Agresja i przemoc w środowisku wychowawczym dziecka

Agresja i przemoc w środowisku wychowawczym dziecka

Rodzina stanowi najważniejszą grupę społeczną, w której dziecko przyswaja sobie normy społeczne, zasady współżycia i współdziałania z ludźmi. Jest najważniejszym i podstawowym środowiskiem wychowawczym dziecka. Właśnie w rodzinie dzieci uczą się zachowań społecznych w sposób najbardziej trwały i efektywny.

Najczęściej wyróżniane style wychowawcze to: demokratyczny i autokratyczny (autorytarny). Styl autokratyczny:
- rodzice kierują się swoimi aspiracjami i potrzebami, nie uwzględniając często potrzeb i możliwości dziecka
- wysokie wymagania stawiane przez rodziców przewyższają możliwości dziecka
- kary fizyczne i zastraszanie za naruszanie ustalonych przepisów i zasad
W rezultacie:
- apatia dziecka
- niechęć do rodziców
- postawa bierna, uległa, ale z drugiej strony wrogość wobec rodziców, rodzeństwa
- wzrost zachowań agresywnych wobec rówieśników
Styl demokratyczny:
- wzajemne poszanowanie praw członków rodziny
- dyskutowanie, wyjaśnianie, wspólne ustalanie zasad i obowiązków panujących w rodzinie
- konsekwentne postępowanie wobec dziecka
- dzieci uczą się postępować w określony sposób nie na zasadzie lęku przed karą, lecz dzięki akceptacji wskazanego przez rodziców modelu zachowania
Biorąc go pod uwagę styl wychowania oraz oczekiwania rodziców wobec dzieci możemy wyodrębnić 5 głównych i zarazem negatywnych typów rodzin.

1. Rodzina władzy
Rodzina, charakteryzująca się tradycyjnym układem ról – każdy członek rodziny ma w niej wyznaczone miejsce. Oczekiwania wobec dziecka nierzadko przekraczają jego rzeczywiste możliwości. Żyje ono pod ciągłą presją rodziców, ich zbyt dużych wymagań. Od dziecka wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa, przestrzegania ustalonych zasad, których łamanie pociąga za sobą bolesne kary. Są to najczęściej kary fizyczne ale nierzadko występują też kary psychiczne tj poniżanie, szantaż emocjonalny, groźby, a w skrajnym przypadku porzucenie.
W takiej rodzinie dziecko nie czuje się kochane, jest samotne, nie szanowane oraz uczy się rezygnować z własnych pragnień, które wydają mu się mało ważne. Rozwija się u niego poczucie klęski, co w efekcie może prowadzić do ukształtowania poczucia niższej wartości. Dziecko często przeżywa złość, gniew, bunt, a także silne poczucie winy i bezradność. Często na skutek patologicznej zależności od rodzica rozwija się u dziecka skłonność do idealizowania opiekuna i w konsekwencji identyfikowanie z nim samym.

2. Rodzina sukcesu
Rodzina stawiająca dziecku duże wymagania, często poza jego możliwości. Jednak w odróżnieniu od rodziny władzy angażuje się w realizacje zamierzonych celów. W tej rodzinie stosuje się kary i nagrody jako sposób pobudzenia motywacji dziecka. Uczucia są okazywane dziecku w zależności od tego czy sprawi ono zawód rodzicom czy też spełni ich oczekiwania.
Dziecko stara się za wszelką cenę zadowolić rodziców, ale najczęściej nie jest w stanie, przez co uchodzi za dziecko niezdolne, które nic nie potrafi. Pojawia się wówczas lęk przed niepowodzeniem, kształtuje się poczucie mniejszej wartości. W konsekwencji, w życiu codziennym dziecko zaczyna unikać wszelkich sytuacji trudnych, szczególnie tam, gdzie jest możliwość poddania go ocenie społecznej. Kształtuje się w nim przeświadczenie o własnej nieudolności, prowadzące do unikania wszelkich trudności i wyzwań. Dziecko czuje się zdecydowanie gorsze od innych, gdyż rodzice codziennie udowadniają mu, że do niczego się nie nadaje.

