Komunikacja alternatywna - studium przypadku dziecka z autyzmem

KOMUNIKACJA ALTERNATYWNA I WSPOMAGAJĄCA W PRACY Z DZIECKIEM ZE SPEKTRUM ZABURZEŃ AUTYSTYCZNYCH

STUDIUM PRZYPADKU

I. DANE O DZIECKU I ŚRODOWISKU
X – chłopiec urodzony ......... Trzeci rok uczęszcza do przedszkola, od roku do przedszkola integracyjnego. Nie ma rodzeństwa. Matka chłopca lat ..., jest ... (zawód), ojciec lat ..., (zawód). Matka utrzymuje dobre kontakty ze swoimi rodzicami i teściami. Postawa rodziców wobec dziecka jest akceptująca, co można stwierdzić po przeprowadzonym wywiadzie i obserwacji.
II. PROBLEM LOGOPEDYCZNY
Problemem dziecka jest brak mowy, sprawności nawiązywania kontaktu z najbliższym otoczeniem oraz nieprawidłowości emocjonalne. Przedstawione informacje pochodzą od matki oraz nauczycielki przedszkola.
III. DANE KLINICZNE
l. Wywiad z matka.
Przed urodzeniem X matka kilkakrotnie poroniła, w związku z tym nie decydowała się na kolejne dziecko- X jest jedynakiem. Dziecko urodziło się w terminie przez cesarskie cięcie, ogólnie zdrowe.
Rozwój fizyczny dziecka odbywał się ze znacznym opóźnieniem. Pierwsze próby siadania miały miejsce około 10 miesiąca, stania około 17, a chodzenia około 19 miesiąca. X nie próbował komunikować się z osobami, nawet najbliższymi, nie gaworzył, co przypisywano uszkodzonemu słuchowi lub opóźnieniu umysłowemu. Nie bawił się adekwatnie zabawkami, nie wykształcił też funkcji symbolicznej. Nie pokazywał palcem, ani nie przynosił przedmiotów w celu pokazania, nie wykorzystywał też gestów do zastępczego porozumiewania się. Dziecko w tym okresie nie przechodziło poważniejszych chorób somatycznych ani nie doznało obrażeń. Matkę niepokoił brak komunikatywności oraz zaburzenia emocjonalne. X nie został skierowany na żadną terapię, pediatra natomiast zapisał dziecku środki uspokajające.
2. Wywiad z nauczycielką przedszkola.
Chłopiec, po przyjęciu do przedszkola nie nawiązywał żadnego kontaktu z nauczycielką, dziećmi czy innymi pracownikami placówki. Stanowczo wolał samotnie się bawić. Był dość sprawny fizycznie, podczas zabaw nie przewracał się. Zdaniem nauczycielki największe zaburzenia wykazywał w zakresie emocji, a widocznym przykładem było to, iż reagował tylko na matkę, ale też nie zawsze. Obecnie zachowuje się podobnie, nie nawiązuje kontaktu wzrokowego, a wszelkie próby dotknięcia go, przytulenia, pogłaskania kończą się wybuchem agresji. Dziecko swoją uwagę skupia na wybranych przedmiotach, lubi dotykać ścian, wspinać się na meble i parapety okien. Ma dobrze rozwinięty zmysł równowagi, układa budowle z klocków.
3. Opinia psychologiczna.
Chłopiec o nietypowym rozwoju, zasadniczo funkcjonuje na poziomie upośledzenia umysłowego. Wykazuje cechy niepokoju psychoruchowego. Odznacza się także zmniejszoną wrażliwością na ból. Stymuluje się poprzez dostarczanie sobie wrażeń z kręgu kiwania, kręcenia i lizania. Skupia się na peryferycznych obrazach. Postrzeganie odbywa się najczęściej przez dotyk i wodzenie palcem po obrzeżach. Dziecko nie używa mowy, ma pozornie rozproszoną uwagę, którą skupia na wybranych przedmiotach. Wpada w agresję z powodu zmian w swoim najbliższym otoczeniu. Charakteryzuje go brak więzi z najbliższymi osobami. X nie bawi się z rówieśnikami, izoluje się od grupy.

