Rozwój zmysłów dzieci w wieku 0-7 lat

Rozwój umysłowy może przebiegać prawidłowo u dzieci lecz u niektórych z nich zauważamy pewne „dziwne zachowania”, które często dekoncentrują dzieci, co wprawia w zakłopotanie i frustrację rodziców i nauczycieli. Dzieci w niektórych momentach bywają agresywne w stosunku do innych jak i do samych siebie, biegają bez opamiętania, zatykają uszy, głośno krzyczą lub chowają się pod przedmioty. Te zachowania nie należą do społecznie akceptowalnych i często zakłócają nabywanie nowych umiejętności i wiadomości. Dorośli zaczynają poszukiwać przyczyn problemu za którymi często ukrywa się funkcjonowanie układu nerwowego dziecka.
Jak pisze A. Jean Ayres w książce „Dziecko a integracja sensoryczna”: „Układ nerwowy skład się z dwóch dużych półkul mózgowych, małego móżdżku, pnia mózgowego, rdzenia kręgowego i licznych nerwów rozmieszczonych w całym ciele. Każda z powyższych struktur składa się z niezliczonych komórek nerwowych zwanych neuronami.”
Neurony przekazują bodźce z otoczenia do mózgu aby ten mógł w odpowiedzi wystosować prawidłową reakcją.
W swojej książce „Nie – zgrane dziecko” Carol Stock Kranowitz pisze: „Zmysły dostarczają nam informacji, których potrzebujemy, by funkcjonować... Zmysły odbierają informację w postaci bodźców zarówno z zewnątrz, jak i z wewnątrz naszego ciała. ... Kiedy podejmujemy jakieś działanie, korzystamy z wielu zmysłów jednocześnie.”
Kiedy w przedszkolu rozmawiamy z dziećmi o zmysłach wymieniamy 5 podstawowych :
1. zmysł wzroku - związany z okiem i funkcją widzenia,
2. zmysł słuchu - wiążemy go z uchem za pomocą którego odbieramy dźwięki z otoczenia,
3. zmysł smaku - gdzie opisujemy jamę ustną i język oraz smaki, które czujemy podczas degustacji,
4. zmysł węchu - kojarzymy go z nosem i zapachami,
5. zmysł dotyku – zawsze myśląc o dotyku przed oczami mamy dłoń.
Analizując te zmysły możemy stwierdzić, że za ich pomocą odbieramy bodźce, które docierają do nas z zewnątrz.
A. Jean Ayres w swojej książce „Dziecko a integracja sensoryczna” wymienia jeszcze:
- zmysł proprioceptywny który informuje nas o pozycji i ruchu ciała,
- zmysł przedsionkowy dzięki któremu odbieramy informację o ruchach głowy, równowadze i grawitacji,
- zmysł interoceptywny, który dostarcza nam informację z organów wewnętrznych.
Ostatnie wymienione 3 zmysły są to zmysły wewnętrzne czyli zlokalizowane wewnątrz ludzkiego ciała.

Integracja sensoryczna to nic innego, jak pisze A. J. Ayres, jak podświadomy proces zachodzący w mózgu, który porządkuje informacje pobrane przez zmysły, nadaje im znaczenie i pozwala nam celowo reagować na sytuacje, których doświadczmy.
Noworodek, który opuszcza łono matki widzi, słyszy, czuje zapach oraz dotyk lecz nie jest jeszcze w stanie zinterpretować bodźców i przypisać im znaczenia.
Dokonam teraz na podstawie literatury analizy rozwój poszczególnych zmysłów.

Zmysł wzroku
Około 3 tygodnia życia płodowego można już zaobserwować zaczątki oka. Między 7 a 8 miesiącem życia w łonie matki kończy się rozwój soczewki. W 16 tygodniu życia wewnątrzłonowego dziecko reaguje na światło słoneczne, a w 24 t. ż. Wykonuje ruchy gałką oczną. W momencie narodzin dziecka zmysł wzroku jest jednym z najsłabiej rozwiniętych zmysłów ponieważ w łonie matki nie działają na niego prawie żadne bodźce. Dopiero między 7 a 8 tygodniem życia noworodek ma zdolność widzenia barw. Od 2 do 5 miesiąca życia rozwija się widzenie obuoczne.

Zmysł słuchu
Słuch dostarcza nam informacji z otoczenia i jest w silnej korelacji ze zmysłem równowagi. Układ słuchowy rozwija się z układu przedsionkowego. Pęcherzyki słuchowe pojawiają się już w 4 tygodniu ciąży, nerw słuchowy rozwija się do około 6 tygodnia wewnątrzłonowego, a jego mielinizacja trwa od 6 do 7 miesiąca życia płodowego.
W chwili urodzenia dziecka ucho jest całkowicie dojrzałe, chociaż duża część drogi słuchowej słuchu w mózgu dojrzewa jeszcze po urodzeniu do 10 roku życia.