3. Rodzina obojętna czyli bezstresowa.
Brak konkretnych oczekiwań w stosunku do dziecka. Rodzice są zajęci swoją pracą, swoimi sprawami. W takiej rodzinie dominuje obojętność emocjonalna wobec dzieci. Dziecko nie czuje zainteresowania ze strony rodziców, ich trocki, nie zna ich oczekiwań. W takich rodzinach dziecko jest samotne. Taki typ rodziny kształtuje lęk u dziecka - nie czuje się ono w niej bezpieczne, kochane czy nawet akceptowane
Taki sposób wychowania przyczynia się do ukształtowania u dziecka poczucia mniejszej wartości, przyczynia się do nadmiernej zależności wobec innych osób.

4. Rodzina chaosu
Zmienność oczekiwań wobec dziecka, zmienność wymagań to główne cechy charakterystyczne dla tego typu rodziny. Dziecko nie wie tak naprawdę, czego od niego się żąda, jakie są oczekiwania rodziców. System kar i nagród, cechuje duża chwiejność. Rodzice stosują kary fizyczne i przemoc psychiczną poprzez poniżanie czy wyśmiewanie dziecka. W rezultacie dziecko nigdy nie czuje się bezpiecznie. Żyje w ciągłym napięciu, gdyż nie wie co może je spotkać za chwilę. Reakcje jego rodziców są bowiem nieprzewidywalne.

5. Rodzina nadopiekuńcza.
Taka rodzina nie ma żadnych oczekiwań w stosunku do dziecka. W przeciwieństwie jednak do rodziny bezstresowej, tutaj między dzieckiem, a rodzicem wytwarza się silna więź emocjonalna. U podstaw braku oczekiwań wobec dziecka często kryje się lęk, że dziecku może się przydarzyć coś przykrego, że nadmierny wysiłek spowoduje chorobę czy inne nieszczęście i dlatego należy je chronić przed zagrożeniem. W tej rodzinie panuje przeświadczenie, że dziecko jest bezbronne, a rolą rodziców jest zapewnienie mu ochrony. Zatem jest ono otoczone przesadną troską i miłością. W ten sposób rodzice sygnalizują, że dziecko jest słabe i nieporadne i w rezultacie uzależniają się od siebie całkowicie.
.

Według Gil „child abuse” oznacza każdą aktywność, czy też jej brak ze strony pojedynczej osoby, instytucji lub też ogólnie pojętego społeczeństwa, a także wszelkie rezultaty tej aktywności lub jej braku, które prowadzą do zakłócenia prawidłowej wewnętrznej równowagi u dzieci, ich optymalnego rozwoju i swobody.

Wyróżniamy 4 główne rodzaje przemocy:

- przemoc fizyczna czyli maltretowanie
- przemoc psychiczna (emocjonalna)

- zaniedbanie
- molestowanie seksualne dzieci
Poszczególne rodzaje przemocy rzadko występują w czystej formie - z reguły wzajemnie się przenikają i współwystępują (Sobkowska 1999).
Przemoc fizyczna:
Przemoc fizyczna jest postrzegana jako intencjonalne zachowanie, którego następstwem może być uszkodzenie ciała To wszelkiego rodzaju zachowania agresywne, skierowane
na ciało dziecka, poczynając od pozornie niewinnych klapsów, szarpnięć
i szturchnięć, poprzez bardziej brutalne formy, aż do fizycznego maltretowania dziecka z użyciem różnych przedmiotów (Rożnowska 1998).
Przemoc psychiczna(emocjonalna)

