Tradycje, zwyczaje i sztuka ludowa jako część historii i kultury narodowej

„Ubogi jest ten, kto nie zna i nie miłuje ziemi, na której się urodził i żyje. Podobny jest do drzewa bez korzeni. Skąd może czerpać soki potrzebne do życia ?W jaki sposób będzie owocować ? Jak może on nakarmić swoje dzieci pozytywnymi uczuciami do własnej ziemi, jeśli sam ich nie zna ?” [1]

Młody człowiek żyjący w świecie ustawicznych przewartościowań ,w świecie zagrożenia ekologicznego, chaosu w dziedzinie piękna i nasilających się chorób cywilizacji szuka jasnej perspektywy dla swojego życia. Przed młodym człowiek staje ciągle wiele możliwości, wśród których ma dokonać najkorzystniejszego wyboru.
Wydawać się mogło, że szybki postęp i rozwój i postęp cywilizacji zepchnie na drugi plan tradycje eksponując nasze indywidualne, czy społeczne zainteresowania.
Jednak tak wielka siła jaką jest technika ,cywilizacja elektroniczno-informatyczna nie zniszczyła trwającej tradycji i pielęgnowanego dziedzictwa kulturowego.
Dziecko rodząc się staje przed wielkim wyborem, a ma wiele możliwości. Jest wolne w swoich poszukiwaniach, ale zarazem potrzebuje pomocy w dochodzeniu do odkrywania, poszukiwania i wybierania autentycznych wartości ludzkich, także tych , które znajdują się w najbliższym otoczeniu.
Dorosły człowiek coraz częściej dostrzega potrzebę wspomagania dzieci i młodzieży w wychowaniu do poszanowania dziedzictwa kulturowego. Zdajemy sobie bowiem sprawę z tego, że trudno zainteresować młodego człowieka żyjącego w wirtualnym świecie, tym co na pozór wydaje się być „przestarzałe”, nieatrakcyjne a przede wszystkim nieużyteczne.
Jednym z podstawowych sposobów włączenia przeszłości i jej kulturowych treści do obecnej świadomości społecznej jest tradycja. Stanowi główny element procesów świadomościowych. Tradycja ma związek z kulturą i pod tym kontem definiują ją słowniki. Według nich stanowi ona poglądy, obyczaje, sposoby myślenia i zachowania, normy postępowania wyróżnione przez daną społeczność z całego dziedzictwa kulturowego na podstawie określonej hierarchii wartości, przekazywanie z pokolenia na pokolenie. Tradycja postrzegana jest również jako nośnik istotnych wartości między pokoleniem , które tkwi w przeszłości i teraźniejszości. Człowiek spotyka się z nią już od najmłodszych lat w życiu codziennym. Na straży tradycji w głównej mierze powinna stać rodzina. Jednak w dzisiejszych czasach dużą rolę odgrywają nauczyciele przekazujący tę wiedzę np. poprzez folklor, muzykę tradycyjną czy edukację regionalną.

Folklor oznacz twórczość ludową (mity, legendy, opowieści, przysłowia, zagadki, poezje), której głównym środkiem przekazu jest mowa. Jest zjawiskiem spontanicznym, żywiołowym. Folklor jest związany z regionem zamieszkałym przez jego twórców. Dzięki nim rozkwita i staje się ludową skarbnicą wiedzy o regionie. Przekazywana przez ludzi „żywa” historia obejmuje niemal wszystko. Na podstawie badań prof. Doroty Simonides można stwierdzić, że w dziecięcym folklorze najbogatszy dział stanowią teksty służące dzieciom do zabawy- rymowanki, wyliczanki. W środowisku dziecięcym wszelkie treści i zjawiska kulturowe są natychmiast zapamiętywane a następnie rozpowszechniane.
Piosenki takie jak „Budujemy mosty dla pana starosty”, „Uciekaj myszko do dziury”, „Koło młyńskie” wszystkie służą zabawie.
Zagadki to ulubione formy folkloru przez dzieci. Opierają się na wymyślonej koncepcji, która ma rolę zaskoczenia rozmówcy nieoczekiwaną odpowiedzią ( np. „nie je, nie pije, a chodzi i bije” - zegar) . Do najbardziej zabawnych należą zagadki uprawiane przez dzieci (np. „chodzi pod ziemią i trzeszczy” – kret w ortalionie). Pełni funkcję zabawowo rozrywkową.
