Geneza problemów wychowawczych we współczesnej szkole

GENEZA PROBLEMÓW WYCHOWAWCZYCH WE WSPÓŁCZESNEJ SZKOLE

Problemy wychowawcze są niestety zjawiskiem codziennym w życiu szkoły. Stosunkowa powszechność tych trudności sprawia, że jest to problem stale aktualny w pracy wychowawczej. Do tego niepokojący jest fakt, iż odsetek dzieci sprawiających problem wychowawcze wzrasta i obejmuje uczniów z coraz niższych klas.
Pojęcie problemów – trudności wychowawczych w literaturze nie zostało dotychczas jednoznacznie zdefiniowane. Dodatkowo napotykamy również na pojęcia stosowane zamiennie, takie jak zaburzenia zachowania, czy niedostosowanie lub nieprzystosowanie społeczne.
Profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsk Ludwik Bandura określa trudności wychowawcze jako uporczywe zachowanie będące wynikiem konfliktu dziecka z otoczeniem społecznym. Uważa, iż można zapobiegać powstawaniu trudności wychowawczych, można je też usunąć poprzez podjęcie właściwych zabiegów wychowawczych.
Natomiast twórca pierwszej w Polsce katedry psychologii klinicznej, psycholog Andrzej Lewicki stwierdza, że problem wychowawczy jest trudny do wyeliminowania i jest on związany jest z takim zachowaniem dzieci, które jest niezgodne z przyjętymi normami życia społecznego. Według niego trudności wychowawcze „nie poddają się zwykłym zabiegom wychowawczym, jednocześnie przejawiają się przez dłuższy czas i charakteryzują się dużym nasileniemˮ.
Nieco inne spojrzenie na kwestię problemów wychowawczych mają profesor Uniwersytetu Warszawskiego Halina Mirosława Spionek-Pelc i polska psycholog Zofia Skórzyńska. Uważają one, iż trudność wychowawcza występuje wtedy, gdy zachowanie dziecka nie jest zgodne z ideałem wychowawczym, gdy cele ucznia rozmijają się z oczekiwaniami wychowawców, czy rodziców.
Profesor Wincenty Okoń określa, że dziecko trudne wychowawczo to takie, które ma problemy z przystosowaniem się do wymagań opiekunów /rodziców, wychowawców, nauczycieli/.
Jan Konopnicki – polski pedagog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego interesujący się głównie przyczynami powodzeń i niepowodzeń szkolnych, uwarunkowaniami społecznymi procesów wychowawczych, pomiarem osiągnięć szkolnych, psychospołecznymi podstawami kształcenia, podjął się także uściślenia pojęcia trudności wychowawcze. Powołując się na wyniki badań profesora D. H. Stotta określa je jako „wyraz frustracji dziecka, różnych jego niepowodzeń i przeżyć o negatywnym ładunku emocjonalnym, i zarazem przejawami nieprzystosowania się dziecka do warunków i wymagań szeroko rozumianego życia społecznegoˮ.
Jan Konopnicki zastępuje pojęcie trudności wychowawcze terminem zaburzenia. Zaburzenia te rozumiane są przez autora jako odchylenie od normy, czyli od zasad moralnych, obyczajów i zwyczajów przyjętych w danym środowisku.
Profesor psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Maria Przetacznikowa oraz twórczyni polskiej psychologi klinicznej Maria Susołowska dla terminu trudności wychowawcze proponują pojęcie nieprzystosowanie społeczne lub emocjonalne, rozumiane jako problemy przystosowawcze lżejszego stopnia - w odróżnieniu od pojęcia niedostosowanie społeczne, którym nazywają one wykolejenie lub przestępczość.
Pojęcia niedostosowanie społeczne rozumianego jako trudności wychowawcze używa twórczyni polskiej pedagogii specjalnej Maria Grzegorzewska. Ma ona na myśli „trudne i uporczywe sposoby niewłaściwego postępowania dzieci i młodzieżyˮ.