Przemoc psychiczna to celowe niszczenie czy też obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, poczynając od wyzwisk, poprzez innego rodzaju dokuczanie dziecku, aż po emocjonalne odrzucenie, nieliczenie się z dzieckiem i jego potrzebami (Szymańczak 1995; Sobkowska 1999). Jest to najtrudniejszy do rozpoznania rodzaj przemocy.
Według Gromskiej za przemoc psychiczną można uznać takie zachowania, jak:
- świadome i celowe okrucieństwo wobec dziecka, które polega na wykorzystywaniu jego bezradności
- nieświadome zadawanie cierpień dziecku, poprzez nieznajomość funkcjonowania jego psychiki. Tacy rodzice nie doceniają możliwości dziecka, nie chwalą go, nie zaspokajają jego potrzeb emocjonalnych, stawiają zbyt wygórowane wymaganie oraz rzutują na dziecko własne przekonania i pragnienia. Próbują zaspokajać swoje potrzeby i realizować niespełnione w młodości czy dzieciństwie marzenia kosztem swojego dziecka (Grochocińska 2000; za: Gromska 1993).
Należą tu takie zachowania, jak:

- groźby skierowane przeciw dziecku lub zastraszanie go.
- zmuszanie dziecka do oglądania brutalnych scen, do przyglądania się jak niszczą jego ulubione zabawki, czy krzywdzą ukochane zwierzątko.
- wypowiedzi poniżających godność dziecka - zniewagi, obelgi i wyzwiska o różnym nasileniu. (głupi, idiota, niezdara etc)
- zachowania poniżające i o cechach sadystycznych
- odrzucenie emocjonalne
- nieadekwatne do wieku rozwojowego dziecka wymagania
- rozporządzenia wychowawcze niemożliwe do wykonania lub też sprzeczne (Hirigoyen 2002).

W pośredni sposób są to również:
- konflikt o dużym stopniu nasilenia pomiędzy rodzicami, polegające również na „wyrywaniu” sobie dziecka, nastawianiu przeciwko drugiemu z rodziców,
- zmuszanie do wyboru któregoś z rodziców- np. w sytuacji rozwodu

Zaniedbanie
Za zaniedbanie dziecka można uznać każde działanie lub jego brak, prowadzące do niezaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka Może ono obejmować zarówno sferę fizyczną, emocjonalną, poznawczą, jak i społeczną i prowadzić do nieprawidłowego rozwoju dziecka.
Zaniedbanie przejawia się również poprzez nieprawidłowe postawy rodzicielskie.
1. Postawa odrzucająca
Postawa taka ma miejsce w przypadku nadmiernego dystansu uczuciowego oraz zbytniej dominacji rodziców. Opiekunowie dziecka często nawet nie darzą go sympatią, nie mówiąc już o silniejszych uczuciach. Nie interesują się w ogóle sprawami dziecka, tym, co robi i z kim się spotyka. Traktują je jako zbędny ciężar, który uniemożliwia im robienie kariery. Zdarza się, że poszukują odpowiedniego zakładu, ośrodka, który przejąłby ich obowiązki rodzicielskie. Tacy rodzice nie okazują uczuć swoim dzieciom. Wyjątek stanowią uczucia negatywne - straszą je i postępują wobec niego bardzo brutalnie. Nie liczą się z jego zdaniem, potrzebami. Traktują dziecko w zasadzie jako przedmiot, a nie człowieka, któremu należy się szacunek i który potrzebuje miłości.

2. Postawa unikająca
Jest ona wypadkową takich zachowań, jak bierność, uległość oraz nadmierny dystans uczuciowy. Rodzice ignorują dziecko, nie zauważając w ogóle jego obecności - ich kontakty z dzieckiem cechuje zupełnie obojętny stosunek emocjonalny. Opiekunowie starają się ograniczać kontakt z dzieckiem do niezbędnego minimum, doprowadzając czasem do tego, że dziecko jest zaniedbane i nierzadko narażone na niebezpieczeństwa z zewnątrz. Zdarza się też, że próbują zaspokajać potrzeby dziecka poprzez kupowanie mu prezentów, dawanie pieniędzy, drogich zabawek, ciuchów etc. - po prostu przekupują je. Generalnie rzecz ujmując, postawa unikająca wiąże się z niedbałością o dziecko zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej. W ostateczności może dojść nawet do porzucenia dziecka.

