Wstęp
Człowiek przychodząc na świat wyposażony jest w pewne mechanizmy zachowania, które stanowią jeden z warunków jego rozwoju. Mechanizmy te jednak nie umożliwią dziecku samodzielnej egzystencji. Przez pierwsze lata życia młody człowiek jest uzależniony od innych ludzi, to oni karmią go, dbają o higienę, bezpieczeństwo oraz zaspokajają różne potrzeby. Aby przetrwać, małe dziecko potrzebuje troskliwej opieki dorosłych, od których uczy się nie tylko nowych zachowań przystosowawczych, lecz także różnorakich umiejętności. Dzięki tym nowym, kształtującym się umiejętnościom dziecko będzie mogło w przyszłości samodzielnie zaspokajać swe różne potrzeby, coraz doskonalej przystosowywać się do zmiennych warunków życia społecznego. Jedną z najważniejszych sprawności w życiu małego człowieka jest kształtowanie się umiejętności językowych. Na to, jak będzie przebiegał proces rozwoju mowy dziecka, wpływ mają zarówno uwarunkowania prenatalne, które stanowią fundament mowy, jak również najbliższe otoczenie dziecka, które musi zadbać o stworzenie odpowiednich warunków. Ważne jest by tak pokierować tym procesem, by rozwój mowy przebiegał prawidłowo, a dziecko dorastając mówiło pięknie i poprawnie. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, jest sprawnością, która wymaga ciągłego doskonalenia, dlatego tak ważny jest kontakt ze środowiskiem i przejmowanie prawidłowych wzorców mowy poprzez osłuchanie się z nią w najbliższym otoczeniu. Istotna dla rozwoju mowy jest odpowiednia stymulacja, a więc wspomaganie rozwoju mowy oraz profilaktyka, która zapobiega nieprawidłowościom i zaburzeniom mowy. Odpowiedni rozwój mowy dziecka stanowi podstawę do prawidłowego rozwoju psychicznego i kształtowania się jego osobowości. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający go świat, dzięki umiejętności mówienia jest w stanie wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia. Słowo mówione jest podstawą rozwoju i doskonalenia form życia społecznego.
Praca niniejsza składa się z czterech rozdziałów, wzajemnie się uzupełniających. Pierwsze dwie to części teoretyczne, przedstawiające proces rozwoju mowy oraz główne rodzaje i klasyfikacje zaburzeń mowy. Dwie następne koncentrują się na zagadnieniach praktyki logopedycznej, a więc moje propozycje w odniesieniu do dzieci z wykorzystaniem konkretnych rozwiązań stymulacji rozwoju językowego.
1.Rozwój mowy
1.1 Istota mowy
Mowa jest najstarszym sposobem porozumiewania się ludzi ze sobą. Tylko człowiekowi dana jest zdolność mówienia, słuchania, rozumienia i reagowania na przekazywane treści. Mówienie jest złożoną sprawnością, którą trzeba intensywnie ćwiczyć (A. Balejko, 1994). W celu porozumiewania się, ludzie posługują się językiem, który jest systemem wyrazów i reguł gramatycznych. Według I. Styczek (1979) mowa jest procesem jednolitym, ale zależnie od aspektu badań można w nim wyodrębnić czynności nadawania mowy i czynności odbioru mowy, oraz wytwór mówienia i rozumienia czyli tekst. L. Kaczmarek natomiast stwierdza, że mowa jest aktem w procesie językowego porozumienia się w słowie. W akcie tym osoba mówiąca (nadawca) przekazuje informacje, a rozmówca (odbiorca) ją odbiera. Przekazywanie i odbiór informacji jest możliwe dzięki temu, że oboje, tzn. nadawca i odbiorca znają ten sam język (L. Kaczmarek, 1953). Warunkiem sprawnego posługiwania się mową jest poprawne działanie układów i narządów organizmu ludzkiego odpowiedzialnych za nadawanie oraz odbiór. Proces zdobywania kompetencji językowej i komunikacyjnej odbywa się na drodze uczestnictwa w społecznych sytuacjach interakcyjnych nadawania - odbioru przy udziale indywidualnej sfery psychicznej i biologicznej każdego człowieka.
Język jest rozumiany dwojako, z jednej strony jako narzędzie porozumiewania się, z drugiej strony jako system wyrazów i reguł gramatycznych (I. Styczek, 1979). To naturalne narzędzie komunikacji człowieka, oparte na znajomości systemu znaków i reguł ich łączenia, będących w użyciu danej społeczności językowej (E. Łuczyński, 2005).
Nadawanie to wytwarzanie i przekazywanie odbiorcy określonych treści myślowych za pomocą odpowiednich ruchów narządów mowy. Ruchy narządów mowy powodują powstawanie drgań cząsteczek powietrza czyli dźwięków. W procesie nadawania istotną rolę odgrywają następujące obszary kory mózgowej (I. Styczek, 1979):
• okolica kinestetyczna - odpowiedzialna za gnozję oralną czyli czucie ułożenia narządów mowy, a w konsekwencji przybieranie odpowiednich pozycji, czyli praksja statyczna (np. układanie w różny sposób języka lub warg).
• okolica ruchowa - odpowiedzialna jest za kinetyczną gnozję narządów mowy, czyli płynność przechodzenia od jednego elementu ruchu do drugiego. Płynność ta wyraża się odpowiednią kolejnością głosek w sylabach, sylab w wyrazach i wyrazów w zdaniach, oraz odpowiednią intonacją i modulacją siły głosu.