Pomimo wielu odmiennych podejść pedagogów do pojęcia problemów wychowawczych, możemy jednak wyróżnić wiele zbieżnych stwierdzeń. Autorzy uważają, że trudności wychowawcze to:
 zachowania niezgodne z obowiązującymi powszechnie normami;
 trudności tkwiące w dziecku, pewne cechy zachowania, które stwarzają komplikacje;
 formy zachowania utrudniające współżycie i współdziałanie - przejawy nieprzystosowania;
 pewne formy zachowania o charakterze uporczywym, nie poddające się zwykłym zabiegom wychowawczym;
 nabyte formy zachowania;
 jedna z przeszkód w nauczaniu i wychowaniu;
 zachowanie negatywne, niekorzystne dla dalszego rozwoju dziecka.
Na gruncie pedagogiki polskiej najczęściej jako przejawy trudności wychowawczych wymienia się: agresję, konflikty, kłamstwo, nadpobudliwość, złe nawyki i przyzwyczajenia, nieposłuszeństwo, zahamowania, upór, egoizm, ucieczki, czasem też poważne zmiany osobowości, wady charakteru, różne formy nieprzystosowania się.
W odniesieniu do dzieci młodszych często jako przejawy trudności wychowawczych w szkole wymienia się również niepowodzenia w nauce, kradzieże, palenie tytoniu, ucieczki z domu. Jeśli chodzi o problemy dzieci starszych i młodzieży można zaliczyć do nich: wagary, negatywny stosunek do obowiązków, negatywne zainteresowania, palenie papierosów, niepowodzenia w nauce, nerwowość, agresja, kłamstwo, brak wytrwałości w wykonywaniu podjętych zadań, nieposłuszeństwo, nadpobudliwość ruchowa, ucieczki z domu, kradzieże, nieśmiałość ustępliwość, lękliwość, picie alkoholu, arogancki język i inne.
Dzisiejszy świat stawia na bycie najlepszym i bezustannie podsyca rywalizację. Coraz częściej można zaobserwować już u najmłodszych dzieci zachowania agresywne. Dodatkowo wraz z rozwojem cywilizacyjnym i ciągłą presją czasu wachlarz obejmujący rozmaite przejawy trudności wychowawczych został rozszerzony o problemy związane z łatwym dostępem do internetu i urządzeń multimedialnych, czy substancji uzależniających.
W ostatnich latach w szkołach rośnie fala agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży. Jak uważa doktor psychologii Marek Dziewiecki „w wielu przypadkach szkoła staje się miejscem inicjacji alkoholowej, narkotykowej czy nikotynowej. Zdarza się nawet i tak, że środowisko szkolne okazuje się źródłem demoralizacji i miejscem powstawania grup przestępczych. Nauczyciele zaczynają się bać swoich wychowanków i bywają przez nich zastraszaniˮ.
Chcąc skutecznie radzić sobie z problemami wychowawczymi, a także im zapobiegać warto poznać ich przyczyny. Problematyka przyczyn trudności wychowawczych doczekała się wielu opracowań naukowych o różnych stanowiskach. Często są one przeciwstawne i wynika z orientacji teoretycznej dotyczącej zachowania się człowieka reprezentowanej przez uczonych. Przykładowo behawioryści przyjmują, iż środowisko zewnętrzne jest jedynym wyznacznikiem zachowania. Zwolennicy koncepcji psychodynamicznych za główny czynnik motywujący uważają wewnętrzne popędy.
Polski pedagog Stefan Szuman dzieli przyczyny powstawania trudności wychowawczych na:
1. czynniki zewnętrzne /biologiczne/
• anatomiczne i fizjologiczne oraz rozwojowe kształtowanie się organizmu dzieci i młodzieży;
• potrzeby, skłonności i dążenia stojące u źródeł aktywności ducha;
2. czynniki zewnetrzne / środowiskowe, społeczne/
• bodźce i wpływy środowiska, warunkujące i uwspółcześniające rozwój psychiki dzieci i młodzieży;
• umyślne, celowe rozwijanie i kształtowanie poprzez nauczanie i wychowanie.
Ze względu na stopień nasilenia objawów można mówić o trudnościach przejściowych, które są cechą charakterystyczną danego etapu rozwojowego, np. okresu dorastania, które mijają niejako rozwojowo, o ile oczywiście błędy wychowawcze nie spowodują ich utrwalenia.