3. Postawa nadmiernie wymagająca
Postawa ta polega na stawianiu dziecku zbyt wysokich wymagań, które są nieadekwatne do jego poziomu rozwojowego. Rodzice z góry ustalają zasady postępowania, którymi dziecko ma się kierować w życiu, narzucając mu przy tym własne wartości, przekonania – często przelewają na nie swoje niespełnione ambicje. Nie pozwalają również dziecku na podejmowanie własnych decyzji, bo z góry zakładają, że są one złe. Często tuż po urodzeniu zakładają, że będzie słynnym prawnikiem, lekarzem, czy inną ważną osobistością - w tym kierunku kształcą swoje dziecko, nie licząc się z jego zdaniem . Nadmiernie stawianym wymaganiom i oczekiwaniem względem dziecka często towarzyszy tak zwana zasada trzech „P”, obejmująca takie pojęcia, jak perfekcjonizm, przekładanie wszystkiego na potem i w konsekwencji towarzyszący temu paraliż. Mechanizm ten polega na tym, ze dziecko, które chce spełnić oczekiwania rodziców i być doskonałym w tym co robi, odkłada różne rzeczy na potem, co z kolei prowadzi do lęku, że nie podoła temu wszystkiemu i sprawi zawód rodzicom. Pojawia się wówczas paraliż, który już w ogóle nie pozwala się zabrać dziecku do wyznaczonej pracy.

4. Postawa nadmiernie ochraniająca
Postawa ta charakteryzuje się przesadną opieką i sprawowaniem nad dzieckiem nadmiernej kontroli. Rodzice chroniąc dziecko przed trudami dnia codziennego, wyręczają je we wszystkich, nawet najprostszych czynnościach. Ograniczają swobodę dziecka, izolując je od świata zewnętrznego, rówieśników, wmawiając, że świat jest pełen niebezpieczeństw, przed którymi muszą je chronić. Traktują często dziecko jako osobę bezradną i nieprzystosowaną, choć w rzeczywistości nie musi to być prawdą. Często bez względu na jego wiek, uważają je za małego dzidziusia, któremu trzeba wszystko podać i opiekować się w każdej chwili, by nie zrobiło sobie krzywdy. Spełniają każdy kaprys, zachciankę dziecka, ulegając mu na każdym kroku i tłumacząc to miłością do niego. Często rodzice sami wybierają dziecku towarzystwo, kontrolują wydatki, by przypadkiem nie kupiło czegoś niezdrowego czy też niewłaściwego. Więź emocjonalna łącząca rodziców z dzieckiem jest istotnie bardzo silna, ale związek ten z upływem czasu zaczyna przybierać charakter uzależnienia, co wzmacnia bezradność dziecka, również w życiu dorosłym.
Przedstawione powyżej negatywne postawy rodzicielskie wyrażają się przede wszystkim w niezaspokojeniu potrzeb dziecka, zwłaszcza psychicznych. Niewątpliwie, jak zaznaczyłam na początku, noszą one znamiona zarówno zaniedbania wobec dziecka, jak i przemocy psychicznej i w rezultacie prowadzą do negatywnych konsekwencji, które z pewnością utrudniają dzieciom prawidłowe funkcjonowanie na płaszczyźnie społecznej

Przemoc seksualna

Za nadużycie seksualne można uznać każde zachowanie osoby dorosłej lub starszej, cechującej się przede wszystkim przewagą fizyczną lub psychiczną
w stosunku do dziecka. Celem takiego zachowania jest uzyskanie zaspokojenia seksualnego kosztem dziecka, które staje się w tym przypadku obiektem seksualnym. Należą tu zarówno zachowania współwystępujące z kontaktem fizycznym jak i bez kontaktu fizycznego – ekshibicjonizm, prezentowanie dziecku treści pornograficznych, dziecięca pornografia, a także wszelkie czynności seksualne odbywane na oczach dziecka.

