckiem, niezaspokojenie podstawowych jego potrzeb psychicznych np. potrzeby miłości, akceptacji, uznania społecznego a także nadmierna karalność lub pobłażliwość, kreacja konsumpcyjnego stylu życia, dewocyjność kultyczna, zakłamanie i swoista „dulszczyzna” .
Młody człowiek jest przedmiotowo traktowany i nie znajduje w rodzicach wzorca do naśladowania, dlatego prawdopodobne jest, iż integruje się ze środowiskiem pozarodzinnym. Inspiruje wagary, picie alkoholu, ucieczki z domu, stosowanie środków odurzających, bójki, rozboje, włamania do mieszkań. Często zdarza się, że staje się przywódcą nieformalnej grupy młodzieżowej (gangu).
Stanisław Batawia przekonuje, iż dziecko, które wyrasta w atmosferze niepokoju i nerwowości, w lęku przed surowymi karami stosowanymi z bardzo błahych powodów, które jest świadkiem awantur rodziców, maltretowania matki przez ojca alkoholika
i słyszy nieustannie narzekania z powodu niedostatków materialnych albo przewlekłej choroby, ucieka z takiego domu i szuka rekompensaty w innym środowisku, zrywa więzi z rodzicami, ponieważ przestają być dla niego autorytetem, odrzuca społecznie aprobowane normy postępowania, wkraczając na drogę przestępczą .
Dzieci wzrastają w różnych warunkach ekonomicznych, społecznych
i rodzinnych. Dysharmonijne środowisko domowe, brak dyscypliny, utrata rodziców bądź rozbicie rodziny to przykłady wiążące się etiologicznie z zaburzeniami zachowania. Można je również przewidzieć, że u dzieci źle traktowanych we wczesnym dzieciństwie oraz u tych, które bywały świadkami agresji rodziców.
Jednym z czynników wpływających na zachowania aspołeczne i przestępczość młodych ludzi jest nieumiejętność radzenia sobie z konfliktami. Ustalenie granic to bardzo poważne zadanie, którym powinni zająć się rodzice w bardzo wczesnym wieku dziecka, a podstawy właściwych praktyk dyscyplinarnych powinno budować się również we wczesnym dzieciństwie. Pojęcia dobra i zła, określane zasady postępowania, wartości i postawy, zdolność dostrzegania punktu widzenia innych
– przyswojenie tych czynników pozwala wykształcić w młodym człowieku osobowość społecznie akceptowaną. Powinny one być wpajane dziecku przede wszystkim przez rodziców .
Wnioski

Podsumowanie teoretycznych rozważań współzależności między środowiskiem rodzinnym a kształtowaniem się zachowań agresywnych jako przejawu niedostosowania społecznego wśród dzieci wieku szkolnym, skłania do podjęcia określonych działań profilaktycznych zapobiegających narastaniu zachowań agresywnych u młodych osób, gdyż rodzinę traktuje się jako źródło potencjalnych zaburzeń zachowania, które mogą doprowadzić do niedostosowania społecznego. Zadaniem wychowania nie jest hamowanie przejawów działań agresywnych, lecz zmiana aspołecznych na pro-społeczne formy postępowania.
Uwarunkowania agresji są wieloaspektowe, stąd i sposoby jej zapobiegania powinny mieć charakter kompleksowy i odbywać się na trzech poziomach: rodzica, dziecka i nauczyciela. Niezwykle ważne jest, aby działania te zacząć już od najmłodszych klas szkoły podstawowej.
Edukacja rodziców – zaleca się prowadzenie spotkań, warsztatów na terenie szkoły na temat problemu agresji i przemocy wśród dzieci, ich przyczyn i skutków oraz sposobów wychowywania, postępowania z własnymi dziećmi. Wychowawcy powinni zachęcać rodziców do uczestnictwa w Szkołach dla Rodziców, których celem jest doskonalenie umiejętności wychowawczych oraz konstruktywne rozwiązywanie problemów. Inną formą działania jest organizowanie spotkań z ekspertem, który umożliwi rodzicom poszerzenie wiedzy i umiejętności komunikacyjnych, mediacyjnych
i interpersonalnych. Rodzice powinni być włączani w program przeciwdziałania agresji na terenie klasy i szkoły.
Rodzice chcący dobrze wychować swoje dzieci, powinni kontrolować własne zachowanie. Rola rodzica powinna skupiać się na utrzymaniu odpowiedniej relacji wychowawczej oraz stanowić dla dziecka pozytywny wzorzec do naśladowania .
Edukacja uczniów – wskazane jest, aby systematycznie prowadzić cykle zajęć profilaktycznych dotyczących problemu agresji i przemocy. Na zajęciach uczniowie powinni najpierw zdobyć wiedzę o tym, czym jest agresja i przemoc oraz wiedzieć, jakiego rodzaju zachowania nazywamy agresją i przemocą, jakie są ich przyczyny
i konsekwencje. Następnie powinni uczyć się empatii, czyli sztuki wczuwania się
w sytuację innych osób, szczególnie tych słabszych i poszkodowanych. Warto też, aby dzieci na warsztatach ćwiczyły umiejętność kontroli złości i mediacji rówieśniczych
(polubowne rozwiązywanie konfliktów i sporów).
Edukacja nauczycieli – powinna uwzględniać systematyczne podnoszenie umiejętności wychowawczych w celu zwiększenia kompetencji komunikacyjnych, mediacyjnych oraz współpracy z rodzicami. Wprowadzanie i realizowanie programów profilaktycznych uczących zachowań alternatywnych wobec agresji. Pomocą
w korygowaniu zachowań agresywnych mogłaby być np.: książka autorstwa Arnolda Goldsteina, Barryego Glicka oraz Johna Gibbsa „Trening Zastępowania Agresji”.
Niezwykle ważne jest, aby rodzice i szkoła współdziałały ze sobą tworząc pozytywną atmosferę wychowawczą. Starania w kierunku dobrej komunikacji umożliwią podjęcie jednolitego kierunku oddziaływań wychowawczych.

