Mój uczeń nie mówi - co mogę zrobić?

Dzięki umiejętności mówienia możliwy jest kontakt z innymi ludźmi i rozumienie tekstów słownych. Mowa nie jest jednak umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa ją w ciągu całego swego życia osobniczego w kontakcie z mówiącymi ludźmi.
Prawidłowy rozwój mowy dziecka stanowi podstawę globalnego rozwoju osobowości dziecka. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje uczucia, spostrzeżenia i pragnienia. Kształtowanie mowy ma ścisły związek z jego rozwojem społeczno- moralnym. Częste kontakty słowne dziecka z otoczeniem przyśpieszają jego rozwój, doskonaląc wymowę, wzbogacając słownictwo oraz uczą prawidłowego stosowania zasad gramatycznych. Brak prawidłowych wzorców wymowy lub zaniedbania środowiskowe mogą spowodować opóźnienie rozwoju mowy dziecka lub jej zaburzenia.
Trudno jest poznać dziecko, szczególnie wtedy gdy jest ono przyprowadzone do psychologa lub pedagoga, bo dorośli w otoczeniu nie potrafią mu pomóc, bo rodzice już nie mają do niego sił, bo nauczyciel ma dość jego zachowania. Musimy uświadomić sobie kilka spraw:
- dziecko jest przyprowadzone bez pytania go o zgodę na kontakt z obcą osobą
- jest często oskarżane przez rodziców, że jest niegrzeczne i to jest ostatnia możliwość
- często dziecko trzyma się kurczowo rodzica, nie chce się rozebrać, nieraz płacze, krzyczy.
Dobrze jest wtedy okazać, że sam fakt, że ktoś próbuje je zrozumieć, nie wywiera presji, daje dziecku sygnał, że ważne jest również to co ono myśli i czuje i stanowi nieraz o tym, że dziecko stopniowo odważa się na kontakt. Z reguły jest to kontakt przez zabawkę (przygotowaną zgodnie z jego upodobaniami wybranymi z wywiadu z rodzicami) i obserwację dziecka w zabawie, zbieranie informacji o przyczynach, które spowodowały jego obecność u terapeuty.
Rozwój mowy nie przebiega identycznie u wszystkich dzieci, dlatego też nasza diagnoza musi opierać się na dobrej znajomości prawideł rozwoju.
Istotną sprawę przy poznawaniu dziecka jest poznanie jego rodziny. Ma to znaczenie nie tylko dla diagnozy, ale i też dla terapii dziecka, które jest ściśle związane ze środowiskiem rodzinnym i wszystko co się w niej dzieje wpływa również na nie ( np.: czy są osoby, które będą wspomagać rozwój dziecka, czy jest ono skazane na przypadkowe osoby i nie ma między nimi związku).
Należy również ustalić powody zaburzenia mowy, by dobrać odpowiednie do możliwości dziecka ćwiczenia. W zależności od potrzeby, zaakcentowane w planie pracy winny być takie ćwiczenia, którym należy poświęcić więcej czasu i uwagi, np.
- w przypadku dzieci upośledzonych umysłowo zwrócimy uwagę na rozumienie komunikatów, zarówno werbalnych, jak i pozawerbalnych, na komunikowanie się z otoczeniem za pomocą dostępnych im form. Natomiast mniejszy nacisk położymy na artykulację, na wymowę.
- u dzieci z wadą słuchu akcent położymy na rozumienie , na ćwiczenia rozwijające wymowę, głos oraz ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne.
- u dzieci z dyslalią uwagę zwrócimy na prawidłową wymowę i artykulację głosek
- osoby z mutyzmem otoczymy przede wszystkim troską i będziemy dążyć do ich demutyzacji ( co możliwe jest dopiero w momencie poznania przyczyny to zaburzenie wywołujące)
- jąkającym umożliwimy przezwyciężenie niepłynności mówienia poprzez zabiegi o charakterze psychoterapeutycznym( relaksacja i psychoterapia).
