Odpowiedzialność jako wartość w wychowaniu

Być człowiekiem to właśnie być odpowiedzialnym.”
Antonie de Saint-Exupery

Współczesne koncepcje wychowania kładą nacisk na poszanowanie wolności wychowanka, jego praw do decydowania o sobie, pomijają jednak sferę odpowiedzialności. Kryzys odpowiedzialności dotyka również innych relacji międzyludzkich: przyjacielskich, małżeńskich czy rodzinnych. Uczenie dzieci bycia odpowiedzialnymi należy więc do podstawowych kwestii pedagogicznych.
Odpowiedzialność ma wiele znaczeń. Można być odpowiedzialnym za siebie, za kogoś, można brać na siebie odpowiedzialność i można ponosić odpowiedzialność. Najogólniej można powiedzieć, że odpowiedzialność to gotowość do odpowiadania przed sobą lub innymi, czyli do ponoszenia konsekwencji podjętych działań celowych lub przypadkowych.
Kazimierz Sośnicki zwraca uwagę na trzy rodzaje --odpowiedzialności: fizyczną, psychologiczną i moralną. Odpowiedzialności fizyczna to odpowiedzialność za wykonanie czynu, odpowiedzialność psychologiczna występuje wówczas, gdy negatywne działanie wypływa z cech charakteru jednostki, zaś odpowiedzialność moralna dotyczy sytuacji potencjalnych, a nie fizycznie realnych.
Natomiast Martin Buber łączy odpowiedzialność z miłością. Miłość jest odpowiedzialnością Ja za Ty, na tej bazie można dopiero działać, uzdrawiać, wychowywać, wspierać, pomagać. Ujmuje miłość jako doskonały dialog umacniający obie strony, ale i pociągający za sobą wzajemną odpowiedzialność. Jest więc odpowiedzialność rdzeniem każdej relacji między ludzkiej, szczególnego znaczenia nabiera w dialogu "uzdrawiającym i wychowującym".
Wychowanie ku odpowiedzialności powinno więc być podstawowym zadaniem procesu edukacyjnego. Kurt Tomaschevski podkreśla, że odpowiedzialność jest centralnym problemem moralności, każde bowiem zachowanie moralne wymaga odpowiedzialnej oceny i decyzji. Autor wyróżnił więc kilka ogniw procesu wychowania ku odpowiedzialności. Realizuje się on przede wszystkim w toku wychowania moralnego, umysłowego, a zwłaszcza w momencie progresywnego pokonywania trudnych sytuacji. Jednostka realizując różne zadania, pogłębia swoja wiedzę, a także kształtuje różne postawy do przedmiotu swej działalności. W procesie wychowania uczeń może kształtować sytuacje swojego życia, rozumiane jako sytuacje obiektywne, jako zadania rozwijające osobowość. W wychowaniu zwiększa się zakres odpowiedzialności ucznia, jeśli stwarza się warunki do swobodnego dokonywania wyborów. Istotne jest także, aby dziecko ponosiło odpowiedzialność za to, co uczyniło i za to czego nie zrobiło. Autor podkreśla, że wiedza o odpowiedzialności związana jest także z poczuciem odpowiedzialności, z odpowiednim nastawieniem, postawami i motywacjami. Celem wychowania moralnego jest więc rozwój świadomości moralnej człowieka i jej poczucia zobowiązania wobec innych.
W wychowaniu niezwykle ważna jest również stała obecność norm i powinności, które powinny być dopełnione określonym systemem wartości. Analiza tekstów filozoficznych Jana Pawła II, poświęconych człowiekowi, pozwala na ukazanie źródłowych wartości i norm, w wyniku których można sformułować kluczowe zasady wychowania. Należą do nich: wartość dobra i prawdy oraz wartość i godność osoby. Wychowanie ma wprowadzić człowieka w świat podstawowych wartości, którymi są: wolność, odpowiedzialność i miłość. Wychowanie do wolności jest jednocześnie wychowaniem do odpowiedzialności: człowiek dlatego bywa odpowiedzialny za swe czyny i dlatego przeżywa odpowiedzialność, ponieważ posiada zdolność odpowiadania wolą na wartość.
Zatem realizacja celów wychowania to głównie rozwijanie poczucia odpowiedzialności i umożliwienie osobie ludzkiej odpowiedzialnego działania, bowiem dopiero w zetknięciu z wartością daną w działaniu może zaistnieć i realizować się wartość moralna.
Pojęcia odpowiedzialności wiążą się z innymi istotnymi pojęciami, takimi jak: motywacja, decyzja, postępowanie oraz ocena wykonania obowiązku.
Obowiązkiem ucznia jest uczenie się. Z nim wiąże się zagadnienie odpowiedzialności za rezultat pracy ucznia. Odpowiedzialność początkowo egzekwuje nauczyciel, ale stopniowo staje się ona doceniana przez samego ucznia. Rozszerzenie się odpowiedzialności postępuje w miarę rozwoju jego samodzielności. Dlatego też dziecko powinno świadomie uczestniczyć w procesie uczenia się. Wychowanie do odpowiedzialności ściśle wiąże się z wpływaniem szkoły na rozwój zdolności ucznia, który nie tylko umie ocenić samego siebie, ale i poddać się takiej ocenie. Podstawą samodzielności jest zachęcanie dziecka do samokontroli zarówno podczas przebiegu procesu uczenia się, jak i jego wyników oraz przenoszenie samokontroli ze sfery umysłowej na sferę charakteru i postępowania.
Jest to ważne zadanie w procesie kształcenia kontekście rozwijania u uczniów samodzielności i kształtowania postawy odpowiedzialności.
