Odbiór sztuki teatralnej i specyfika teatru dla dzieci w wieku przedszkolnym

Sztuka stanowi specyficzną część i ważny aspekt ludzkiego świata. Spełnia ona szczególną rolę w rozwoju ludzkiej osobowości i w kształtowaniu wewnętrznego bogactwa jednostki. Jedną z dziedzin sztuki, której korzenie tkwią w zamierzchłej przeszłości, jest teatr. Poprzez zintegrowanie: słowa, gestu, ruchu, elementów muzycznych i plastycznych, sztuka ta oddziałuje na odbiorce dostarczając mu wiedzy o świeci i samym sobie. Aby kontakt człowieka dorosłego z teatrem był pełen, trzeba go wprowadzić w jego świat już od najmłodszych lat. Jednym z zadań nauczyciela w przedszkolu jest przygotowanie dziecka do roli odbiorcy sztuki teatralnej.
Recepcja sztuki teatralnej jest skomplikowana, ze względu na to, iż język sztuki teatralnej ma całościowy charakter. Na widowisko teatralne składa się wiele elementów oddziałujących jednocześnie na całą osobowość wychowanka. Oparte są one na dwóch rodzajach bodźców. Bodźcach bezpośrednich, które wywołują spostrzeżenia wzrokowe (kształt kukiełek, wygląd, strój, ruch, gest aktora, scenografia itp.) i słuchowe (gra aktor, śpiew, akompaniament itp.) oraz na bodźcach pośrednich wywołujących wyobrażenia, którymi są przede wszystkim bodźce słowne. Aby włączyć się w odbiór sztuki, trzeba śledzić poczynania postaci, rozpoznawać je w różnych momentach przedstawienia. Rozumieć związki zachodzące pomiędzy czynnościami danego bohatera, a także między nim a tym co robią inni bohaterowie. Na koniec ująć wszystko w ciągu przyczynowo-skutkowym. Widz musi odbierać spektakl w trzech wymiarach czasowych: obserwować co dzieje się aktualnie na scenie, konfrontować to z tym ci było, i oczekiwać kolejnych zdarzeń. Przeżycie teatralne stanowi wszystko to, co zachodzi w psychice odbiorcy podczas oglądania przedstawienia. Wywołuje to reakcje intelektualne i emocjonalne. Można wyróżnić w tej całości: percepcję, czyli rozumienie i sposób postrzegania jakości zmysłami, pewne procesy emocjonalne, które zdradza śmiech, płacz czy mimika, procesy nieuświadomione.
Na jakość przeżyć teatralnych dzieci wpływa wiele czynników, między innymi: wartość utworu scenicznego, umiejętności przekazu teatralnego, możliwości umysłowe dziecka, zrozumienie przez dziecko sensu działania występujących postaci, prawidłowe zrozumienie i powiązanie przyczynowo-skutkowe wydarzeń rozgrywających się na scenie. Kształtowanie się psychicznych możliwości recepcji sztuki teatralnej zależne jest również od zasobu doświadczeń zgromadzonych w kontaktach dzieci z widowiskami telewizyjnymi i filmowymi. W rezultacie tych wielorakich kontaktów z różnymi postaciami widowisk rozwija się u dzieci specyficzne teatralne przeżycie artystyczne.
O głębokich przeżyciach artystycznych możemy mówić dopiero wtedy, gdy widz jest świadomy tego, że przebieg zdarzeń rozgrywających się na scenie i postacie są fikcyjne. Małe dziecko nie ujmuje jeszcze tej odrębności fikcji i rzeczywistości w pełni. Artystyczne przeżycia dziecka w teatrze łączą się po pierwsze, z doznaniami związanymi z rozpoznawaniem postaci, znaczeń i symboli. Po drugie, z estetycznym przeżywaniem spostrzeganych przekształceń znanych zjawisk dostrzeganych w otoczeniu. Daje to poczucie tworzenia, wyjścia poza realność, które jest jedną z potrzeb poznawczego rozwoju dziecka. Dziecko charakteryzuje się wrażliwością na grę sceniczną i silna potrzeba fantastycznego przekształcenia realnego świata.
Recepcja angażuje różnorakie procesy psychiczne dziecka: wymaga napięcia uwagi, spostrzegania, dokonywania analizy i syntezy różnych sygnałów, włączenia się procesów ich porównywania, wykrywania związków i stosunków między przedmiotami i zdarzeniami. Ze względu na poziom rozwoju dziecka, który stwarza pewne ograniczenia w percepcji sztuki teatralnej, pierwsze kontakty z prostymi formami teatru powinny mieć miejsce w przedszkolu. Wyjście z dziećmi do teatru ma dopiero sens około piątego, szóstego roku życia. W warunkach sali teatralnej, w której na dziecko działa wiele bodźców jednocześnie, może być ono oszołomione. Zrozumienie widowisk teatralnych przez dzieci w wieku przedszkolnym uzależnione jest także od tempa akcji utworu scenicznego. Wiąże się to z cechami uwagi dziecka, która jest w dużej mierze mimowolna i szybko się wyczerpuje. Tempo akcji nie może być ani zbyt wolne, gdyż nuż, ani zbyt szybkie, bo dzieci nie zdołają scalić wydarzeń w ciąg przyczynowo- skutkowy. Dzieci nie potrafią także śledzić działań większej liczby postaci. Trudności w ich rozpoznawaniu sprawiają przedszkolakom również zmiany w ich wyglądzie - istotny jest kształt plastyczny lalek czy kostium aktora. Za to mali widzowie dobrze angażują się w grę przedmiotów. Sprzyja temu ich typ myślenia, który cechuje animizm i magizm.