4. Obserwacja dziecka.
Obserwacja została przeprowadzona w czasie trwania zajęć w przedszkolu.

Wygląd zewnętrzny:
Chłopiec sprawia wrażenie zdrowego, inteligentnego dziecka, a jednocześnie rozkapryszonego i niegrzecznego, raczej o wątłej budowie.
Aktywność ruchowa:
– dziecko nadpobudliwe, czasem sprawia wrażenie usztywnionego,
– chodzi na sztywnych nogach,
– podczas zajęć z wykorzystaniem instrumentów chodzi sprawnie, podskakuje kiwając jednocześnie rękami,
– skacze po szafkach, wchodzi na parapety okien, zamyka się w meblach,
– chowa się w ubikacji lub pomieszczeniu gospodarczym,
– sprawnie przechodzi przez ustawione przeszkody, omija je,
– szybko przemieszcza się z miejsca na miejsce,
– często kiwa się,
– ogólnie wykazuje nadmierną ruchliwość, wykonując wiele bezcelowych ruchów.
Aktywność manualna:
– trzyma kredkę, kreśli kolorowania, obrysowuje palcami drugą rękę,
– podnosi samochód, a następnie rzuca nim o podłogę,
– przekłada między palcami wstążkę,
– często zaciska pięści,
– stale, niemal perfekcyjnie powtarza stereotypowe czynności takie jak: układanie drobnych klocków w szereg, przekładanie sznurków, lizanie dłoni i dotykanie nimi ścian.
Samoobsługa i uspołecznienie:
– myje ręce z pomocą,
– samodzielnie i w miarę sprawnie posługuje się łyżką,
– słabo radzi sobie z rozbieraniem i ubieraniem się; czynność ta trwa długo i wymaga pomocy, w trakcie tej czynności dziecko denerwuje się,
– czynności fizjologiczne wykonuje samodzielnie,
– nie szuka kontaktu z innymi dziećmi czy dorosłymi.
Wiedza i umiejętności:
– wie gdzie znajdują się poszczególne zabawki,
– zna swoje miejsce przy stole,
– rozpoznaje fotografię matki lub ojca,
– poprawnie układa postacie zwierząt w układance,
– prawdopodobnie rozpoznaje większość dzieci,
– słabo orientuje się w schemacie ciała.
Komunikacja pozawerbalna i werbalna:
– nie mówi i nie nawiązuje kontaktu werbalnego,
– wydaje z siebie chaotyczne dźwięki: du-du-du, y-y-y, mmm, ko-ko, mia-mia na zasadzie autostymulacji,
– nie utrzymuje i unika kontaktu wzrokowego,
– nie nawiązuje kontaktu z otoczeniem za pomocą uśmiechu, gestu lub mimiki,
– nie reaguje na mowę,
– pomimo wielu prób trudno powiedzieć, czy i w jakim stopniu rozumie wypowiedzi kierowane bezpośrednio do niego,
– ignoruje wołanie go po imieniu,
– mowę traktuje jako hałas w najbliższym otoczeniu,
– często zatyka uszy, jednocześnie energicznie potrząsając rękami,
– w podobnych sytuacjach wykazuje ambiwalentne zachowania,
– na prowokację czasem „odpowiada” wzrokiem, dłonią, innym razem sygnałem dźwiękowym np. mia-mia, du-du-du, zachowuje się pasywnie lub wpada w agresję,
– gdy mowa w jego odczuciu staje się natarczywa reaguje agresją (kopie, uderza głową, zaciśniętymi pięściami),
– zupełnie ignoruje mnie jako osobę, omija mnie w momencie zastąpienia mu drogi, nie patrzy na mnie,
– w chwili gdy go zaczepiam występuje agresja,
– lubi słuchać delikatnych dźwięków muzyki, np. kasety z nagranie relaksacyjnym pt. „Strumyk, potok górski”,
– nie znosi telewizora,
– pomimo braku zainteresowania otoczeniem zna miejsce i położenie wielu przedmiotów w sali zabaw.

Diagnoza: chłopiec ma podwyższony poziom frustracji, agresji ponieważ nie komunikuje się!
Kolejnym ważnym krokiem jest nawiązanie z chłopcem kontaktu wzrokowego.

