Kompetencje społeczne uczniów Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii - diagnoza obszarów do pracy

Bydzicki Michał
Fiejdasz Magdalena

Kompetencje społeczne uczniów Młodzieżowego Ośrodka Socjoterapii –
diagnoza obszarów do pracy

Uczniowie, którzy zgłaszają się do Ośrodka często mówią o zagubieniu w relacjach z rówieśnikami. Mówią o lęku i niepewności nie tylko w kontakcie ze światem zewnętrznym, ale także ze sobą. Potrzebują zauważenia i akceptacji, aby nabrać wiary w siebie oraz siły, by stanąć na straży swoich granic. Z jakimi trudnościami przychodzą do naszej placówki? W jakich obszarach potrzebują szczególnego wsparcia? Aby się o tym przekonać, poprosiliśmy 50-ciu uczniów MOS o wypełnienie Kwestionariusza Kompetencji Społecznych (KKS). W poniższym tekście opiszemy zarówno profil wychowanka MOS, jak i otrzymane przez nas wyniki.

Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii – jaka to placówka?
Badanie przeprowadziliśmy w Młodzieżowym Ośrodku Socjoterapii nr 2 „KĄT” w Warszawie. MOS jest placówką, w której uczniowie mogą pobierać naukę w liceum ogólnokształcącym oraz w ósmej klasie szkoły podstawowej (o statusie szkół specjalnych). Przeznaczona jest dla młodzieży w normie intelektualnej, niedostosowanej społecznie, z zaburzeniami zachowania w stopniu utrudniającym realizację zadań życiowych bez specjalnej pomocy, niemieszczącej się ze względów emocjonalnych się w masowej szkole, na przykład z powodu:
- choroby somatycznej lub psychicznej,
- deficytów takich jak: dysleksja, dyskalkulia, zaburzenia logopedyczne, ADHD, zespół Aspergera,
- trudności emocjonalnych wynikających z okresu adolescencji lub trudnych sytuacji życiowych,
- przynależność do grup subkulturowych czy przede wszystkim potrzeby indywidualizacji.
Uczniami ośrodka mogą zostać osoby, które posiadają Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego ze względu na zagrożenie niedostosowaniem społecznym lub niedostosowanie społeczne.
Uczniowie zgłaszają się do nas z trudnymi, często traumatycznymi doświadczeniami w obszarze rodzinnym, rówieśniczym, szkolnym; które rzutują na ich dalsze funkcjonowanie. Tutaj otrzymują wielowymiarowe wsparcie wychowawcze, psychologiczne i terapeutyczne. Ponieważ oboje jesteśmy wychowawcami, na co dzień spotykamy się z trudnościami w zakresie kompetencji społecznych naszych uczniów. Prowadząc zajęcia socjoterapeutyczne widzimy z jakimi trudnościami mierzy się młodzież, ile potrzebuje wsparcia, aby poczuć się bezpiecznie. Aby lepiej zrozumieć funkcjonowanie uczniów oraz odpowiednio dostosować metody pracy do obszarów szczególnie poranionych, z największymi deficytami w zakresie społecznym, postanowiliśmy przeprowadzić Kwestionariusz Kompetencji Społecznych (KKS) dostosowany dla młodzieży w wieku 15-19 lat.

Kwestionariusz Kompetencji Społecznych (Matczak, 2007)
Badanie miało charakter korelacyjny. KKS służy do oceny kompetencji społecznych rozumianych jako nabyte umiejętności warunkujące efektywność funkcjonowania człowieka w różnych sytuacjach społecznych. Dostarcza wiedzy na temat kompetencji społecznych w sposób łączny i cząstkowy. Wynik łączny obejmuje wszystkie pytania diagnostyczne (lecz nie jest sumą trzech poniższych skal). Oprócz wskaźnika ogólnego kwestionariusz dostarcza też trzech wskaźników szczegółowych, określających:
1) skala I – kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach intymnych (bliskiego kontaktu interpersonalnego),
2) skala ES – kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach ekspozycji społecznej,
3) skala A – kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach wymagających asertywności.
KKS składa się z 90 pozycji, stanowiących bezokolicznikowe określenia różnych czynności. Badany ocenia na skali czterostopniowej efektywność, z jaką je wykonuje. 60 spośród nich (i tylko te uwzględnione są w kluczu) to czynności oznaczające radzenie sobie w różnego rodzaju sytuacjach społecznych, które mogą być uznane za sytuacje trudne. Przygotowano dwa rodzaje arkuszy oraz opracowano normy stenowe dla: młodzieży licealnej (15 - 19 lat) i studentów (wersja M - 'dla młodzieży') oraz dorosłych osób pracujących (wersja D - 'dla dorosłych'). KKS może być stosowany zarówno do celów badań naukowych, jak i w charakterze narzędzia pomocniczego – w praktyce diagnostycznej (poradnictwo kliniczne, doradztwo zawodowe) i w celach selekcyjnych. Trafność kwestionariusza została potwierdzona głównie na drodze analizy czynnikowej oraz porównań międzygrupowych. Potwierdzono również wysokie współczynniki zgodności wewnętrznej (rzetelność).