BIBLIOGRAFIA

Wydawnictwa zwarte

Condry J., Złodziej czasu, niewierna służebnica, (w:) Telewizja. Zagrożenie dla
demokracji, red. J. Condry, K. Poppert, Warszawa 1996, za: Samotność
globalnego nastolatka, Mastalski J., Wydawnictwo Naukowe Papieskiej
Akademii Teologicznej, Kraków 2007.
Izdebska J., Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, Wydawnictwo Trans Humana,
Białystok 2000.
Jundziłł I., Nagrody i kary w wychowaniu, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa
1986.
Prajsner M., Rodzina dysfunkcyjna, za: Samotność globalnego nastolatka, Mastalski J.,
Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków 2007.
Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa
2009.
Adamski F., Rodzina. Wymiar społeczno – kulturowy, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2002.
Aronson E., Człowiek istota społeczna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa
2006.
Batawia S., Proces społecznego wykolejenia się nieletnich przestępców, Warszawa
1958, (w:) Nieletni sprawcy kradzieży w środowisku Wielkomiejskim,
Warszawa 1971, za: Wpływ sytuacji rodzinnej na przestępczość nieletnich,
Markocki Z., (w:) Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej
transformacji ustrojowej, red. Papież J., Płukis A., Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2000.
Bradshaw. J, Zrozumieć rodzinę, za: Samotność globalnego nastolatka, Mastalski J.,
Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków 2007.
Czemierowska-Koruba E., Agresja i przemoc w szkole czyli co powinniśmy wiedzieć
by skuteczni działać, Wydawnictwo Ośrodka Edukacji, Warszawa 2014.
Frączek A., Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej
psychologii społecznej, (w:) Studia nad psychologicznymi mechanizmami
czynności agresywnych, red. Frączek A., Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, Wrocław 1979.
Glick B., Gibbs C. J., Trening zastępowania agresji, Wydawnictwo Instytut Amity,
Warszawa 2011.
Herbert M., Rozwój społeczny ucznia. Poznanie potrzeb i problemów dzieci w okresie
dorastania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
Izdebska J., Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku, Wydawnictwo Trans Humana,
Białystok 2000.
Izdebska J., Rodzina, dziecko, telewizja. Szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji,
Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 2001.
Karkowska M., Czarnecka W., Przemoc w szkole, Kraków 2000, s. 24, za: Samotność
globalnego nastolatka, Mastalski J., Wydawnictwo Naukowe Papieskiej
Akademii Teologicznej, Kraków 2007.
Kawula S., Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych, (w:) Pedagogika
rodziny. Obszary i panorama problematyki, red. Kawula S., Brągiel J., Janke
A., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009.
Kmiecik – Baran K., Przemoc wobec dzieci – diagnoza i interwencja (w:) Przemoc
dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, red.
Papież J., Płukis A., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000.
Konarzewski K., O wychowaniu w szkole, (w:) Sztuka nauczania. Czynności
nauczyciela, red. Kruszewski K., Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa 1992.
Konarzewski K., Podstawy teorii oddziaływań, (w:) Samotność globalnego nastolatka
red. Mastalski J., Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii
Teologicznej, Kraków 2007.
Mastalski J., Samotność globalnego nastolatka, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej
Akademii Teologicznej, Kraków 2007.
Obuchowska I., Agresja, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. Pomykało W., za:
Psychospołeczne skutki przemocy i agresji w szkole, Żebrowski J., (w:)
Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji
ustrojowej, red. Papież J., Płukis A., Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2000.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa
2007.
Okoń W., Słownik pedagogiczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1992.
Opora R., Resocjalizacja: wychowanie i psychokorekcja nieletnich niedostosowanych
społecznie, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2010.
Panasiuk B., Przemoc i agresja jako specyficzna forma reakcji człowieka na stres życia i
pracy. (w:) Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej transformacji
ustrojowej, red. Papież J., Płukis A., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2000.