W celu ułatwienia możliwości komunikowania się z chłopcem wprowadzono alternatywą metodę komunikacji w postaci piktogramów.
Piktogramy (inaczej graficzny system komunikacyjny) - są systemem znaków obrazkowych służących do rozwijania komunikacji dla osób niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie oraz dla osób z poważnymi problemami w zakresie rozumienia języka i posługiwania się mową wokalną. Każdy Piktogram reprezentuje słowo lub pojęcie, np. chłopiec, jeść, szczęśliwy. Symbol jest zawsze biały na czarnym kwadracie. Słowo przedstawione jest również jako tekst nad symbolem. System Piktogram zawiera kilka klas słów. Nacisk położony jest na rzeczowniki i czasowniki, ale system również mieści zaimki, przymiotniki, liczebniki, spójniki, przyimki, wykrzykniki i przysłówki. Pojęcia takie jak miłość czy idea nie mogą być przedstawione w sposób jednoznaczny, ponieważ nie przedstawiają nic konkretnego w naszym świecie. Istnieją zatem tzw. ideogramy, zbudowane na podstawie koncepcyjnych podobieństw lub skojarzeń w naszej kulturze. Systemów Piktogram posiada około 2000 symboli, a 2% z nich to ideogramy. Jest on ciągle rozwijany i pojawiają się nowe obrazki dostosowane kulturowo do naszego obszaru geograficznego.
Piktogramy można używać na wiele różnych sposobów:
- jako znaków do komunikacji,
- tablic tematycznych,
- planów aktywności, planów dnia,
- listy zakupów,
- listów, e-maili,
- książeczek aktywnych.

PROGRAM DLA X
Układając program dla chłopca pamiętano o zachowaniu ogólnej idei programu, którego to realizacja powinna przede wszystkim sprawiać przyjemność dziecku oraz o konieczności uwzględniania kolejności poszczególnych kroków.
Każde dziecko jest inne, każde co innego cieszy. Pomocne zawsze jest stworzenie rejestru upodobań dziecka. Ważne jest, aby dziecko podczas uczenia się osiągnęło sukces, na miarę swoich możliwości dlatego. X: lubi cichą muzykę, wie gdzie znajdują się poszczególne zabawki, zna swoje miejsce przy stole, rozpoznaje fotografię matki lub ojca, poprawnie układa postacie zwierząt w układance, prawdopodobnie rozpoznaje większość dzieci. Wykonano dzieciom z grupy zdjęcia, zdjęcia poszczególnych zabawek, postaci znanych chłopcu zwierząt, poproszono o zdjęcia rodziców. Zdjęcia te mają posłużyć do nauki komunikatu „tak, chcę”, „nie – nie chcę”.
Na początku wprowadzania piktogramów, zastosowano te symbole, których wskazanie pozwoli chłopcu a uzyskanie natychmiastowej korzyści czyli chęć wykonania jakiejś atrakcyjnej czynności.
Środowisko chłopca zorganizowano tak, aby odczuwał on potrzebę a nawet korzyść z porozumiewania się ze światem. Wyzwolenie jego samodzielności w działaniu i porozumiewaniu się wszelkimi dostępnymi środkami, to pierwszy etap w nauczaniu X alternatywnych sposobów komunikowania się.
Jeżeli X nie podejmie spontanicznie prób porozumiewania się z otoczeniem, będą przeprowadzone próby sprowokowania chłopca w następujących sytuacjach:
- jedzenia i picia ulubionych pokarmów i nie proponowanie tego dziecku,
- puszczanie Jego ulubionej muzyki po czym przerywanie i czekanie na prośbę wznowienia od dziecka,
- manipulowanie Jego ulubionymi zabawkami po czym ukrywanie i czekanie na reakcję.