Opis badania
Grupą docelową byli uczniowie opisanego już MOS nr 2 „KĄT”. Badani podzieleni zostali na dwie grupy (po 25 osób w każdej):
1. Osoby, które uczą się w ośrodku do roku.
2. Osoby, które uczą się powyżej roku.
Badanie przeprowadziliśmy osobiście, w niewielkich grupach uczniów. Po opisie badania oraz przedstawieniu naszego celu, prosiliśmy chętnych o wypełnienie ankiety. Wypełnione kwestionariusze opracowaliśmy zgodnie z wytycznymi z podręcznika KKS.
Wybierając grupę docelową, przyjęliśmy dwie zmienne: zmienną zależną, jaką są kompetencje społeczne oraz zmienną niezależną czyli staż bycia uczniem Ośrodka.
Naszym celem było zbadanie kształtowania się kompetencji społecznych uczniów MOS oraz sprawdzenie jak czas pobytu w MOS wpływa na powyższe kompetencje. Założyliśmy, że:
- uczniowie „Kąta” ocenią swoje kompetencje społeczne nie wyżej niż przeciętnie (co wynikać może zarówno z ich trudnych doświadczeń, jak i często nieadekwatnej, zaniżonej samooceny),
- uczniowie osiągną przeciętne i niskie wyniki w skalach ES i A
- uczniowie, którzy są dłużej w Ośrodku ocenią swój poziom kompetencji na wyższy niż uczniowie pierwszoroczni.

Wyniki badań
Z badań przeprowadzonych wśród uczniów MOS wynika, że najwięcej, bo 48% uczniów „Kąta”, ocenia swoje ogólne kompetencje społeczne jako średnie. Najliczniejsi w tej grupie są uczniowie, którzy przebywają w Ośrodku do roku – gr.I (15 osób). W grupie osób powyżej roku pobytu w placówce – gr.II - na „średnie” swoje kompetencje oceniło 9 osób. Według 30% uczniów ich kompetencje społeczne są niskie (5 osób w gr.I i 10 osób w gr.II). Natomiast wysoko oceniło się 22% badanych – bez istotnej różnicy liczebnej w obu grupach (5 osób w grupie I i 6 w grupie II)
W skali I mierzącej kompetencje w zakresie bliskiego kontaktu, podobnie jak w skali łącznej, największy odsetek uczniów, bo 42%, ocenił swoje kompetencje na przeciętne. Najczęściej byli to uczniowie drugoroczni – 13 osób, w grupie pierwszorocznej było to 8 osób. Jednocześnie, uczniowie z grupy I najczęściej oceniali się wysoko – 11 osób uznało, że dobrze radzi sobie z bliskimi kontaktami z innymi ludźmi. W grupie II równie wysoko oceniło się 6 osób (w sumie 34% uczniów). Pozostałe 24% nastolatków uznało swoje kompetencje za niskie (po 6 osób w obu grupach). W przeciwieństwie do skali I, w której uczniowie najmniej licznie oceniali nisko swoje kompetencje, w skali ES była to największa grupa. Z kwestionariusza KKS wynika, że aż 44% uczniów MOS oceniło nisko swoje kompetencje w zakresie ekspozycji społecznej. Najliczniejszą grupą w tym przedziale byli uczniowie drugoroczni (13 osób w gr.II i 9 osób w gr.I). Jednocześnie, więcej uczniów z gr.II oceniło swoje kompetencje społeczne na dobre, wysokie (6 osób w gr.II i 3 osoby w gr.I). Największa różnica między uczniami zarysowała się jednak w przypadku przeciętnej oceny swoich kompetencji społecznych – w gr.I oceniło się tak 13 osób, przy 6 osobach w gr.II.
Ostatnia ze skal – skala A – miała na celu pomiar umiejętności asertywnych uczniów. Co ciekawe, wyniki w obu grupach okazały się identyczne. Ponad połowa uczniów, bo aż 56%, oceniła swoją asertywność na przeciętną (po 14 osób w obu grupach). 28% uczniów osiągnęło wyniki niskie, sugerujące trudności w zakresie asertywnych zachowań (po 7 uczniów w obu grupach). Najmniejsza grupa, stanowiąca 16% (po 4 uczniów w obu grupach) uzyskała wyniki sugerujące wysokie kompetencje w powyższym obszarze.
Powyższa analiza pokazuje, że uczniowie Ośrodka najczęściej uzyskiwali wyniki przeciętne (na trzech z czterech skal – łącznej, skali I oraz skali A). Najwyżej z wszystkich skal ocenili umiejętności zawierania bliskich kontaktów (34%). Najniżej – kompetencje związane z ekspozycją społeczną (44%).