Jak rozpoznać?
Objawy:

Przemoc fizyczna:
uszkodzenia skóry
- obrażenia ciała tj. ślady po biciu, duszeniu, przywiązywaniu, oparzeniach, przypalaniu papierosem, ślady ugryzień przez człowieka
- obrażenia wewnętrznych narządów (np. wątroby)
- duża ilość złamań o trudnym procesie gojenia
- objawy niespecyficzne tj.brak reakcji na ból
- wybite zęby
- ślady powstałe na głowie w wyniku wyrywania włosów
- oparzenia – zwłaszcza duże powierzchnie ciała i w miejscach będących na co dzień pod ubraniem
- ślady rąk na dziecięcych nadgarstkach wskutek potrząsania nim
- rany, zadrapania, krwiaki
- urazy głowy

przemoc psychiczna

- częste i o dużym nasileniu bóle i zawroty głowy
- zaburzenia w obrębie układu pokarmowego (np. biegunki )
Zaniedbanie

- nieprawidłowy wzrost i waga ciała w stosunku do wieku dziecka
- opóźnienie w rozwoju psychoruchowym
- pasożyty skóry
- zmiany powstałe z braku higieny czy zaniedbania czyli wtórne tj. ropne zapalenie skóry, odmrożenia, świerzb, wtórne infekcje

Psychiczne następstwa przemocy
Fizyczna
- zaburzenia pamięci, brak koncentracji uwagi – problemy szkolne
- trudności w kontaktach z rówieśnikami (utrzymywanie dystansu, rozgraniczenie swojej przestrzeni od przestrzeni innych, nieumiejętność pracy w grupie)
- przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi – wysoki poziom lęku, ciągły niepokój
- trudności z ekspresją emocji
- trudności z samokontrolą emocji i zachowania
- zachowania agresywne (w stosunku do rówieśników
i zwierząt, zachowania autoagresywne)
- nadpobudliwość-
- strach, obawa, poczucie niesprawiedliwości
- bunt, chęć zemsty
- zaniżona samoocena
- poczucie krzywdy, rozpacz
- brak samoakceptacji
- marzenia o śmierci
- ucieczki z domu
- próby i myśli samobójcze
- zaburzone poczucie bezpieczeństwa
- lęki
- zaburzone poczucie własnej wartości
- brak reakcji na ból
- obojętność na płacz innych dzieci
- brak godności osobistej
- lękliwość przejawiana
w stosunku do dorosłych – gwałtowne uchylanie się w odpowiedzi na gest
oczekiwanie kary za błahe przewinienia

Przemoc psychiczna – następstwa:
- trudności z kontrolą emocji
- zaburzenia poznawcze
- obniżona samoocena
- brak samoakceptacji
- poczucie bezsensu
- lęki, fobie, nerwice
- zaburzenia snu
- poczucie krzywdy
i winy
- zachowania autodestrukcyjne
i agresywne
- problemy szkolne
ucieczki z domu

Przemoc seksualna:
- nadpobudliwość,
- agresywne zachowanie dziecka,
- zachowanie autodestrukcyjne, - autoagresja, myśli i próby samobójcze
- tzw. erotyzacja dziecka oraz zachowanie i wiedza nieodpowiednie do wieku dziecka
- nadmierne zainteresowanie sprawami seksualnymi
- obserwowanym u dziecka zachowaniem regresywnym w stosunku do jego wieku np. moczenie nocne,
- gwałtowne R dziecka w sytuacji, gdy jest zmuszone się rozebrać np. na lekcji wf
- zaburzenia lękowe, do których należy uchylanie się przed dotykiem ze strony innych osób, - - lęk przed przebywaniem sam na sam z obcą osobą, fobie.
- problemy ze snem a co za tym idzie nadmierne zmęczenie dziecka w szkole
- zaburzenia myślenia,
- trudności z koncentracją uwagi co w konsekwencji prowadzi do problemów
z nauką
- konflikty z rówieśnikami - zachowanie agresywne,
- zanik autorytetów lub przeciwnie - nadmierna uległość wobec nich,
- izolowanie się od otoczenia,
- wycofanie,
- tworzenie tzw. „wysokich murów obronnych” w obrębie własnej osoby
- zakładanie przez dziecko na siebie dwóch lub więcej par majtek, noszenie kilku warstw ubrania nawet w upalne dni,

Przyczyny agresji tkwią głównie w złej organizacji życia rodzinnego i popełnianych błędach wychowawczych.
Ogromnie ważna jest mądra miłość rodzicielska oraz akceptacja dziecka takim, jakim jest.