Profesor Mieczysław Łobocki wyróżnia kilka czynników powodujących nieprzystosowanie społeczne dzieci:
• zadatki organiczne, które dziecko przynosi ze sobą,
• środowisko obejmujące swym zasięgiem wszelkie bodźce działające na dziecko z zewnątrz;
• aktywność własna dziecka, uzależniona od wrodzonych zadatków i wpływów środowiska,
• oddziaływania wychowawcze jako świadome organizowanie aktywności własnej dziecka celu ukształtowania w nim osobowości zgodnie z uznawanymi społecznie normami.
Inny podział przyczyn trudności wychowawczych wyróżnia:
1. przyczyny endogenne – tkwiące w dziecku – składają się na nie przyczyny biopsychiczne wraz ze źle ukierunkowaną aktywnością własną dziecka, np. zły stan zdrowia;
2. przyczyny egzogenne – tkwiące w środowisku, w jakim żyje dziecko - składają się na nie czynniki społeczne (środowiskowe) oraz popełnione błędy w procesie wychowania, np. zły przykład rodziców.
Istnieje również podział przyczyny problemów wychowawczych na:
1. tkwiące w środowisku rodzinnym
2. tkwiące w środowisku szkolnym
3. tkwiące w dziecku. /rysunek 1/
Rodzina odgrywa najważniejszą rolę w życiu każdego dziecka. W środowisku rodzinnym wpajane są przyjęte nawyki i sposoby zachowania w różnych sytuacjach. Podstawowe przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym to :
• Warunki materialne rodziny istotnie wpływają na powstawanie trudności wychowawczych. Brak zaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka (tj. potrzeba jedzenia) sprawiają, że dziecko ma problemy z nauką, z pamięcią i koncentracją. Nadmiernie zagęszczone mieszkanie, czy zbyt niskie dochody w rodzinie mogą oddziaływać hamująco na rozwój aktywności dziecka, a także na jego samoocenę. W trudnych warunkach materialnych rodziny także może łatwiej dochodzić do konfliktów, które wprowadzają napiętą i nerwową atmosferę.
• Sytuacja życiowa dziecka w rodzinie wynika ze struktury rodziny i występującej w niej wydarzeń losowych. Trudne sytuacje życiowe /choroba, czy śmierć członka rodziny/ wywołują u dzieci lęk i poczucie niepewności powodujące trwałe urazy w sferze emocjonalnej.
• Dezintegracja życia rodzinnego przejawia się w niezgodnym współżyciu rodziców, wybuchowym zachowaniu, awanturach, które prowadzi do uniemożliwienia zaspokojenia podstawowych potrzeb psychospołecznych i biologicznych dziecka – potrzeby miłości, akceptacji, ciepła uczuciowego, poczucia bezpieczeństwa i wspólnoty rodzinnej.
• Nieprawidłowe postawy rodziców wywierają szkodliwy wpływ na rozwój dziecka i mają duże znaczenie na powstawanie trudności wychowawczych.

Wybitna socjolog rodziny Maria Ziemska wyróżnia kilka niewłaściwych postaw rodzicielskich :
o odrzucająca - rodzice przejawiają wobec dziecka negatywne uczucia, traktują go, jak ogromny ciężar spoczywający na rodzicach. Zadania związane z wychowaniem uważają za przykry obowiązek. Zachowują się względem dziecka agresywnie zastraszają, stosują kary. Dziecko spotyka się z ciągłą krytyką i jawną dezaprobatą.
o unikająca - rodzice są obojętni uczuciowo wobec dziecka, nie interesują się jego problemami, są słabo przywiązani do niego. Nie odczuwają przyjemności z przebywania z dzieckiem, nie troszczą się o dziecko i często pozostawiają dziecku dużo swobody. W skrajnych przypadkach ignorują, a nawet porzucają dziecko.
o nadmiernie wymagająca – polega na oddziaływaniu wychowawczym wedle określonego wzorca rodziców bez uwzględnienia indywidualnych cech i możliwości dziecka. Dziecko nie jest w stanie sprostać tym wygórowanym zadaniom. Wtedy jest krytykowane, wytykane są mu błędy, jest ofiarą gróźb i kar. Postawa ta ogranicza aktywność i swobodę dziecka, co prowadzi do niechęci do podejmowania działań na własne ryzyko i unikania odpowiedzialności.
o nadmiernie ochraniająca charakteryzuje się zbyt czułą opieką rodziców. Często wynika ona z postawy lękowej do otaczającego świata jednego z rodziców lub obojga. Rodzice traktują dziecko z dużą pobłażliwością, zaspokajają różne jego kaprysy. W wyniku takich zachowań dziecko jest mało samodzielne, nie jest gotowe podejmować ryzyka i odpowiedzialności na własną rękę.