- dziecko z trudnościami ruchowymi mają trudności ze zrozumieniem, że pewne czynności są w stanie wywołać ruch, że przedmioty okrągłe się turlają. Ono nie nakręca zabawek, nie ubiera się, nie chwyci kubka, by się napić. Dziecko nie uczestniczy w tych czynnościach, nie nazywa ich, ponieważ rodzice często robią to za niego, wręcz wyprzedzają jego potrzeby. Dlatego tu zwrócimy uwagę na danie dziecku możliwości wyboru, poczucia sprawstwa.

Mając powyższe rozważania, PAMIĘTAJMY ABY:
- Nie zmuszać dziecka do mówienia czy też powtarzania ( musi być potrzeba komunikowania i odpowiedzi)
- Nie wymuszać kontaktu fizycznego, starajmy się nawiązać kontakt emocjonalny, wzrokowy
- Dostosować się do dziecka, a nie ono do nas, zanim wypracujemy wspólne dla obu stron tempo pracy
- Nie pośpieszać, ale dać dziecku czas na przetworzenie, zrozumienie zadania i podanie odpowiedzi
- Dać dziecku możliwość dokonania wyboru
- W miarę potrzeby stosować naprowadzenia, dawania wzoru ruchu, pokazywania melodii ruchu poprzez położenie ręki dziecka na swojej ( np. u dzieci z porażeniem mózgowym, które mają kłopot z zapamiętaniem sekwencji ruchu)
- Uświadamiać fakt, że każdy przedmiot, zjawisko ma swoją nazwę(można to osiągnąć poprzez różnego rodzaju zabawy, gry, inscenizacje, oglądanie barwnych ilustracji, filmów, organizowanie wycieczek, spotkań z ludźmi, zwierzętami)
- Dobierać materiał do potrzeb i możliwości dziecka, dajemy takie zajęcie by mogło osiągnąć sukces
- Mówić wyraźnie bez pośpiechu, używając prostych zwrotów, budując proste zdania
- Nie używać zdrobnień, regionalizmów, ponieważ mówiąc do dziecka dajemy mu prawidłowy wzorzec wymowy
- Zawsze demonstrować to co chcemy, by dziecko zrobiło
- Nasze komunikaty poprzeć gestem, mimiką (nawet przesadną w przypadku gdy pojawia się myślenie abstrakcyjne)
- Zdawać sobie sprawę, że dziecko także nas obserwuje, tak jak my je obserwujemy, toteż nasze gesty i mimika powinny się pokrywać z tym co mówimy do dziecka. Nieraz mówimy „podejdź i zobacz”, a nasza postawa i wyraz twarzy temu przeczą i dziecko czuje się zagrożone.
- Modulować własny głos, aby zainteresować dziecko, np. „Co to? , „O! Jest!”
- Zauważać oraz naśladować gesty, dźwięki lub mimikę dziecka (ono reaguje na nasze emocje związane z tym co robimy, toteż my możemy robić to samo i obserwować jak dziecko postąpi)
- Podstawą ćwiczeń była zabawa lub sytuacja, która zachęci dziecko do mówienia albo do innych sposobów komunikowania się
- Niezależnie od przyjętej metody nauczania starać się zapewnić się zapewnić dziecku prawidłowe warunki przyswajania języka, stwarzać atmosferę swobodnej rozmowy i sukcesu w trakcie różnorodnych gier i zabaw
- Organizować zabawy i gry połączone z czytaniem, gdyż pobudzają one rozwój języka i podnoszą sprawność jego rozumienia
- Budowanie zasobu słownictwa ( książki komunikacji – symbole) rozpoczynać od znanych dziecku osób i przedmiotów z najbliższego otoczenia( rodzice, rodzeństwo, zabawki, części ciała itp. Oraz nazw podstawowych czynności np. je, stoi, śpi itp.)