Wyrażanie „tak”, „nie”.
Sposób wyrażania może przyjmować różne formy, takie jak ruchy głową, ręką ruch oczami. Najważniejsze jest to aby chłopiec był świadomy swojej sprawności wyrażania aprobaty i dezaprobaty, aby wiedział iż w wyniku nadania informacji uzyska odpowiedź.
Wprowadzając symbole piktogramów „tak”, „nie” należy formułować pytanie skierowane do dziecka w sposób jasny, prosty, tak by mogło ono wyrazić odpowiedź jednym symbolem „tak”, „nie”. Można np. zapytać czy chcesz cukierka? Odpowiedź jest prosta „tak” lub „nie”.
Budowanie słownika dziecka.
Nauka posługiwania się piktogramami będzie przebiegać równolegle z nauką rozumienia języka: nazw rzeczy, miejsc, czynności. Budowanie słownika, a więc zasobu pojęć, które dziecko zna i którymi posługuje się porozumiewając się z innymi, będzie rozpoczęte od prostych symboli konkretnych przedmiotów. Liczbę symboli wprowadzanych podczas jednych zajęć uzależnimy od możliwości ucznia. Częstotliwość wprowadzania nowych symboli będzie zależała od szybkości, z jaką X będzie przyswajał materiał. Należy być przygotowanym na to, że chłopiec będzie w stanie przyswoić tylko kilkanaście znaków piktogramów w całym procesie nauczania komunikacji alternatywnej.
Wprowadzane początkowo symbole będą oznaczać rzeczy z najbliższego otoczenia, rzeczy codziennego użytku te szczególnie dla niego ważne. Takie po które zechce się upomnieć używając ulubionego symbolu, np. ulubiona rzecz, jedzenie, ubranie, sprzęty, zabawki, jego ulubiona muzyka.
Wprowadzając nowy symbol należy zorganizować zajęcia tak, aby uczeń mógł poznać oznaczany przedmiot używając wszystkich zmysłów.
Po zapoznaniu dziecka z symbolami przedmiotów przechodzimy do rozwijania słownika ucznia wprowadzając nazwy osób. X będzie się uczył najpierw rozpoznawania osób na wykonanych zdjęciach. W dalszej kolejności zapoznamy chłopca z symbolami czynności i tu X będzie się uczył na zasadzie doświadczania tego. Kolejnymi częściami mowy będą przymiotniki określające cechy przedmiotów, zjawisk a także uczucia i stany.
Budowanie wyrażeń i zdań.
Nie wszystkie dzieci z autyzmem są w stanie osiągnąć ten stan. Należy jednak wyjaśnić, iż poprzez budowanie zdania należy rozumieć informację ułożoną z dwóch piktogramów np. „chcę” „jabłko”.
Rozwijaniu umiejętności budowania zdań o poprawnej składni może sprzyjać dobrze zbudowany osobisty słownik do porozumiewania się, w którym poszczególne części mowy będą np. oznaczone różnymi kolorami.
Pamiętać należy jednak, że nie o poprawność w tym wszystkim tu chodzi, ale o umiejętność w porozumiewaniu się z otoczeniem.

Sposoby wprowadzania i utrwalania piktogramów
Zapoznanie chłopca z symbolami może odbywać się poprzez wykonywanie następujących ćwiczeń:
- dopasowywanie - łączenie symbol piktogram z konkretem,
- łączenie dwóch takich samych piktogramów,
- łączenie dwóch jednakowych piktogramów ale o różnych rozmiarach (duży –mały),
- wybieranie spośród dwóch, trzech lub większej ilości piktogramów, konkretnego wymienionego przez nauczyciela piktogramu,
- ćwiczenie zrozumienia znaczeń poprzez tworzenie prostych par skojarzeniowych np. klucz –drzwi, szczotka –pasta,
- prowadzenie rozmowy z dzieckiem i wybieranie piktogramu na określony temat.

Bibliografia

1. Piszczek M., [red.] „Metody komunikacji alternatywnej w pracy z osobami niepełnosprawnymi”, CMPP-P MEN, Warszawa 1997.
2. Stephen von Tetzchner i Harald Martinsen, „Wprowadzenie do wspomagających
i alternatywnych sposobów porozumiewania się“, Warszawa 2002.
3. Smyczek A., „Wspomagające sposoby porozumiewania się (AAC)”, Kwartalnik: Światło i cienie, 3/41, 2003.
4. Wikipedia