Metody aktywizujące w kształceniu dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

„Słyszę i zapominam, widzę i pamiętam, robię i rozumiem”.
Konfucjusz

Wykorzystanie potencjału współczesnego ucznia wymaga nowego podejścia do procesu nauczania-uczenia się i traktowania dziecka nie jako biernego odbiorcy, lecz jako aktywnego, kreatywnego i autonomicznie myślącego podmiotu. Tradycyjne nauczanie, gdzie nauczyciel jest panem, władcą i wszechwiedzącym ekspertem okazuje się być mało wystarczające wobec wyzwań nieustannie zmieniającej się rzeczywistości.
Współczesny nauczyciel powinien być doradcą, partnerem, przewodnikiem po świecie, obserwatorem i słuchaczem, a przede wszystkim refleksyjnym praktykiem, poszukującym coraz to nowych sposobów aktywizowania uczniów. Aktywizacja stanowi fundament edukacji XXI wieku. Zamiast podawania gotowych formuł czy rozwiązań, należy uczyć samodzielnego rozwiązywania problemów oraz umiejętnego korzystania ze zdobytej wiedzy w praktyce. Efektywnemu uczeniu się sprzyja wielozmysłowe poznawanie świata, dlatego proces edukacyjny należy organizować w taki sposób, aby umożliwić uczniowi wykorzystanie wszystkich kanałów sensorycznych (wzrokowcy, słuchowcy, czuciowcy). Niemałe znaczenie ma też odwoływanie się do emocji oraz stwarzanie warunków do kontaktu z innymi.
Aby przekazać wiedzę oraz ukształtować pożądane postawy i umiejętności, nauczyciele wykorzystują różne metody nauczania, rozumiane jako systematycznie i celowo stosowane sposoby pracy nauczyciela z uczniami. Jeszcze do niedawana preferowane były cztery grupy metod nauczania (według Wincentego Okonia) obejmujące metody: podające, problemowe, waloryzacyjne i praktyczne. Szybko zachodzące zmiany w polityce, gospodarce, a co za tym idzie, także w oświacie spowodowały, że klasyfikacja ta okazała się zbyt ogólna. Zmodyfikowany podział zaproponował Franciszek Szlosek, który wyróżnił metody: podające, eksponujące, programowe, praktyczne oraz problemowe, przy czym tę ostatnią grupę rozszerzył o metody aktywizujące.
Metody aktywizujące charakteryzują się tym, iż w procesie nauczania-uczenia się aktywność uczniów przewyższa aktywność podmiotu uczącego. Uczniowie podejmują decyzje dotyczące treści, form oraz przebiegu procesu uczenia się, co sprzyja przejmowaniu odpowiedzialności za jego efekty.
W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele klasyfikacji metod aktywizujących, opracowanych według różnych kryteriów. Ciekawe podejście proponuje Małgorzata Taraszkiewicz, która w książce pt. „Jak uczyć lepiej? – czyli refleksyjny praktyk w działaniu” opisuje 16 metod aktywizujących, zaznaczając jednocześnie, że każda z nich może być realizowana jako aktywizująca bądź nie. Wszystko jest w rękach nauczyciela, który może określone reakcje swoich podopiecznych wyzwolić lub zablokować. Wśród metod przedstawionych przez autorkę znalazły się:
• wykład,
• praca z tekstem,
• pomoce wizualne,
• pokaz, demonstracje,
• pytania i odpowiedzi,
• dyskusja,
• burza mózgów,
• metody aktywności kreatywnej,
• analiza przypadku,
• odgrywanie ról,
• drama,
• symulacje,
• karty dydaktyczne,
• mapy mentalne,
• linie czasu,
• wizualizacja.
Inną klasyfikację – przydatną szczególnie na poziomie edukacji zintegrowanej – zaproponowała Jadwiga Krzyżewska, która podzieliła metody aktywizujące na metody: integracyjne, tworzenia i definiowania pojęć, hierarchizacji, twórczego rozwiązywania problemów, pracy we współpracy oraz ewaluacyjne.