Obrzędy i zwyczaje, gatunki folkloru ulegają ciągłym zmianom będącym odbiciem przeobrażeń w życiu społecznym i światopoglądowych pokoleń. Dzieci otwarte i chłonne wszelkiej wiedzy są nosicielami tradycji podobnie jak pokolenie najstarsze . Chętnie uczestniczą w wielu formach obrzędów i zwyczajów, zapamiętują wszelkie przeżycia i doznania. To właściwie dzieci są ogniwem w łańcuchu przekazywanych tradycji, mogą przywrócić pewnym wartością dawny blask.
Coraz częściej dostrzegamy potrzebę wspomagania dzieci i młodzieży w wychowaniu do poszanowania dziedzictwa kulturowego. Wydaje nam się, że trudno zainteresować młodego człowieka żyjącego w wirtualnym świecie, tym co na pozór wydaje się być przestarzałe, nieatrakcyjne, a przede wszystkim nieużyteczne. Okazuje się natomiast, że zabawka wykonana własnoręcznie niezwykle cieszy i na długo pozostaje w pamięci, a zabawa w grupie daje o wiele więcej frajdy niż z bohaterami gier komputerowych. Gdy jeszcze do tego wszystkiego dojdą instrumenty, których można dotknąć, zagrać na nich, czy historie, które dzieciaki same wymyślają to zabawa staję się niezwykłą przygodą.
Kultura tradycyjna może być doskonałym punktem wyjścia do twórczego rozwoju naszych pociech. Bogactwo polskiego folkloru może stać się inspiracją do tworzenia, np. nowych tekstów wyliczanek, zagadek, czy pieśni. Gry i zabawy można uwspółcześnić, ustalić nowe zasady, stworzyć nowych bohaterów, a wykonaną samodzielnie zabawkę ozdobić w sposób niepowtarzalny, osobisty. Możliwości jest wiele i nie trzeba szukać (choć na pewno warto) tej wiedzy u dziadków, w literaturze czy archiwach. Czasami wystarczy „odkurzyć” własne dzieciństwo, przypomnieć wyliczanki, gry i zabawy, w których dokazywaliśmy z rówieśnikami na podwórku, czy wiatraczki robione na lekcjach techniki.

Muzyka tradycyjna

Chociaż świat muzyki tradycyjnej dla współczesnego człowieka jest pewną abstrakcją, czymś nieznanym, niemodnym, a nawet egzotycznym to z pewnością ma szansę zainteresować dzieci i młode pokolenie. Niestety w Polsce kultura tradycyjna a w szczególności folklor muzyczny był i jest nadal niedocenianym, nie odkrytym i nie w pełni wykorzystywanym elementem edukacji dzieci i młodzieży.
Walor wychowawczy muzyki wiejskiej polega na możliwości odbioru naturalnych, prostych form ekspresji. Muzyka ta jest bardzo żywiołowa i twórcza przez to, że nie jest mechaniczna i powtarzalna. Owszem istnieją pewne reguły rytmiczne, ale jednocześnie jest w tej muzyce niesamowicie dużo miejsca na indywidualizm. Mówimy tutaj o muzyce tradycyjnej in crudo czyli o takiej, która występowała na wsi w pierwotnej naturalnej formie, bez stylizacji i aranżacji. Brak narzuconego z góry określonego schematu powodował, że stawała się ona spontaniczna i różnorodna.
Wyjątkowość muzyki tradycyjnej polega także na tym, że jest w niej miejsce dla każdego. Powstaje interakcja między nadawcą a odbiorcą, każdy staje się współtwórcą (poprzez śpiew, grę na instrumencie, czy taniec) i wnosi coś swojego. Dzięki temu rozbudza się inicjatywę twórczą i pokazuje, że można być zarówno twórcą i uczestnikiem kultury. Ponadto oddziaływanie na różne zmysły równocześnie w sposób szczególny rozwija umiejętności i zainteresowania muzyczno-taneczne najmłodszych.
Równie ciekawe jest zagadnienie dotyczące instrumentów ludowych, których zazwyczaj nie ujrzymy w sklepie muzycznym. Fakt, że możemy dotknąć instrumentu, poznać jego budowę, zasady wydobywania dźwięków przybliża nam muzykę w sposób szczególny. Dodatkowo możliwość samodzielnego wykonania niektórych prostych narzędzi muzycznych, takich jak gwizdki czy trąbki z kory wierzby, wzmacnia chęć poszukiwań.