- Należy pamiętać by stopniowo przechodzić od konkretu do obrazka, schematu, aż po symbole abstrakcyjne – najpierw dziecko powinno się zetknąć z nazywanym przedmiotem lub zjawiskiem w naturalnej sytuacji
- Wszystkie symbole i znaki, których używamy, powinny być zrozumiale i dostępne oraz dostosowane do możliwości i rodzaju dysfunkcji dziecka
- Starać się, gdy wyrazy są trudne do wymówienia, by dziecko potrafiło ten odczytać je z ust, rozumiało go i znało jego obraz graficzny.
- Artykulację poprawi się wtedy, gdy narządy artykulacyjne będą sprawniejsze
- Należy pamiętać o konieczności stałego powtarzania i utrwalania poznanych i nowo wprowadzanych wyrazów, zwrotów i symboli szczególnie w sytuacjach naturalnych, w zabawie i na specjalnie organizowanych zajęciach przez wszystkie osoby komunikujące się z dzieckiem
- Należy również dbać, by dziecko nie było znudzone zajęciami, ćwiczenia powinny być zmieniane i urozmaicane przez ćwiczenia manualne, ćwiczenia percepcji wzrokowej, zabawy słuchowo- ruchowe
- W pracy z dzieckiem należy wykorzystać obok zmysłu wzroku i słuchu, zmysł dotyku, smaku i powonienia
- Ćwiczenia powinny mieć charakter zabawy, a nie typowej lekcji, zeszyt ćwiczeń ma być tylko jedną z form pracy
- Starać się aktywizować dziecko, budzić jego ciekawość poznawczą. Ćwiczenia powinny być nastawione na intensywne wspomaganie rozwoju umysłowego dziecka, które oprócz umiejętności językowych ma zdobyć określoną wiedzę o świecie i nabyć nowe doświadczenia i umiejętności
- Rozumieć potrzeby dziecka i traktować go jak pozostałych członków rodziny bez stwarzania przywilejów z uwagi na jego trudności rozwojowe
- Każda forma aktywności komunikacyjnej winna być dostrzegana przez otoczenie, a zwłaszcza przez matkę, która pozostaje zwykle w dobrym kontakcie emocjonalnym z dzieckiem.
Mowa jako jeden z procesów istotnych dla człowieka, odgrywa ważną rolę w komunikacji międzyludzkiej. Zawsze uczestniczą w nim nadawca i odbiorca, którzy umieją się ze sobą porozumiewać. Aby u dziecka mogła w prawidłowy sposób rozwijać się ta umiejętność, musi zaistnieć wiele warunków, między innymi i tych przedstawionych wyżej, a odnoszących się tak do samego dziecka, jak i jego otoczenia społecznego, w którym ono wzrasta i wychowuje się. Nie ma jednakowego tempa, ani też wspólnych cech rozwoju mowy, w związku z czym u jednych mowa rozwija się szybciej, u innych wolniej. Niezależnie od rodzaju dysfunkcji, dając dziecku system komunikacji alternatywnej, dajemy mu szansę zbudowania, rozwijania języka oraz stwarzamy mu możliwość przekazania jego potrzeb, oczekiwań, uczuć.

BIBLIOGRAFIA:
1. Brearley G.: Psychoterapia dzieci niepełnosprawnych ruchowo. WsiP, Warszawa 1999
2. Kozłowska A.: Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego. Żak, Warszawa 1996
3. Loska M.: Niewerbalne metody porozumiewania się. W: E.Mazanek (red.): „Dziecko niepełnosprawne ruchowo”, część 3 – Wychowanie i nauczanie. WSiP, Warszawa 1998
4. Michalak – Widera I., Węsierska K.: Aby nasze dzieci pięknie mówiły. UNIKAT-2, Katowice 2001
5. Minczakiewicz E.: Mowa. Rozwój – Zaburzenia – Terapia. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków1997