Metody integracyjne odprężają, relaksują, budują życzliwą atmosferę i wprowadzają w dobry nastrój. Ich stosowanie pozwala na kształtowanie poczucia bezpieczeństwa oraz tożsamości z grupą. Metody te inspirują do sprawnej komunikacji, współpracy oraz twórczego myślenia.
Przykładowe techniki:
• „Krasnoludek”,
• „Graffiti”,
• „Pajęczynka”
Metody tworzenia i definiowania pojęć uczą wyodrębniania cech istotnych i nieistotnych, analizowania i klasyfikowania, jak również negocjacji i przyjmowania różnych punktów widzenia.
Przykładowe techniki:
• „Burza mózgów”,
• „Mapa pojęciowa”,
• „Kula śniegowa”
Celem stosowania metod hierarchizacji jest nauka analizowania i klasyfikowania oraz porządkowania pojęć w relacji wyższości – niższości.
Przykładowe techniki:
• „Promyczkowe uszeregowanie”,
• „Diamentowe uszeregowanie”,
• „Poker kryterialny”,
• „Piramida priorytetów”
Metody twórczego rozwiązywania problemów ukierunkowane są na rozwijanie krytycznego i twórczego myślenia, motywują do dyskusji i wyrażania własnych poglądów, uczą łączenia wiedzy z doświadczeniem.
Przykładowe techniki:
• „Rybi szkielet”,
• „635”,
• „Metoda trójkąta”,
• „Sześć myślących kapeluszy”,
• „Mapy mentalne”
Celem metod pracy we współpracy jest nauka samodzielnego zdobywania wiedzy w toku pracy w grupie oraz z grupą. Nauczyciel stwarza warunki w których uczniowie mogą ze sobą dyskutować, negocjować, wymieniać się argumentami. Miejsce rywalizacji zajmuje wzajemna pomoc, gdyż sukces grupy zależny jest od sukcesów indywidualnych.
Przykładowe techniki:
• „Zabawa na hasło”,
• „Układanka/puzzle/Jigsaw”
Metody ewaluacyjne pozwalają na kształtowanie umiejętności oceniania siebie i innych, przyjmowania oraz wyrażania krytyki i pochwały, a także wyszukiwania mocnych i słabych stron postaci, sytuacji itp.
Przykładowe techniki:
• „Rybi szkielet”,
• „Tarcza strzelecka”,
• „Kosz i walizeczka”
Na zakończenie rozważań na temat metod aktywizujących warto podkreślić, że pośpiech, brak zaangażowania i nadmiar gotowych, przetworzonych informacji są wrogami edukacji jutra. Sprawne funkcjonowanie w stale zmieniającym się świecie w dużej mierze zależeć będzie od umiejętności samodzielnego stawiania pytań i szukania odpowiedzi, wnioskowania, kreatywności oraz współdziałania w grupie, a więc umiejętności, których kształtowanie możliwe jest w toku stosowania przez nauczycieli metod aktywizujących.

Bibliografia:
Publikacje zwarte:
Krzyżewska J., Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej, cz. I, AU OMEGA, Suwałki 1998.
Kubiczek B., Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia się?, Wydawnictwo NOWIK Sp.j., Opole 2005.
Rau K., Ziętkiewicz E., Jak aktywizować uczniów. „Burza mózgów” i inne techniki w edukacji, Oficyna Wydawnicza G&P, Poznań 2000.
Taraszkiewicz M., Jak uczyć lepiej? - czyli refleksyjny praktyk w działaniu, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2000.

Wydawnictwa ciągłe:
Łaguna M., Metody aktywizujące. Szkolna dydaktyka i praca z grupą, „Wychowawca” 2009, nr 11.
Łoskot M., Nie tylko kreda i tablica. Metody aktywizujące w pracy nauczyciela, „Głos pedagogiczny” 2015, nr 74.
Metody i techniki aktywizujące, „Bliżej Przedszkola” 2010, nr 7-8.