Ekspozycja społeczna
Temat kompetencji społecznych w zakresie ekspozycji społecznej jest częstym obszarem pracy w Ośrodku. Wśród uczniów zgłaszających się do „Kąta”, wielu leczy się na fobię szkolną lub fobię społeczną, a trudności związane z ekspozycją społeczną często bywały przyczyną opuszczania zajęć szkolnych, co w konsekwencji prowadziło do kolejnych kłopotów – izolacji społecznej, depresji, myśli rezygnacyjnych, zachowań autodestrukcyjnych.
Okres adolescencji zaczyna się około 12 roku życia. Przechodzi przez niego każdy człowiek, jest to jeden z kroków milowych w drodze do stawania się dorosłą, autonomiczną osobą. Jest to czas, w którym zachodzą ogromne zmiany w trzech obszarach: w wyglądzie zewnętrznym, w środku ciała (w tym w mózgu) oraz, a może przede wszystkim, w psychice.
Młodzi ludzie wkraczając w wiek adolescencji zmieniają w diametralny sposób swój punkt odniesienia, rodzice przestają być najważniejsi na świecie, schodzą na drugi plan, najważniejsi stają się rówieśnicy. Nie jest to kwestia wyboru, jest to kwestia, która ściśle wiąże się z rozwojem człowieka. Zmiana ta ma gigantyczne znaczenie, w dorosłym życiu ludzie przede wszystkim budują długotrwałe relacje ze swoimi rówieśnikami, to z nimi pracują, przyjaźnią się, wchodzą w romantyczne relacje i rodzą dzieci. Ważne jest, aby dziecko mogło przejść przez ten proces. O okresie adolescenci można napisać całą książkę, dlatego tutaj skupimy się przede wszystkim na kontekście związanym z badaniem.
Nastolatkowe, którzy trafiają do naszego Ośrodka w różnym stopniu przeżywają problemy, które nie wynikają z samego wieku dojrzewania. Można powiedzieć, że te trudności się kumulują. Jeśli młody człowiek ma problemy z samooceną wkraczając w wiek adolescencji może mieć jeszcze większy problem z samoakceptacją, jego ciało zaczyna się diametralnie zmieniać, często w chaotyczny sposób, do tego zmienia się jego psychika. Nastolatek kładzie się spać z takimi, a nie innymi połączeniami neuronowymi po to, by rano obudzić się z przebudowaną siecią neuronową. Zmiany są ogromne i bardzo szybkie.
W szkole młodzi ludzie wystawieni są na oceny ze strony rówieśników, którzy szukając akceptacji potrafią być bardzo oceniający. Próbują odnaleźć się w grupie i zbudować w niej pozycję, a do tego oceniani są przez nauczycieli – zarówno w sferze edukacyjnej, jak i w sferze zachowania. Nastolatkowe zaczynają eksperymentować z nowymi zachowaniami, co często łączy się z dezaprobatą ze strony dorosłych. Każde wyjście do tablicy do odpowiedzi jest podwójnym stresem i wiązać się może z lękiem przed oceną ze strony nauczyciela, a przede wszystkim, rówieśników. Łącząc to z problemami z samooceną i z poczuciem własnej wartości daje efekt w postaci bardzo różnych strategii radzenia sobie. Może to być unikanie, które w skrajnych warunkach kończy się nie chodzeniem do szkoły, z drugiej strony może prowadzić do skrajnego ukrywania emocji i stresu, które trzeba potem w jakiś sposób odreagować – poprzez używki czy autoagresję.

Wnioski
1. Z powyższych badań wynika, że uczniowie „Kąta” oceniają swoje kompetencje społeczne najczęściej jako średnie, przeciętne. Biorąc pod uwagę wiek rozwojowy, w jakim się znajdują i związane z nim specyficzne problemy (również związane z lękiem przed oceną rówieśniczą), w naszej ocenie, wyniki te mogłyby znacząco nie różnić się od wyników uczniów z innych szkół.

2. Potwierdziło się nasze przypuszczenie, że obszarem wymagającym szczególnej uwagi i pracy wychowawczej, są trudności uczniów związane z ekspozycją społeczną.

3. Z powyższych badań wynika, że uczniowie uczęszczający drugi rok do MOS niżej oceniali swoje ogólne kompetencje i kompetencje związane z ekspozycją społeczną od uczniów pierwszorocznych. Można postawić hipotezę, że wynik ten jest efektem wzrastającej samoświadomości uczniów – na skutek poddawania młodzieży różnym oddziaływaniom, następuje efekt konfrontacji z realnością. Z naszego doświadczenia wynika, że uczniowie, którzy są dłużej niż rok w MOS, częściej podejmują terapię (psychoterapię, terapię uzależnień). Wydaje się, że zaczynają dostrzegać własne trudności i odczuwają potrzebę wdrożenia zmian. Idąc dalej za tym wnioskiem sądzimy, że cennym uzupełnieniem badań byłoby przebadanie uczniów, którzy kończą edukację w naszej placówce oraz absolwentów. Być może wyniki KKS obniżają się na konkretnym etapie po to, by zmienić się i utrwalić wraz ze stałym, dłuższym oddziaływaniem socjoterapeutycznym i wychowawczym.