Zmysł węchu
Układ węchowy rozwija się w życiu płodowym. Około 7 tygodnia ciąży zauważa się rozwój nozdrzy i komórek węchowych. Dziecko rodzi się z całkowitą zdolnością odróżniania zapachów ponieważ układ węchowy jest dobrze zmienilizowany tuż przed urodzeniem. Dziecko jednak zdolność do odczuwania silnych zapachów ma już w 28 tygodniu życia płodowego. Noworodek kieruje się węchem poszukując sutka.

Zmysł smaku
Pierwsze kubki smakowe tworzą się na języku już między 7 a 8 tygodniem życia płodowego, a dojrzewają gdy dziecko w łonie ssie palec i połyka czyli około 12-14 tygodnia ciąży. W 5 miesiącu liczba kubków smakowych oraz gruczołów ślinowych wzrasta i narząd jest funkcjonalnie sprawny. Tuż przed urodzeniem dziecko potrafi odróżnić smak słodki i gorzki. Wyróżniamy jeszcze oprócz wymienionych smaki słony, kwaśny, umami. Receptory smakowe znajdują się na całym grzbiecie, dolnej powierzchni i koniuszku języka, na podniebieniu twardym, oraz śluzówce warg i szczęk.

Zmysł dotyku
A.J. Ayres pisze: „Układ dotykowy jest pierwszym układem sensorycznym, który rozwija się w łanie matki i jest w stanie funkcjonować, gdy układ wzrokowy i słuchowy dopiero zaczynają się kształtować. Z uwagi na to dotyk jest niezwykle ważny dla ogólnej organizacji układu nerwowego.”
Skóra, która pokrywa nasze ciało ma najwięcej receptorów odbierających bodźce dotykowe.

Zmysł przedsionkowy
Układ przedsionkowy nazywany często zmysłem równowagi jest najstarszym układem zmysłowym. Odpowiedzialny jest za utrzymanie prawidłowej postawy ciała, równowagę, ruchy głową. Jest obecny u wszystkich poruszających się stworzeń. Składa się z błędnika położonego w uchu wewnętrznym człowieka oraz jądra przedsionkowego w pniu mózgu.
W 8 tygodniu życia płodowego w pełni ukształtowany jest narząd przedsionkowy i ślimak. Zaczyna funkcjonować najpóźniej do jedenastego tygodnia życia płodowego. W piątym miesiącu ciąży układ przedsionkowy jest już dobrze rozwinięty – dostarcza wszystkie informacje sensoryczne do mózgu płodu.
Matka będąc w ciąży stymuluje układ przedsionkowy płodu ruchami swego ciała.
Układ przedsionkowy jest najbardziej wrażliwym na działanie czynników uszkadzających (infekcje, antybiotyki).
Nadmiar stymulacji układu przedsionkowego wywołuje u niektórych „chorobę lokomocyjną”.

Zmysł proprioceptywny
Układ proprioceptywny umożliwia głębokie czucie poprzez mięśnie, ścięgna i stawy. Bodźce odczytywane i przetwarzane przez układ proprioceptywny wiążą się z uciskiem, rozciągnięciem, ustawieniem i ruchem ciała wobec siebie. Rola tego układu pokrywa się w pewnej mierze z funkcjami układu dotykowego i przedsionkowego. Liczne proprioceptory, które są w mięśniach, stawach, oczach, uszach przesyłają sygnały do ośrodka koordynacyjnego w móżdżku.
Jak pisze V. Mass: „Obserwacje ludzkich płodów wykazały, że odruchy proprioceptywne pojawiają się w życiu płodowym, wkrótce po pierwszych rekcjach na dotyk. Są one nieświadomym, automatycznym mechanizmem przystosowawczym mięśni kończyn.”
Rozwój tego zmysłu odbywa się w kierunku dogłowowym.

Zmysł interoceptywny
Zmysł interoceptywny znajduje się w narządach wewnętrznych i głównych naczyniach krwionośnych gdzie receptory dostarczają do pnia mózgowego informacje pozwalające utrzymać nam ciało w dobrej formie. Interocepcja to zmysł wewnętrzny, dzięki któremu organizm m.in. dokonuje samoregulacji temperatury, tętna, oddechu ale także pozwala odczuwać przyspieszone bicie serca, tzw. motyle w brzuchu, głód, pragnienie, parcie na jelita oraz pęcherz.
Wyróżniamy:
• NOCYCEPCJA – to zmysł odczuwania bólu, za który odpowiadają receptory bólowe. Są ich trzy rodzaje: skórne, somatyczne (kości i stawy) oraz trzewne (organy wewnętrzne).
• TERMOCEPCJA – zdolność odczuwania ciepła i zimna.

Musimy pamiętać, że na wszystkie nasze doświadczenia wpływa każdy ze zmysłów– życie jest multisensoryczne czyli wielozmysłowe.