Plopa M., Więzi w małżeństwie i rodzinie. Metody badań, Wydawnictwo Impuls,
Kraków 2005.
Pospiszyl I., Patologie społeczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2009.
Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002.
Pufal-Struzik I., Agresja i przemoc w szkole. Przyczyny, rozpoznawanie, zapobieganie,
Wydawnictwo Pedagogiczne Związku Nauczycielstwa Polskiego, Kielce 2007.
Raczkowska J., Bardziej agresywni czy zastraszeni, „Problemy Opiekuńczo-
Wychowawcze”, 2006 nr 2, s. 11, za: Samotność globalnego nastolatka,
Mastalski J., Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej,
Kraków 2007.
Ryś M., Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny
własnej, Wydawnictwo Centrum Pomocy Psychologiczno –Pedagogicznej,
Warszawa 2004.
Seferyńska A. M., Uczeń z rodziny dysfunkcjonalnej, za: Samotność globalnego
nastolatka, Mastalski J., Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii
Teologicznej, Kraków 2007.
Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, za: Przejawy
zachowań agresywnych dzieci w środowisku szkolnym – przyczyny i
następstwa ich występowania, Jachym M., (w:) Przemoc dzieci i młodzieży w
perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, red. Papież J., Płukis A.,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000.
Syrek E., Teoretyczne standardy zdrowia dzieci i młodzieży a ich środowiskowe
uwarunkowania w rejonie górnośląskim. Studium pedagogiczno-społeczne,
(w:) Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, red. Kawula S.,
Brągiel A., Janke A., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009.
Szczepański J., Refleksje nad oświatą, Wydawnictwo Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1983.
Sztumski J., Społeczne uwarunkowania przemocy, (w:) Przemoc dzieci i młodzieży w
perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, red. Papież J., Płukis
A.,Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000.
Tokarski J., Słownik wyrazów obcych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1980.
Tolan P.H., Guerra N. G., What works in reducing adolescent violence: an empirical
review of the field, Colorado 1994, za: Samotność globalnego nastolatka,
Mastalski J., Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej,
Kraków 2007.
Tyszka Z., O chronieniu się w rodzinie przed zagrożeniami naszych czasów,
„Małżeństwo i Rodzina” 2002, nr 2, s. 19., (w:) Samotność globalnego
nastolatka, red. Mastalski J., Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii
Teologicznej, Kraków 2007.
Tyszka Z., Rodzina we współczesnym świecie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Adama Mickiewicza, Poznań 2002.
Tyszka Z., Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, (w:) Rodzina polska na
przełomie wieków, red. Żebrowski J., Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 2006.
Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
Wojcieszke B., Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2004.
Wojtyła K., Homilia podczas Mszy Świętej, (w:) Bóg jest miłością – VII Pielgrzymka
Jana Pawła II do ojczyzny, Olsztyn 1999, s. 194, (w:) Samotność globalnego
nastolatka,
Ziemska M., Zmiany w relacjach małżeńskich w cyklu życia rodziny, (w:) Rodzina
współczesna, red. Ziemska M., Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2002.
Ziemska M., Rodzina a osobowość, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa
1979.

Żebrowski J., Psychospołeczne uwarunkowania zachowań agresywnych dzieci i
młodzieży, Gdańsk 1997, Sprawozdania Gdańskiego Towarzystwa
Naukowego, nr 23, za: J. Żebrowski, Psychospołeczne skutki przemocy i
agresji w szkole, (w:) Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie polskiej
transformacji ustrojowej, red. Papież J., Płukisa A., Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 1998.
Żebrowski J., Rodzinne uwarunkowania przestępczości nieletnich, (w:) Młodzież a
współczesne dewiacje i patologie społeczne, red. Kawula S., Machel H.,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001.
Żebrowski. J., Współczesne przeobrażenia w funkcjonowaniu rodziny polskiej, (w:)
Rodzina polska na przełomie wieków. Przeobrażenia, zagrożenia, patologie,
red. Żebrowski J., Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006,

Źródła internetowe

Głowala M., Chmiel A., Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej,
https://szkolnictwo.pl/index.php?id=PU0703, (dostęp: 05. 06. 2019r.).