Kształcenie zawodowe specjalne oraz przysposobienie do pracy na przykładzie Zespołu Szkół Specjalnych nr 3 w Chorzowie

Wprowadzenie

Dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość na stałe zagościła w naszym życiu. Zmiany społeczne, chociaż nie są wyłączną oznaką naszych czasów w ostatnich latach, uzyskały „status stałości” – stały się nieodzownym elementem codzienności. Część z nich nie odgrywa powszechnego znaczenia, inne warunkują rozwój całych pokoleń. Do takich należą zmiany edukacyjne. Ważne więc, by nie były to przekształcenia przypadkowe, nieprzemyślane lub warunkujące lepszy rozwój wybranych, a więc tylko niektórych grup społecznych. W tej sytuacji nie powinna więc dziwić coraz głośniej eksponowana troska o osoby, które z różnych przyczyn wymagają nieprzeciętnego zaangażowania środków i metod w efektywnym przygotowaniu ich do życia w zmieniającej się codzienności. Nie trudno zauważyć, że tak zarysowane cele stawiają wiele nowych, zwłaszcza dla pedagogiki specjalnej, wyzwań.
Jednym z takich wyzwań jest możliwie najlepsze przygotowanie uczniów do pracy zawodowej – wyposażenie ich w kompetencje zawodowe oraz uzyskanie przez nich określonych kwalifikacji do wykonywania pracy w określonym zawodzie. Zmiany, które zaszły w ostatniej dekadzie ubiegłego stulecia znacząco wpłynęły na funkcję oraz organizację procesu preorientacji oraz orientacji zawodowej uczniów niepełnosprawnych.

Uwarunkowania prawne dotyczące funkcjonowania szkolnego ucznia
o specyficznych potrzebach edukacyjnych

Uczeń o specyficznych potrzebach edukacyjnych to uczeń, u którego występują zaburzenia dysfunkcje rozwojowe typu:
· dysleksja
· dysgrafia
· dysortografia
· dyskalkulia
· globalne opóźnienie rozwoju intelektualnego
· wady wzroku i słuchu (wpływające istotnie na ograniczenie możliwości korzystania z nauki masowej)
· wybrane schorzenia neurologiczne i psychiczne, które mimo prowadzonego leczenia wymagają zmodyfikowanego podejścia dydaktycznego i wychowawczego do ucznia
· przewlekłe poważne schorzenia somatyczne
· sprzężone dysfunkcje rozwojowe

Aktualnie obowiązują następujące przepisy prawne, regulujące procesy edukacyjne uczniów o specyficznych potrzebach edukacyjnych oraz warunkujące zdawanie przez nich sprawdzianów i egzaminów:
· Ustawa o systemie oświaty – Ustawa z dnia 07 września 1991 roku (Dz. U. z 1996 roku, Nr 67, poz. 496 z późniejszymi zmianami)
· Zasady działania publicznych Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych - Rozp. MENiS z dnia 11 grudnia 2002 roku (Dz. U. Nr 5, poz. 46)
· Orzekanie o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania – Rozp. MEN z dnia 12 lutego 2001 roku (Dz. U. Nr 13, poz. 114)
Zmiany:
· Rozp. MENiS z dnia 29 stycznia 2003 roku (Dz. U. Nr 23, poz. 192)
· Organizacja indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży – Rozp. MENiS z dnia 29 stycznia 2003 roku (Dz. U. Nr 23, poz. 193)
· Organizacja kształcenia w Szkołach Specjalnych zorganizowanych w zakładach opieki zdrowotnej i jednostkach pomocy społecznej – Rozp. MENiS z dnia 27 lutego 2003 roku ( Dz. U. Nr 51, poz. 446)
· Organizacja kształcenia młodzieży niepełnosprawnej i niedostosowanej społecznie w specjalnych szkołach, oddziałach i ośrodkach – Rozp. MENiS z dnia 18 stycznia 2005 roku (Dz. U. Nr 19, poz. 166)
· Organizacja kształcenia młodzieży niepełnosprawnej i niedostosowanej społecznie w szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych – Rozp. MENiS z dnia 18 stycznia 2005 roku (Dz. U. Nr 19, poz. 167)
· Ramowe statuty placówek publicznych – Rozp. MENiS z 07 marca 2005 roku (Dz. U. Nr 52, poz. 466 z późniejszymi zmianami)
· Zasady działania placówek publicznych – Rozp. MENiS z dnia 07 marca 2005 roku (Dz. U. Nr 52, poz. 467)
· Ocenianie, klasyfikowanie i promowanie w szkolach specjalnych Rozp. MENiS z dnia 07.01. 2003 roku (Dz. U. Nr 26, poz. 225 z póżniejszymi zmianami)
· Trzyletnie Szkoły Specjalne Przysposabiające do Pracy
o ramowy plan nauczania – Rozp. MENiS z dnia 26 lutego 2004 roku (Dz. U. Nr 43, poz. 393)
o ramowy statut – Rozp. MENiS z dnia 26 marca 2004 roku (Dz. U. Nr 66, poz. 606)
o podstawa programowa kształcenia ogolnego – Rozp. MENiS z dnia 13 stycznia 2005 roku (Dz. U. Nr 19, poz. 165)
· Zatrudnienie osób niepełnosprawnych – Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku (Dz. U. Nr 123, poz. 776 z późniejszymi zmianami)

