Uczucia i emocje u dzieci w wieku przedszkolnym

W życiu każdego człowieka uczucia odgrywają ogromną rolę. O tym, czy miłość, radość, przyjaźń znaczą coś dla człowieka, czy towarzyszą jego drodze przez życie, czyniąc je bogatszym i szczęśliwym, decydują w znacznym stopniu wrażenia i przeżycia z okresu dzieciństwa. Okres przedszkolny to przyzwyczajenie dzieci do okazywania uczuć.
Dzieci trzeba uczyć radzić sobie z tymi uczuciami, równocześnie rozumiejąc, że są to ludzkie uczucia i dziecko ma prawo je przeżywać i uzewnętrzniać. W tym okresie pojawia się także poczucie winy oraz wstydu, przeżywanie których wiąże się z moralnym rozwojem człowieka.
W czwartym roku życia nazwy stanów i przeżyć uczuciowych stanowią 6,6% wszystkich nazw czynności wyrażanych czasownikowo. Potrafią właściwie oceniać przyczyny podstawowych reakcji emocjonalnych, jednak są skłonne zwracać uwagę raczej na czynniki zewnętrzne, wywołujące emocje niż wewnętrzne. Dzieci czteroletnie są jednak nie do opanowania emocjonalnie. Głośny, niemądry śmiech występuje na przemian z napadami złości. Dziecko sześcioletnie cechuje już znaczna równowaga uczuciowa. W tym wieku dziecko zdolne jest do empatii, a więc do współodczuwania, czyli umiejętności spojrzenia na świat oczyma drugiej osoby. Potrafi rozpoznawać swoje stany emocjonalne, jak również innych osób i dostosować do nich swoje zachowania.
Dziecko przeżywa emocje w trzech wymiarach: pobudzona jest motoryka, fizjologiczny stan organizmu oraz występuje wewnętrzne przeżycie zwane uczuciem, w którym duży udział ma myślenie.
Uczucia: odzwierciedlają one stosunek jednostki do ludzi, zjawisk i rzeczy, a także do samego siebie (zaspokojenie wyższych uczuć psychicznych).
Emocje: zalicza się do pierwotnych funkcji psychicznych człowieka, związanych z biologicznym zaspokojeniem potrzeb.
Uczucia można podzielić na kilka grup:
1. Ze względu na znak przeżyć emocjonalnych:
- dodatnie - negatywne
- ujemne - przyjazne
- pozytywne - przykre
2. Ze względu na siłę przeżywanych procesów emocjonalnych:
- nastroje(procesy o słabym natężeniu)
- afekty(pojawiają się nagle, mają charakter gwałtownego wybuchu)
- namiętności(duża intensywność, znaczna siła napięcia, długi okres trwania)
3. Ze względu na źródła uczuć wyróżnia się:
- uczucia intelektualne (ciekawość, zainteresowanie)
- moralno- społeczne (bardzo złożone, są pozytywne np.: życzliwość, przywiązanie i negatywne np.: wrogość , nienawiść, zawiść, agresja, gniew)
- uczucia estetyczne (odzwierciedlają stosunek do przedmiotów, których cechą jest piękno: utworów literackich, muzycznych, plastycznych).
Uczucia są elementem nieodzownym w komunikowaniu się z drugim człowiekiem, towarzyszą przekazywaniu informacji, posiadają ogromną rolę tworzącą więź, są podstawą współprzeżywania, współbrzmienia – empatia.
Jesteśmy zdolni do przeżywani uczuć, ulegania uczuciom i kierowania się uczuciami. Zewnętrzne przejawy uczuć widoczne są w zachowaniach – reakcje emocjonalne.
W wieku przedszkolnym dostępna jest dziecku pełna skala uczuć, jakkolwiek najczęściej przeżywane są proste uczucia takie jak: radość, smutek, złość. Brak jest jeszcze uczuć zwanych wyższymi, do których zalicza się np.: uczucia patriotyczne czy estetyczne, pojawiają się one dopiero wraz z rozwojem myślenia abstrakcyjnego.
Duży urok dziecięcych uczuć polega na bezpośrednim związku z konkretną sytuacją, na ich spontaniczności i wyrażaniu całym ciałem. Gdy dziecko cieszy się to widać, że całe jest wielką radością, kiedy się smuci, jest całe wielkim smutkiem.
Z czasem dzieci naśladują sposób wyrażania emocji przez rodziców oraz inne znaczące dla nich osoby, stopniowo uczą się kontrolować swoje emocje, dostosowując ich uzewnętrznienie do zwyczaju panującego w otoczeniu dziecka.