• Błędne metody wychowawcze rodziców prowadzą do powstawania trudności wychowawczych. Mogą być to przykładowo:
o zły przykład postępowania rodziców, których świadkiem jest dziecko;
o nadmierne zabieganie o postepy w nauce szkolnej kosztem innych form aktywności;
o niejednakowe traktowanie dzieci /faworyzowanie/;
o niedocenianie indywidualnych rozmów na tematy nie tylko najbardziej interesujące dziecko /np. negatywne skutki uzależnień, czy zagadnienia związane z dojrzewaniem/;
o brak poszanowania prawa dziecka do własnych tajemnic;
o brak konsekwencji w swoich zachowaniach względem dziecka;
o unikanie udziału dziecka w rozwiązywaniu własnych problemów, czy zbywanie go , gdy ma potrzebę podzielić się własna radością, czy smutkiem;
o podejmowanie za dziecko decyzji w takich sprawach, jak np.: wybór szkoły, czy zawodu.
• Rodzina niewydolna wychowawczo przejawia się brakiem zaradności życiowej, rodzice nie są w stanie sprostać obowiązkom wychowawczym. Dziecko w takiej rodzinie nie posiada pozytywnego wzorca ani autorytetu do naśladowania. Staje się szybko samodzielne, przy braku kontroli ze strony rodziców.
• Alkoholizm, niekiedy też uzależnienia od innych substancji w rodzinie ma ogromnie negatywny wpływ na rozwój dziecka. Atmosfera w takiej rodzie cnie nie daje dziecku poczucia bezpieczeństwa, jest ona pełne lęku i napięcia. Alkoholizm jest przyczyną:
o unikania środowiska domowego;
o dysharmonii i konfliktów domowych;
o zwichnięcia równowagi psychicznej;
o zaburzeń rozwoju społeczno-moralnego, doprowadzających do nerwic i psychopatii.
• Nieprawidłowa organizacja życia rodzinnego, która powoduje, że dziecko doświadcza dezorganizacji w postaci braku ustalonych praw i obowiązków nie tylko wobec niego samego ale także całej rodziny /np. brak ustalonych pór posiłków, wyznaczonych godzin snu, brak kontroli ze strony opiekunów wykorzystywanego przez dziecko czasu wolnego, czy korzystania z urządzeń multimedialnych/. Dziecko w takiej rodzinie nie uczy się przestrzegania obowiązujących norm.
Do przyczyn trudności wychowawczych tkwiących w środowisku szkolnym należą:
• Przyczyny organizacyjne obejmują niedostatki systemu szkolnego, programów nauczania i podręczników oraz systemu kształcenia i dokształcania nauczycieli. Do wad organizacyjnych należą przeładowane programy nauczania, nieodpowiednie podręczniki, które utrudniają pracę nauczyciela. Skupiając się na planowym i terminowym zrealizowaniu programu nauczania nie ma on możliwości skupiać się na potrzebach, zainteresowaniach i uzdolnieniach uczniów. Duża liczba lekcji prowadzonych w warunkach klasowo-lekcyjnych /mało zajęć praktycznych i na świeżym powietrzu, w terenie/ nie uwzględnia w wystarczającym stopniu psychospołecznych potrzeb dzieci i młodzieży.
• Osobowość nauczyciela, jego cechy oraz umiejętność komunikowania się z uczniami ma ogromne znaczenie dla ich rozwoju. Do największych błędów nauczycielskich należą: brak praktycznego przygotowania w zakresie zapobiegania nieprzystosowaniu społecznemu, nadawanie uczniom etykiet, faworyzowanie, zaniżanie oczekiwań wobec uczniów oraz brak znajomości ich sytuacji życiowych.