Istotna jest także odpowiedzialność wychowawcy za wychowanka, jest więc to odpowiedzialność za jego optymalny rozwój w różnych sferach: intelektualnej, moralnej, społecznej, emocjonalnej, sprawnościowej. Wychowanie obfituje w różnorodne sytuacje, część z nich to tzw. sytuacje trudne. Są one dla pedagoga lub rodzica wyzwaniem, konkretnym sprawdzianem odpowiedzialności za drugą osobę. Nazwałabym te sytuacje momentami szczególnej odpowiedzialności. Jeżeli wychowanek nie przyjmie proponowanych mu wartości, wybierając swoje, uniemożliwiające rozwój, nauczyciel nie powinien pozostać na uboczu. Odpowiedzialność wychowawcy w takiej sytuacji jest czymś więcej niż ponoszeniem konsekwencji własnych działań. Wybór dziecka może być podyktowany wpływami innych środowisk, w które wychowawca nie jest w stanie ingerować. Świadomość takiego stanu rzeczy nie zwalnia mnie wychowawcy od działania, podyktowanego dobrem osoby, która jest w „polu mojej indywidualnej odpowiedzialności”.
Nie sprzyja tworzeniu się poczucia godności, odpowiedzialności, bezsilność, brak samodzielności, bezsensowność własnych poczynań, brak odpowiedzialności za własne działanie. Rozwojowi poczucia odpowiedzialności sprzyjać natomiast będzie samodzielność myślenia i działania, aktywność i zaangażowanie oraz świadome i celowe podejmowanie stawianych obowiązków. Im większe jest poczucie godności własnej, tym większe również poszanowanie i uznanie godności innych ludzi. Najtrafniejsze wydają się tu słowa Stanisława Nalazka: Rozwój poczucia godności własnej i szacunku dla godności innych dokonuje się w łączności z wychowaniem dla wolności, obowiązku i odpowiedzialności za jego wykonanie, Wolność, odpowiedzialność i godność ludzka stanowią istotę i treść wychowania dla demokracji.
Wychowanek musi być odpowiedzialny za samego siebie, za własny rozwój umysłowy, za swoje zachowanie w kontaktach z innymi ludźmi, za działania wobec rodziny. Powinien odznaczać się empatią i szacunkiem dla drugiej osoby we wzajemnych relacjach. Nauczyciel nie jest bezpośrednio odpowiedzialny za postawę swojego wychowanka. W całym procesie wychowawczym nie jest przecież kimś jedynym, kto wywiera wpływ na danego ucznia. Nauczyciel chociaż nie jest bezpośrednio odpowiedzialny za zachowanie i cechy charakteru swojego wychowanka, to jednak jest w pełni odpowiedzialny za jakość pomocy wychowawczej, której mu udziela. Istotne jest więc zaangażowanie w dialog pomiędzy wychowawcą, a wychowankiem. Nauczyciel czasami musi odejść od swojej strategii, wychowania-oddziaływania. Nie wolno mu wykorzystywać wychowanka, powinien przestrzegać etyki, uwzględnić motywację. Takie postępowanie wychowawcy wobec wychowanka powinno mu dać poczucie bezpieczeństwa, wspomagać go i odkrywać wraz z nim jego możliwości rozwojowe i „rodzić” powstawanie postaw odpowiedzialnych. Zadaniem odpowiedzialnego wychowawcy jest zatem mądre, stanowcze i cierpliwe towarzyszenie wychowankowi, ale też uznanie granic własnego oddziaływania.
Tak więc nowy ideał wychowania wyraża człowieka o wszechstronnie rozwiniętej psychice, miłującego wolność, odznaczającego się wysokim poczuciem odpowiedzialności i szanującego godność własną i innych. Dążenie do tego ideału wymaga realizacji określonych zadań w zakresie wychowania i kształcenia. Treści, jakie nauczyciel zamierza przekazać uczniowi w trakcie trwania procesu wychowania i kształcenia, powinny być tak dobrane, aby służyły kreowaniu ideału wychowania. Jeśli ideał wychowania preferuje idee wolności, odpowiedzialności i godności, to idee te powinny znaleźć swe odzwierciedlenie w celach wychowania i kształcenia. Zbliżeniu się do nowego modelu człowieka pomoże realizacja niektórych zadań, np. uwrażliwienie psychiki ucznia na różnorodne problemy etyczne i moralne, uświadomienie konieczności ciągłego zdobywania wiedzy i doskonalenia się, wyzwolenie chęci współtworzenia współczesnej kultury, pokazanie uczniowi, iż na nim spoczywa odpowiedzialność za własny rozwój psychofizyczny oraz za postawę, jaką prezentuje w kontaktach z innymi ludźmi. Bardzo ważne jest również kształtowanie właściwego stosunku do własnego państwa i jego obywateli oraz nauczenie szacunku dla innych ludzi.
W centrum zainteresowania procesu edukacyjnego pozostaje nauczyciel-wychowawca. To on ostatecznie określa kierunek i cel działań pedagogicznych. Pedagog staje się poniekąd bezpośrednim źródłem wartości jeśli odsłania prawdę, dobro, piękno i pociąga wychowanków do urzeczywistnienia tych podstawowych wartości. Droga do spełnienia tych oczekiwań wiedzie poprzez stawanie się nauczycielem refleksyjnym, odpowiedzialnym za własny system wartości i rozwój swoich uczniów.
W sposób szczególny jawi się więc w procesie edukacyjnym rola nauczyciela i wychowawcy, gdyż mądrości musi nauczyć człowiek mądry. Zaś wychowywać ma prawo ten, kto sam nieustannie wychowuje siebie

Bibliografia:

1. Górniewicz Józef, „Kategorie pedagogiczne”, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski 2001,
2. Wojtyła Karol, „Miłość i odpowiedzialność”, Lublin 1986.