W dzisiejszych czasach, kiedy młodzież i dorośli zachłystują się życiem i kulturą zachodnią, a tym samym oddalają się od źródeł polskości, wychowanie regionalne nabiera szczególnego znaczenia. Edukacja regionalna ma na celu związanie dzieci z ich rodzinnym środowiskiem i dziedzictwem kulturowym własnego miasta, wsi i okolic, z których pochodzą. Odbywa się to poprzez zapoznawanie z historią dziejów tej ziemi, zachowanymi obiektami architektonicznymi, zabytkami kultury i pomnikami przyrody. Przedmiotem szczególnego zainteresowania są dawni i obecni mieszkańcy związani z losami miasta i okolicznymi wsiami, przejaw tutejszych tradycji, zwyczajów i obrzędów ludowych oraz osobliwości języka.
Edukacja regionalna ma przede wszystkim na celu wyrobienie w dzieciach przynależności do historii i tradycji, co z kolei wpływa na kształtowanie ważnych umiejętności współżycia w danej społeczności, rozwijanie zachowań prospołecznych, zaszczepianie postaw tolerancji wobec innych ludzi, szacunku dla odmiennych kultur i zachowań, tworzenie sytuacji umożliwiających współdziałanie z dorosłymi, szczególnie rodzicami, dziadkami, a także uznanymi fachowcami z różnych dziedzin.
Edukacja ta ma na celu poszukiwanie śladów przeszłości, spisywanie legend o mieście, zbieranie wspomnień z czasów młodości babć i dziadków. Dobrze pojęte kształcenie regionalne nie może odbywać się w formie encyklopedycznego przekazywania wiadomości przez nauczyciela. Dzieci powinny samodzielnie odkrywać własne związki z regionem, poznawać jego historię, legendy, obrzędy, tradycje i perspektywy rozwoju.[2] Temu właśnie służą spotkania z ciekawymi ludźmi: poetą, malarzem, historykiem, działaczem społecznym, przedstawicielem władz lokalnych, a także zwiedzanie wystaw malarskich rodzimych artystów, wycieczki, wywiady, konkursy, zbieractwo, gry dydaktyczne, tworzenie albumów, małych Izb Pamięci, kącików regionalnych.
„Istotą edukacji regionalnej jest powrót do domu, do źródeł człowieka, do źródeł jego etyki i języka, do źródeł kultury domowej, lokalnej, regionalnej, narodowej i ogólnoludzkiej”.[3]
Zarówno przedszkole jak i szkoła powinny pomóc dziecku odpowiedzieć na pytania, takie jak: Kim jestem? Skąd pochodzę? Gdzie są moje korzenie? Aby tak się stało, należy uświadomić dzieciom kim byli ich przodkowie, jaki jest ich rodowód, skąd się wywodzą, co pozostawiły w spadku inne pokolenia.
Edukacja regionalna ma na celu zakorzenienie dziecka w jego regionalnym środowisku. Silne poczucie regionalnej tożsamości stanowi drogę prowadzącą do identyfikacji z wielką ojczyzną poprzez zakorzenienie w małej. Tak jak ptak, który opuszcza własne gniazdo, zatacza najpierw małe kręgi, tak i my powinniśmy najpierw umożliwić dziecku poznanie i zrozumienie jego „ małej ojczyzny”, najbliższych mu okolic, aby potem mogło ono tak jak ptak „ polecieć” dalej i poznać duża ojczyznę i świat.[4]
„Mała ojczyzna” to najbliższy świat dziecka, w którym żyje ono na co dzień, to najbliższy krajobraz, wszystko to, co obecne : przyroda, ludzie i stworzona przez nich kultura. To ich małe państwo, które jest częścią większej całości, graniczy z innymi małymi ojczyznami, wspólnie tworząc krainy i regiony, a potem jeszcze duża ojczyznę.