• Współpraca na linii szkoła – dom rodzinny ucznia istotnie wpływa na kształtowanie odpowiednich postaw w uczniach, a także na ich rozwój.
• Skład grupy koleżeńskiej klasy i pozycja społeczna ucznia w zespole klasowym znacznie wpływają na zachowanie uczniów. „nie zawsze indywidualne oczekiwania zostają spełnione w tej grupie formalnej , jaka stanowi klasa szkolna, uczeń musi podporządkowywać się pewnym normom, przyjąć z góry wyznaczone cele.ˮ
• Grupy rówieśnicze mogą również mieć negatywny wpływ na powstawanie trudności wychowawczych. W rodzinach, w których nie ma więzi emocjonalnej, zrozumienia, niezaspokojenie naturalnej potrzeby akceptacji dziecka wywołuje chęć szukania przez nie kontaktów społecznych z rówieśnikami w nieformalnych grupach społecznych.
Chcąc należeć do danej grupy, dostosowuje się do jej norm i zwyczajów, nie zawsze pozytywnych i akceptowalnych społecznie.
Przyczyny tkwiące w dziecku to :
• czynniki dziedziczne, zwane genetycznymi wpływają na zachowanie ucznia w sposób pośredni. Są to pewne predyspozycje do rozwoju indywidualnego i stanowią podłoże biologiczne dla kształtującej się osobowości. Często mają związek m.in. z wiekiem rodziców, przebytymi przez nich chorobami.
• uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, mogą mieć związek z patologią ciąży. Uszkodzenia układu nerwowego bardzo często są wynikiem urazów czaszki, wstrząsów mózgu, zapaleniem opon mózgowych, bądź niedotlenieniem mózgu.
• obniżony poziom sprawności umysłowej, który ma związek ze słabymi wynikami w nauce, które niekiedy wyprzedzają powstawanie trudności wychowawczych.
• zaburzenia somatyczne to różnego rodzaju choroby przewlekłe, które utrudniają uczniom normalne funkcjonowanie w szkole. Dolegliwości te powodują wiele nieakceptowanych zachowań dziecka, które może nie radzić sobie w różnych sytuacjach szkolnych. Wtedy dziecko poszukuje uznania, akceptacji w oczach kolegów oraz przynależności do grupy rówieśniczej poprzez zachowania wychodzące poza przyjętą normę.
Współcześnie w polskich szkołach zauważamy coraz więcej niepokojących zachowań. W tej sytuacji wielu nauczycieli i rodziców czuje bezradność. Przyczynia się to tworzenia na terenie szkół patologicznych subkultur, zwiększa się przestępczość i demoralizacja. Dlatego ważną kwestią jest eliminacja negatywnych zachowań i aktywne promowanie pozytywnych postaci i wzorców zachowań. Aby podejmować zadania mające na celu pokonywanie trudności wychowawczych nauczyciele powinny zdiagnozować również ich przyczyny.
Dobrze zorganizowana szkoła, to miejsce, w którym uczniowie uczą się mądrości i dyscypliny w atmosferze sprzyjającej osiąganiu sukcesów dydaktycznych oraz w klimacie dojrzałych więzi społecznych.

Opracowała:
Aneta Kubalewska

Literatura:
1. Dąbrowska T.E., Wojciechowska-Charlak B., Między praktyką a teorią wychowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1997
2. Gordon T., Wychowanie bez porażek, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1991
3. Grzegorzewska M., Pedagogika specjalna, Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1964
4. Jundziłł I., Trudności wychowawcze w rodzinie, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa1989
5. Kaja H., Trudności wychowawcze wieku szkolnego, Bydgoszcz 1972
6. Lewicki A., Jak powstają trudności wychowawcze, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1957
7. Łobocki M., Trudności wychowawcze w szkole, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989
8. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo „Żakˮ, Warszawa 2007
9. Przetacznikowa M., Susołowska M., Wybrane zagadnienia psychologii klinicznej, /w:/ Lewicki A. /red./, Psychologia kliniczna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1969
10. Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1973

Strony internetowe:
1. www.wikipedia.org
2. www. charakterownia.pl
3. www.opoka.pl
4. www. szkolnictwo.pl