Brutalne filmy animowane pokazywane we wszystkich już stacjach telewizyjnych obfitują w postacie negatywne, posługujące się brutalnym językiem. Walka dobra ze złem to walka na pięści, noże, lasery, itp. Sceny te nie uczą, że za złe zachowanie trzeba przeprosić, że słabszym trzeba pomagać.
Nie pokazują pozytywnych wzorców zachowań.
Podobnie jest z grami komputerowymi. Posiadają one dużo elementów edukacyjnych, ale tyleż samo jest w nich zagrożeń. Dzieci i młodzież chętniej sięgają po te drugie, gdzie występują elementy strategiczne, z dużą dawką przemocy, gdzie walczy się z bestią, zabija się innych. Dziecko oswaja się w ten sposób z okrucieństwem, utożsamiają się z bohaterem i naśladują go.
Agresja jest co prawda symulowana, ale gracz jej się uczy i może ją wykorzystać w realnym życiu.

• Oglądanie nieodpowiednich programów telewizyjnych - w telewizji widzimy znacznie więcej przemocy niż jest jej w życiu codziennym. Każda scena zawierająca agresję jest trudna do przyjęcia przez dziecko i powoduje uraz. Oglądanie wielu takich scen powoduje, że dziecko obojętnieje. Stwierdzono, że takie dzieci są mniej chętne do udzielania pomocy. Według Amerykańskiego Stowarzyszenia Psychologów, dziecko zanim skończy szkołę podstawową, przeciętnie ogląda w telewizji około 8 tysięcy morderstw i 100 tysięcy scen gwałtu. Taka dawka przemocy znacząco wpływa na psychikę, co prowadzi do zaburzeń zachowania. Ponieważ zdolności selekcyjne dzieci są ograniczone, bezkrytycznie ulegają one prezentowanym wzorcom i identyfikują się z negatywnymi bohaterami gier i filmów. Występuje wyraźny związek między odbiorem agresji prezentowanej w telewizji lub grach komputerowych a zachowaniem dzieci.
Obcowanie ze scenami przemocy, agresji powoduje zobojętnienie na te bodźce i stają się one źródłem modelowania zachowań antyspołecznych wywołując reakcję agresji u widzów.
w przypadku młodzieży dobrze przystosowanej społecznie, z tzw. dobrych rodzin powoduje wzrost znieczulenia i uodpornienie się na sceny brutalne. W przypadku zaś młodzieży, która ma psychiczną bazę do rozwoju agresywnych zachowań oglądanie scen brutalnych dostarcza wzorów i technik do konkretnego zachowania.

BIBLIOGRAFIA:
1. M. Jankowski, Słownik języka polskiego, Warszawa 1979.
2. I. Pospiszyl, Razem przeciw przemocy, Warszawa 1999.
3. M. Jędrzejweski, Subkultury a przemoc, Warszawa 1999.
4. J. Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowania, Warszawa 1974.
5. J. Bińczycka, Między swobodą a przemocą w wychowaniu, Kraków 1999.
6. M. Podściańska, Swoboda i przemoc - dylematy wychowania, "Wychowanie Na Co Dzień"2002,nr 2-3.
7. I.Kujawska, Przeciw przemocy, "Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze" 1999, nr 2.

.
.

(R.Becialdini, 2002; K.Kmicik-Baran, W.Cieślk, 2001; J.Kuźma, 1998; S.Kawula, 1996; W.Walc, 2001)
I ta literatura z pracy mgr...