Informacje dotyczące specyfiki kształcenia specjalnego zamieszczane są na stronach:
http://www.menis.gov.pl/ksztspec/informacje/informacje.php
http://www.menis.gov.pl/ksztspec/programy/programy.php
http://www.menis.gov.pl/ksztspec/linki/linki.php

System kształcenia specjalnego

System szkolny kształcenia specjalnego jest częścią systemu szkolnego obowiązującego w danym kraju. W Polsce funkcjonuje system kształcenia specjalnego częściowo zintegrowany ze szkolnictwem ogólnodostępnym. Przez wiele lat kształcenie specjalne było nierozerwalnie złączone z funkcjonowaniem szkoły specjalnej. Obecnie przebiega ono w innych placówkach nie tylko integracyjnych, ale również ogólnodostępnych. W polskim szkolnym systemie kształcenia specjalnego można wyróżnić następujące formy:
· segregacyjną (szkoły specjalne)
· częściowo segregacyjną (klasy specjalne przy szkołach ogólnodostępnych)
· integracyjną, a w jej obrębie:
o integracyjną instytucjonalną (klasy integracyjne przy szkołach ogólnodostępnych, szkoły integracyjne)
o integracyjną naturalną ( indywidualne kształcenie w klasie ogólnodostępnej)
· nauczania indywidualnego ( indywidualne kształcenie najczęściej w domu ucznia)

Struktura Zespołu Szkół Specjalnych nr 3 w Chorzowie

Zespół Szkół Specjalnych nr 3 został powołany na podstawie Aktu Założycielskiego szkoły publicznej z dniem 01.09.2000 roku. Organem prowadzącym placówkę jest miasto Chorzów.

W skład Zespołu Szkół Specjalnych nr 3 wchodzą następujące szkoły:
1. Szkoła Podstawowa Specjalna nr 26
2. Gimnazjum Specjalne nr 14
3. Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna
4. Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy

Sześcioletnia Szkoła Podstawowa Specjalna – jest przeznaczona dla dzieci upośledzonych
umysłowo w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym oraz z autyzmem i z niepełnosprawnościami sprzężonymi /I etap edukacyjny klasy I-III i II etap edukacyjny klasy IV-VI/.
Przy Szkole Podstawowej Specjalnej mogą być organizowane:
1. klasy wstępne
2. oddziały przedszkolne realizujące program wychowania przedszkolnego
3. zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze dla dzieci i młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu głębokim na podstawie odrębnych przepisów

Gimnazjum Specjalne – do trzyletniego Gimnazjum Specjalnego mogą uczęszczać dzieci
i młodzież upośledzona umysłowo w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym oraz z autyzmem i niepełnosprawnościami sprzężonymi /III etap edukacyjny klasy I-III/.

Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna – jest przeznaczona dla młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim. Nauka w szkole odbywa się w cyklu 2 lub 3 letnim zgodnie z odrębnymi przepisami.

Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy – kształci uczniów w 3 letnim cyklu nauczania, przygotowując młodzież (zgodnie z jej możliwościami) do podejmowania pracy w zakresie gospodarstwa domowego.

Główne cele i zadania szkoły

1. Nadrzędnym celem działań edukacyjnych szkoły jest wszechstronny rozwój ucznia.
2. Edukacja szkolna polega na harmonijnej realizacji przez nauczycieli zadań w zakresie nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania. Zadania te tworzą wzajemnie uzupełniające się i równoważne wymiary pracy każdego nauczyciela.
3. Działalność edukacyjna szkoły jest określona przez:
1) szkolny zestaw programów nauczania, który uwzględniając wymiar wychowawczy obejmuje całą działalność szkoły od strony dydaktycznej
2) programy wychowawcze szkoły, zawierające treści i działania o charakterze wychowawczym, które są realizowane przez wszystkich nauczycieli
3) program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, który zawiera treści i działania o charakterze profilaktycznym
4. Celem programów wychowawczych Zespołu Szkół Specjalnych Nr 3 jest Przygotowanie dzieci i młodzieży do integracji i umiejętności współżycia oraz funkcjonowania w środowisku przyrodniczym i społecznym.
5. Zadania szkoły jako środowiska wychowawczego to:
1) opieka nauczycieli nad właściwym rozwojem psycho-fizycznym uczniów
2) przygotowanie dzieci i młodzieży w miarę ich możliwości do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie, w tym do pracy zawodowej
3) koordynowanie oddziaływań wychowawczych domu, szkoły i środowiska
4) kształtowanie poczucia tożsamości narodowej
5) pogłębianie poczucia przynależności do Unii Europejskiej

Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna w Zespole Szkół Specjalnych nr 3 w Chorzowie

Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna została powołana na podstawie Aktu Założycielskiego szkoły publicznej i wchodzi w skład Zespołu Szkół Specjalnych nr 3 powołanego uchwałą Nr VII/66/99 z dnia 04 marca 1999 roku w sprawie ustalenia planu sieci publicznych zespołów szkół specjalnych prowadzonych przez Gminę Chorzów z dniem 01.09.2000 roku.
Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna (ponadgimnazjalna) przeznaczona jest dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Szkoła kształci w zawodach zgodnie z klasyfikacją szkolnictwa zawodowego.

Głównym jej celem jest przygotowanie uczniów do integracji i kształcenie umiejętności współżycia oraz funkcjonowania w społeczeństwie, w tym przygotowanie do uzyskania kwalifikacji zawodowych, do pracy i życia w warunkach współczesnego świata.

Do głównych zadań szkoły jako środowiska wychowawczego należy:
· opieka nauczycieli nad właściwym rozwojem psychofizycznym uczniów; dążenie do wszechstronnego rozwoju ucznia
· przygotowanie ucznia (w miarę możliwości) do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie, w tym do pracy zawodowej
· koordynowanie oddziaływań wychowawczych domu, szkoły oraz środowiska lokalnego

Sposoby harmonijnej realizacji zadań w zakresie nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania:
1. Organizacja zajęć edukacyjnych zgodnie z obowiązującymi przepisami.
2. Prawidłowy dobór i właściwa realizacja programów nauczania
3. Udzielanie uczniom pomocy pedagogicznej, psychologicznej i resocjalizacyjnej.
4. Zapewnienie uczniom opieki zdrowotnej w celu promocji i ochrony zdrowia, zapoznawanie z zasadami higieny osobistej, troski o własne zdrowie oraz kondycję fizyczną i psychiczną w trakcie różnych zajęć edukacyjnych.
5. Przygotowanie do uczestnictwa w kulturze i działalności sportowo-rekreacyjnej.
6. Rozwijanie zainteresowań uczniów i właściwe zagospodarowanie czasu wolnego poprzez bogatą ofertę zajęć pozaedukacyjnych.
7. Organizowanie praktycznej nauki zawodu z uwzględnieniem predyspozycji psychofizycznych uczniów w celu przygotowania ich do wykonywania przyszłego zawodu.
8. Zapewnienie uczniom opieki podczas przebywania w szkole i poza nią, zgodnie z obowiązującymi przepisami BHP.
9. Współpraca z rodzicami.
10. Organizowanie wewnątrzszkolnego systemu doradztwa w zakresie:
o poradnictwa psychologicznego i pedagogicznego
o preorientacji zawodowej
o przygotowania do życia w rodzinie
o profilaktyki zdrowotnej

Realizowane kierunki kształcenia zawodowego
· Cykl 2 letni:
o Kucharz małej gastronomii
o Sprzedawca
· Cykl 3 letni:
o Piekarz
o Cukiernik
o Ślusarz
o Elektryk
o Malarz – Tapeciarz

W roku szkolnym 2006/2007 w Zasadniczej Szkole Zawodowej Specjalnej kształciło się na wszystkich kierunkach około stu osób, w tym trzydziestu pięciu uczniów przystąpiło do egzaminu potwierdzającego zdobycie kwalifikacji zawodowych.

Orientacja zawodowa, a wybór zawodu przez uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym

Istnieje kilka determinantów znacząco ograniczających możliwości wykonywania określonych zawodów przez omawianą grupę uczniów. Należą do nich:
· zaburzenia charakteryzujące rozwój i funkcjonowanie społeczne osób z lekkim upośledzeniem umysłowym (np. brak samodzielności i inicjatywy w działaniu, trudności w efektywnym organizowaniu sobie pracy, zaburzenia orientacji w nowym środowisku i sytuacjach złożonych, trudności z wykorzystaniem posiadanych wiadomości i umiejętności w życiu codziennym, trudności w przejściu od poznania zmysłowego do racjonalnego, od konkretu do abstrakcji)
· wskazania bądź przeciwwskazania lekarza do wykonywania określonej pracy zawodowej
· dostępność kształcenia zawodowego specjalnego w rejonie zamieszkania ucznia
· dostępność praktycznej nauki zawodu
· realne możliwości podjęcia pracy zarobkowej

Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy w Zespole Szkół Specjalnych
nr 3 w Chorzowie

Szkolnictwo zawodowe specjalne obejmuje także uczniów z zespołów edukacyjno-terapeutycznych. W Zespole Szkół Specjalnych Nr 3 w Chorzowie z myślą o osobach z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym została powołana Szkoła Przysposabiająca do Pracy. Szkoła jest 3-letnią szkołą specjalną. Do Szkoły przyjmowani są uczniowie, którzy ukończyli gimnazjum specjalne dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym.
Głównym celem edukacji uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym jest rozwijanie ich autonomii, personalizacja, socjalizacja i wyposażenie ich – w ramach posiadanych przez nich realnych możliwości – w takie umiejętności i wiadomości, aby:
· mogli w najpełniejszy sposób porozumiewać się z otoczeniem (werbalnie lub pozawerbalnie)
· zdobyli maksymalną niezależność życiową w zakresie zaspakajania podstawowych potrzeb
· byli zaradni w codziennym życiu
· mogli uczestniczyć w różnych formach życia społecznego, przestrzegali na równi z innymi ogólnie przyjętych norm, jednocześnie zachowując prawo do swojej inności
· rozumieli celowość pracy i czerpali z niej jak największą satysfakcję


Nauczyciele prowadzący zajęcia w chorzowskiej Szkole Przysposabiającej do Pracy opracowali autorski program nauczania, przeznaczony dla młodzieży, której wiek i umiejętności rozwojowe pozwalają na podejmowanie zadań związanych z dorosłym życiem.
Zajęcia edukacyjne z osobami upośledzonymi umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym są prowadzone w głównej mierze metodą praktycznego działania, natomiast proces nauczania nieraz zbyt trudnych i skomplikowanych dla ucznia czynności wymaga niejednokrotnie rozbicia na serię pojedynczych kroków – nauczyciel zawsze przeprowadza analizę zadania, które ma być wykonane, jak i analizę związanych z tym kroków, trzeba pamiętać, że kolejność i liczba wykonywanych kroków jest bardzo indywidualna.
Nauka w Szkole Przysposabiającej do Pracy to etap przygotowawczy, który powinien pozwolić uczniom podjąć pracę w warunkach chronionych. Uczniowie w ciągu trzech lat nauki mają możliwość zapoznania się z szeregiem treści nauczania, a w szczególności opanowania umiejętności praktycznych z zakresu gospodarstwa domowego.
Drugim wiodącym przedmiotem realizowanym w Szkole Przysposabiającej do Pracy jest funkcjonowanie w środowisku – podczas realizacji którego, kształcimy u uczniów umiejętności i wiedzę związaną z: samoobsługą, dbałością o zdrowie, umiejętnością współpracy i porozumiewania się z otoczeniem, rozwijaniem percepcji wzrokowej i postrzegania, rozwijaniem percepcji słuchowej, ćwiczeniem pamięci, czytaniem oraz pisaniem, jak i wykonywaniem podstawowych działań matematycznych.
Uczniowie Szkoły Przysposabiającej do Pracy uczestniczą również w zajęciach plastycznych i muzycznych, a także w różnorodnych zajęciach specjalistycznych (rewalidacyjnych, logopedycznych, gimnastyki korekcyjnej).

Działalność edukacyjna Szkoły Przysposabiającej do Pracy jest określona przez:
1. Szkolny zestaw programów nauczania, który po uwzględnieniu wymiaru wychowawczego obejmuje całą działalność szkoły od strony dydaktycznej.
2. Program Wychowawczy Szkoły, zawierający treści i działania o charakterze wychowawczym.
3. Program Profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb środowiska

Podsumowanie

Przygotowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie do możliwie najpełniejszej integracji społecznej wiąże się ściśle również z przysposobieniem do wykonywania zawodu. W tym kontekście warto podkreślić, że praca zawodowa osób upośledzonych umysłowo oprócz ekonomicznego, ma także duże znaczenie rehabilitacyjne, ponieważ stanowi źródło satysfakcji i motywacji do dalszego rozwoju. Ponadto osoby upośledzone umysłowo , dzięki możliwości podjęcia pracy zawodowej staja się w pełni przygotowane do życia społecznego.
Natomiast pedagogom pracującym z uczniami o specyficznych potrzebach edukacyjnych nieustannie przyświeca myśl, że każda osoba niepełnosprawna intelektualnie może się czegoś nauczyć wymaga to tylko czasu i cierpliwości.