Emocje towarzyszą nam całe życie i od tego, czy potrafimy je pokierować na właściwe tory, zależy, co osiągniemy i jak będziemy odbierać własną osobę, jak ułoży się nasze życie prywatne i społeczne
By dzieci mogły sprostać naszym wymaganiom, jakie przed nimi stawiamy, musimy nauczyć je rozpoznawać własne emocje i innych, jak też wykorzystywać je do tworzenia, a nie do burzenia własnego i innych życia.
Dzieci chcą zrozumieć motywy postępowania innych. Nauczyciel musi być przewodnikiem w rozwoju samodzielności myślenia.
W pracy z dzieckiem ważne jest wyrażanie uczuć, jak też umiejętność słuchania innych i zadawania pytań. Musimy umieć patrzeć na problemy dziecka z jego punktu widzenia, bez stawiania zbędnych pytań, udzielania rad, bagatelizowania problemu, krytykowania. Ważne jest przyjazne podejście do dziecka. Nie należy ukrywać własnych emocji. Należy dopuścić uczucia do głosu, zaakceptować je, powiedzieć, co czuję jako dziecko, rodzic, nauczyciel. Dziecko musi wiedzieć, jak dorośli radzą sobie z emocjami. Jeśli dorosły potrafi radzić sobie z emocjami, to na pewno może podjąć próbę kształcenia emocji u dzieci. Ważne jest abyśmy pamiętali, że podstawą pracy z dzieckiem jest ufność. Dzieci uczą się dzięki przykładowi, przyjmują wzorce postaw dorosłych. Osobowość nauczyciela to podstawa, sposób w jaki porozumiewa się z dziećmi jest dla nich wzorem. Kiedy się zwraca do jednego dziecka, pozostałe uczą się. Nauczyciel musi swobodnie mówić o uczuciach.
Najlepiej uczyć dziecko przez zabawę. Jest ona efektywnym sposobem uczenia dzieci. Angażuje wszystkie zmysły. Dobierając tematykę zabaw, rozmów, działań należy kierować się zainteresowaniami dziecka. Stąd też konieczne jest dokładne poznanie dziecka, by na podstawie analizy możliwości dziecka zaplanować proces kształtowania emocji. Punktem wyjścia powinna być indywidualność, potrzeby rozwojowe, zainteresowania, sukcesy niepowodzenia.
Aby udało się nam nauczyć dziecko panowania nad emocjami i radzenia sobie w szybko zmieniającym się stylu życia, musimy dążyć do tego, by dziecko pracowało nad:
- samodzielnością – dziecko musi nauczyć się rozpoznawać siebie, swoje uczucia oraz rozpoznawać związek między myślami, uczuciami i działaniem,
- podejmowaniem decyzji – dziecko musi rozpoznawać, co nim kieruje: myśli czy uczucie, czyli analizowanie własnego działania i przewidywanie jego konsekwencji,
- komunikowaniem uczuć – analizowanie dyskusji samym sobą czyli rozpoznawanie własnych uczuć i właściwe kierowanie nimi,
- radzenie sobie ze stresem – ćwiczenia relaksacji, muzyka, ćwiczenia oddechowe,
- empatią – ćwiczenia związane ze zrozumieniem uczuć innych osób, czyli patrzenie na sprawy innych z ich punktu widzenia,
- otwartością – dziecko uczy się zaufania i orientowania się, kiedy można rozmawiać o uczuciach z innymi ludźmi,
- samoakceptacją – rozpoznawanie swoich słabych i silnych stron osobowości,
- odpowiedzialnością – branie odpowiedzialności za siebie, ponoszenie konsekwencji za własne decyzje,
- asertywnością – przedstawienie swoich uczuć bez złości i rezygnacji,
- rozwiązywaniem konfliktów – jak w sposób spokojny i rzeczowy przedstawić swoje racje oraz zawierać kompromisy.
Jeszcze raz podkreślę, że zajęcia dotyczące emocji i uczuć warto rozpoczynać od zabaw, które pozwolą dziecku powiedzieć co czuje lub z jakim nastawieniem przyszło do przedszkola, w jakim jest obecnie nastroju.
Poszczególne zajęcia osnute wokół opowiadań, przedstawiających fikcyjnych bohaterów, którzy przeżywają podobne emocje, jakie obserwuje się u wszystkich dzieci. Zabawa, malowanie, rysowanie, odgrywanie scenek to metody, dzięki którym dziecko uczy się rozpoznawać emocje bohaterów. Utożsamiając się z nimi naśladuje społecznie akceptowane sposoby wyrażania emocji, szczególnie tych negatywnych.
Rozmawianie z dziećmi o uczuciach pozwoli nam zrozumieć ich świat, pomoże wspomóc prawidłowy rozwój emocjonalny dzieci oraz da możliwość wszechstronnego rozwoju ich osobowości.