Edukacja regionalna jest bardzo ważna już na etapie edukacji przedszkolnej. Jej sens zamyka się stwierdzeniem „ zbliżać to, co nasze i małe, ku temu co wielkie, nie pozwalając temu co małe bezkształtnie się rozpłynąć”.[5]
„Mała ojczyzna” – to miasto, przedszkole, rodzina. Ojczyzna przedszkolaka jest blisko, na wyciągniecie ręki. Małe, lokalne ojczyzny uczą jak żyć i pracować nie tylko dla swego regionu, ale dla całego kraju. Edukacja ta wprowadza dzieci w przeszłość i współczesność. Przez bezpośredni kontakt ze środowiskiem umożliwia tworzenie więzi, pozwala dziecku określić swą przynależność. Poczucie więzi z rodziną, najbliższym środowiskiem, regionem jest zaczątkiem więzi opartej na więzi z narodem. Głównym zadaniem edukacji regionalnej jest przybliżenie dzieciom wiedzy o regionie, w którym żyją, oraz „kształtowanie poczucia własnej tożsamości nie jako postawy separacji, ale jako fundamentu tworzenia postaw otwartych, liberalnych, nastawionych na pluralizm ludzkich kultur i ich zrozumienie”.[6]
Edukacja regionalna powoduje wyzbywanie się kompleksów pochodzenia. Uświadamia dzieciom, że można i należy być dumnym ze swego regionu. w każdym wieku, bez względu na zajmowane stanowisko w hierarchii społecznej, myśl nasza biegnie do miejsca urodzenia - do miejscowości, w której spędziliśmy dzieciństwo, młodość. Człowiek wrasta w świat wartości stopniowo w toku wychowania i aktywności społecznej. Takie działanie powinno prowadzić do ukształtowania etycznego stosunku do „małej ojczyzny”, który staje się wartością samą w sobie oraz punktem odniesienia do innych wartości. Wpływa na postrzeganie, ocenę i rozumienie zaobserwowanych zjawisk i sytuacji, poprzez pryzmat własnej rzeczywistości, zdeterminowany kodem własnej kultury. Chroni przed zagubieniem w kulturze masowej i anonimowej społeczności. Uświadomienie sobie tej wartości daje dziecku szanse na życie w zgodzie z samym sobą, odnajdywanie harmonii i równowagi – bycia sobą i bycia u siebie.
Już od najmłodszych lat dzieci powinny być objęte edukacją regionalną. Jest ona tak samo ważna jak edukacja matematyczna, muzyczna czy plastyczna. Edukacja ta ma na celu zapoznanie dzieci z ich rodzinnym środowiskiem, dziedzictwem kulturowym regionu i okolic, z których pochodzą, zachowanymi zabytkami architektonicznymi oraz pomnikami przyrody.[7]
Wczesne poznanie regionu przez dzieci ma na celu pobudzenie uczuć przywiązania i miłości do własnych korzeni. Przedmiotem edukacji regionalnej są dawni i obecni mieszkańcy związani z losami miasta i okolic, przejawy tutejszych tradycji, zwyczajów i obrzędów ludowych oraz osobliwości języka.
Rozpoczynając edukację regionalną już w przedszkolu pozwalamy dziecku aktywnie uczestniczyć w tej edukacji, rozwijać własne zainteresowania kulturą regionu, ale i nabywać zdolności do samodzielnej pracy i odpowiedzialności za kształt „ małej ojczyzny” i jej dziedzictwo kulturowe. To z kolei pozwala na kształtowanie umiejętności współżycia w obecnej społeczności, rozwijanie zachowań prospołecznych, zaszczepianie postaw tolerancji wobec innych ludzi, szacunku dla odmiennych kultur i zachowań.
Już w przedszkolu dzieci mogą poszukiwać śladów przeszłości własnego regionu, zapoznawać się z legendą własnego miasta, poznawać tradycje związane z uroczystościami świąt religijnych i rodzinnych, poznawać pieśni, przyśpiewki, wierzenia, wróżby. Mogą także spotykać się z ciekawymi ludźmi- poetami, malarzami, działaczami społecznymi, twórcami ludowymi itp. Mogą zwiedzać wystawy malarskie rodzimych artystów, brać udział w konkursach dotyczących regionu, zbierać pamiątki własnych przodków, poznawać tradycje własnych rodzin na tle tradycji regionu.[8]
Edukację regionalną można rozpocząć już w grupie 3-5 latków. Dzieci w tym wieku są już w stanie przyswoić sobie pewne treści związane z najbliższym regionem. Oczywiście należy wychodzić od rzeczy bliskich dzieciom. a ojczyzną malucha jest przecież dom, przedszkole, podwórko, sąsiadujące z nim ulice.[9] Ukazanie dzieciom tego, co w ich rodzinnej miejscowości jest piękne, ciekawe, godne zaprezentowania, to najprostszy sposób budowania podstaw patriotycznych uczuć. Naturalnie jest to proces długotrwały i dokonujący się w ciągu wielu lat. W przedszkolu możemy zaszczepić tylko zalążki świadomości patriotycznej, które rozkwitać będą w miarę rozwoju całej osobowości dziecka. „ Każdy zakątek naszej ziemi może być przedmiotem zainteresowania dziecka, tu ono mieszka, tu jest jego rodzina”.[10] Kontakt z otoczeniem, obserwowanie zmian, które zachodzą w wyniku pracy człowieka, kształtują poczucie odpowiedzialności, rozwijają i utrwalają umiłowanie „własnej małej ojczyzny”. Dzieci zainteresowane regionem, odpowiednio zainspirowane przez nauczycielkę, samorzutnie podejmują tę problematykę w innych częściach dnia. Dzielą się spostrzeżeniami z ciekawych spotkań, oglądają zbiory, skupiają się przy kąciku regionalnym. Trzeba im tylko to umożliwić i tak przekazać informacje o regionie, aby nauczyły się nim cieszyć. W chwili obecnej jest wiele programów przeznaczonych do pracy z dziećmi przedszkolnymi, ale bez względu na różnice autorów, układ treści programowych przedstawia ujednolicone zagadnienia z zakresu edukacji regionalnej. Wszystkie łączy to, że mają na celu zapoznanie z dziedzictwem kulturowym własnego regionu- małej ojczyzny.