Poziom percepcji sztuki teatralnej uwarunkowany jest etapem rozwoju spostrzegania obrazów. Dziecko odbiera obrazy inaczej jak dorosły widz. Zauważa w pierwszej kolejności to co najbardziej się wybija, to co jest najwyraźniejsze. W postrzeganiu przedmiotów kieruje się przede wszystkim ich barwą. Dziecko nie dopełnia w pełni obserwowanych scen wyobrażeniami tego co było i co po nich nastąpi. W związku z tym odbiór spektaklu jest niekiedy fragmentaryczny. Zdarza się, ze mały widz uzupełnia obrazy sceniczne schematami znanych wcześnie baśni. Skojarzenia te mogą prowadzić do błędnej interpretacji treści przedstawienia. Zaobserwowane przez dziecko zdarzenia łączą się w jego świadomości niekiedy po pewnym czasie, a treść ulega oddzieleniu od uprzednio poznanych schematów baśniowych i podlega wewnętrznej obróbce. Staje się treścią zabawy, twórczości, wzbogaca aktywność dziecka w przekształcaniu rzeczywistości. Teatr wychodzi także naprzeciw dziecięcej tendencji do fantazjowania. Forma teatru dla dzieci zawierają elementy fantastyki, w repertuarze króluje baśń. Pełniejszą recepcję i satysfakcję estetyczną przynoszą dziecku przedstawienia, których fabuła oparta jest na znanych wątkach baśniowych lub te, których tematem są problemy domowe czy przedszkolne. Spostrzeganie osiąga wtedy wyższy poziom.
Istotny wpływ na poziom percepcji sztuki teatralnej przez dziecko mają emocje. Mały odbiorca reaguje emocjonalnie na to, co obserwuje w czasie spektaklu oraz na to, co z tego zrozumiał. Przeżycia emocjonalne i uczucia dziecka w duży stopniu wpływaj a na przebieg jego procesów poznawczych. Przedszkolaki często reagują lękiem na sytuacje zagrażające bohaterom sztuki czy na zaskakujące gwałtowne ruchy lub odgłosy. Wynika to w dużej mierze z silnego zaangażowania uczuciowego, ulegania iluzji oraz ze słabej znajomości konwencji teatralnej. U dzieci sześcioletnich reakcje te nie są już tak częste. Dzieci reagują także żywo na humor i komizm. Ich śmiech wywołuje komizm przekształceń słów, pojęć i stosunków w zakresie dobrze przez dzieci przyswojonym. Dzieci w tym wieku reagują żywo na komizm przesady, kontrastowych dźwięków, na komizm zaskoczenia, niespodzianki i absurdu. W niewielkim stopniu zwracają uwagę na humor słowny i aluzyjny. Na kształtowanie dziecięcych przeżyć teatralnych wpływa muzyka i rytmizacja czynności postaci, a także oprawa plastyczna spektaklu.
Podczas przedstawienia dzieci reagują w różnorodny sposób na wydarzenia rozgrywające się na scenie. Najczęściej obserwowanymi zachowaniami dzieci, które świadczą o ich zainteresowaniu sztuką są reakcje: głosowe (np. śmiech, pokrzykiwania, zatrzymanie oddechu, westchnienia) i werbalne (np. wymiana uwag z kolegami, ostrzeganie bohaterów o zagrażającym im niebezpieczeństwie), mimiczno- ruchowe (np. zaciskanie rąk, zasłanianie oczu, zatykanie uszu, przykładanie rąk do ust itp.), wegetatywne (np. bladnięcie, czerwienienie się, zmiany szerokości źrenic) świadczące o emocjonalnych przeżyciach dzieci.
Podsumowując zaznaczyć należy, że dzieci posiadają podstawowe psychiczne warunki do odbioru gry scenicznej, ale jednocześnie brak im doświadczenia kulturowego. Odmienne są także dziecięce przeżycia teatralne i inny jest proces odbioru sztuki. Różnice te należ uwzględnić przygotowują przedstawienia teatralne dla dzieci. Ich twórcy muszą wziąć pod uwagę także zakres doświadczeń życiowych małych odbiorców i stopień opanowania przez nich symboli kulturowych. Dziecko cechuje się również niewybrednością spowodowaną brakiem znajomości konwencji teatralnych. Ta specyfika dziecięcego odbiorcy czyni twórców teatru dla najmłodszych odpowiedzialnymi za poziom artystyczny widowisk teatralnych.

Bibliografia:
1. Magrier D.: Zabawy teatralne w przedszkolu, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 2000.
2. Manville Ch.: Teatr w przedszkolu, Palatum, Łódź 2009.
3. Stankiewicz B.: Zabawy twórcze i widowiska lalkowe w wychowaniu przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985.
4. Tyszkowa M.: Recepcja sztuki teatralnej przez dziecięcego odbiorcę i specyfika teatru dla dzieci, W:Sztuka dla najmłodszych (red. M Tyszkowa), PWN, Warszawa- Poznań 1971.