„Tu mieszkam i żyję”- a więc muszę znać pochodzenie swych własnych korzeni- to hasło przewodnie, jakie muszą zaszczepić nauczyciele wśród swych wychowanków.
Programy wychowania w przedszkolu z zakresu edukacji regionalnej zawierają hasła dotyczące osiągnięcia przez dziecko następujących umiejętności:
znajomości własnej miejscowości, charakterystycznych obiektów wokół domu i przedszkola, herbu miejscowości, legendy, zabytków kultury i pomników przyrody, tradycji, zwyczajów, tańców, pląsów i przyśpiewek ludowych,[11]oglądania dzieł sztuki w najbliższym otoczeniu ( np. rzeźb, budowli), obcowania z fotografią, sztuką ludową, uczestniczenia w spotkaniach z ludowymi twórcami (rzeźbiarzami, hafciarkami, muzykami), zwiedzania muzeów, oglądania wystaw prac malarskich, rzeźb w galeriach wystaw artystycznych.[12]
Możliwości realizowania tych haseł programowych przez nauczyciela jest wiele. Edukacja regionalna zobowiązuje nauczyciela do świadomej, celowej i rzetelnej realizacji tych zadań, a tym samym do wychowania dzieci szanujących regionalne dziedzictwo kulturowe; do zaszczepiania w nich miłości do własnej „ małej ojczyzny”. Prace nad kształtowaniem u dzieci miłości do rodzinnego miasta, wsi czy osady można prowadzić w ciągu całego roku, wykorzystując nadarzające się sytuacje oraz planując różnorodne oddziaływania wychowawcze. Niemniej jednak filarem naszych działań jest owocna współpraca z rodzicami, którzy podczas sytuacji dnia codziennego ukazują dzieciom Małą Ojczyznę. Pomagają zrozumieć jak wiele dla nas znaczy, że powinniśmy ją darzyć miłością i szacunkiem. Z czasem, działania wzajemnie się uzupełniające pozwolą dziecku stworzyć własne poczucie tożsamości regionalnej oraz przywiązania do Małej Ojczyzny.

Bibliografia:
[1] J. Engiel, M. Podlasiecka : Mój region Mazowsze. „Zeszyt Edukacji Regionalnej”, Warszawa, 2000, WSiP, s. 5.
[2] E. Ponisz : Regionalizm, edukacja regionalna. „Wszystko dla Szkoły”, 2001, nr 2, s. 2.
[3] Tamże... s. 3.
[4] E. Karczowska : Mała ojczyzna w pracy przedszkola. „Wychowanie na Co Dzień”, 1998, nr 2, s. 26.
[5] Tamże... s. 26.
[6] Dziedzictwo kulturowe w regionie . Założenia Programowe MEN, Warszawa, 1995.
[7] M. Cholewa: Skąd pochodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy?. „ Nowa Szkoła” 2001, nr 8, s.8-11
[8] W. Orlińska: Wychowanie patriotyczne w przedszkolu. „Wychowanie w Przedszkolu” 1976, nr 7/8, s. 362-368.
[9] Tamże....s. 362-368
[10] K. Piegzik: Piękno ludowego zwyczaju . „Wychowanie w przedszkolu” 1983, nr 2, s. 115-116.
[11] R. Folejewska: Rośnij z Didasko. Program wychowania przedszkolnego wraz z materiałami pomocniczymi dla nauczycieli, Warszawa, 2001, s16.
[12] B. Łojewska: w świecie przedszkolaka. Program wychowania przedszkolnego, Kraków, 2001, s. 43-44.