Dla sprawnego procesu nadawania niezbędne są także właściwie funkcjonujący obwodowy układ nerwowy oraz sprawne mięśniowe i kostne układy narządów mowy. Do wytwarzania dźwięków mowy konieczna jest prawidłowa praca aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego.
• aparat oddechowy składa się z płuc, przepony, tchawicy i oskrzeli. Powietrze wydechowe, przedostając się między wiązadłami głosowymi powoduje powstawanie dźwięków. W czasie oddychania oraz wymawiania głosek bezdźwięcznych wiązadła głosowe są rozsunięte i powietrze przechodzi swobodnie, a podczas wymawiania głosek dźwięcznych ściśnięte wiązadła drgają. (I. Styczek 1979).
• aparat fonacyjny to przede wszystkim krtań zbudowana z chrząstek i mięśni. W krtani znajdują się wiązadła głosowe rozpięte między chrząstką tarczowatą, a wyrostkami na ruchomych chrząstkach nalewkowatych. Wraz z przylegającymi fałdami śluzówki tworzą parzyste fałdy głosowe, które dzięki mięśniom mogą zmieniać swoje położenia. Krawędzie tych fałd, to wiązadła głosowe. Szparę pomiędzy wiązadłami nazywa się szparą głosową (szparą głośni), a wraz z przyległymi fałdami - głośnią.
• aparat artykulacyjny składa się z narządów, które modyfikują strumień powietrza i obejmuje wszystkie narządy jam przewodu oddechowego znajdujące się ponad nagłośnią, czyli wejściem do krtani. Trzy jamy ponad krtanią: jamę nosową, jamę gardłową i jamę ustna - określa się mianem tzw. nasady. Narządy znajdujące się w nasadzie, zwane artykulatorami, można podzielić na ruchome i nieruchome. Najważniejsze ruchome narządy to wargi, język, podniebienie miękkie z języczkiem oraz żuchwa, zaś nieruchome to przede wszystkim zęby, dziąsła i podniebienie twarde. Ruchomość narządów artykulacyjnych zapewniona jest przez cały zespół mięśni i nerwów odpowiedzialnych za wykonywanie ruchów celowych i utrzymywanie napięcia mięśni (I. Styczek 1979).
Tekst jest wytworem procesu mówienia, a więc podstawową jednostką komunikacyjną (E. Łuczyński, 2005). Można w nim wyróżnić:
• treść - językowo zorganizowaną informację ( myśl),
• formę - gramatyczną strukturę tekstu,
• substancję - postać tekstu (nośnik myśli), która występuje w dwóch płaszczyznach: segmentalnej (głoski, litery) i suprasegmentalnej (rytm, akcent, melodia).
Odbiór czyli rozumienie następuje wówczas, gdy rozmówca uświadamia sobie, co wyznaczona odpowiedź oznacza i jakie zawiera informacje, a więc polega na zidentyfikowaniu zasłyszanych dźwięków i na powiązaniu ich z określoną treścią. Mechanizmem odbioru jest skupianie przez małżowinę uszną fal dźwiękowych i przekazywanie ich poprzez błonę bębenkową i łańcuch kosteczek do ucha środkowego. Następuje przy tym zamiana fal akustycznych na drgania mechaniczne. W narządzie Cortiego z kolei drgania mechaniczne zamieniane są na impulsy nerwowe, które włóknami nerwowymi doprowadzane są do kory mózgowej, która przetwarza je na świadomość, czyli rozumienie. W obrębie kory mózgowej dla procesu odbioru istotne są następujące obszary (I. Styczek, 1979):
• pole słuchowo - gnostyczne (ośrodek C. Wernickego) – od którego zależy umiejętność różnicowania głosek (słuchem fonematycznym),
• pole słuchowo - mnestyczne, odpowiedzialne za pamięć słuchowo - werbalną, czyli zdolność przechowywania słuchowych śladów wyrazów i ich aktualizację,
• okolica słuchowa w płacie skroniowym, gdzie odbywa się analiza i synteza słuchowa,
• okolica ciemieniowo - potyliczna, odpowiedzialna za selekcję wyrazów (zwłaszcza nazw) ze względu na ich znaczenie.
Język, treść, nadawanie i odbiór wzajemnie się przenikają i warunkują. Język stanowi podstawę procesu mówienia, użycie go zgodnie z normami społecznymi staje się podstawą społecznego procesu zrozumienia.
Współczesna lingwistyka wyróżnia, w obrębie mowy pewne zachowania wspólne, charakterystyczne dla wszystkich uczestników danej społeczności, oraz grupę zachowań indywidualnych, właściwych poszczególnym jej uczestnikom. Każde użycie języka nazywamy zachowaniem językowym, w którym możemy wyodrębnić:
- zachowanie w mowie wewnętrznej (cerebracja), a więc budowanie wypowiedzi w myśli,
- zachowanie w mowie zewnętrznej - komunikację lub interakcję językową.
Człowiek organizuje całą zdobywaną wiedzę wyłącznie za pomocą środków językowych. Wszystkie procesy psychiczne, a więc postrzeganie, pamięć, wyobrażanie, myślenie, uczenie się, dokonują się wyłącznie za pomocą języka, czego wynikiem jest wiedza tkwiąca w umyśle i zorganizowana pojęciowo, a więc także za pomocą języka.
Komunikacja międzyludzka jest możliwa tylko wówczas, gdy człowiek nabędzie określone kompetencje oraz sprawności. Należą do nich: kompetencja językowa, komunikacyjna i kulturowa oraz sprawność realizacyjna (sytuacyjna, pragmatyczna i społeczna). Sprawności i kompetencje są wzajemnie uwarunkowane, bez sprawności człowiek nie zdobędzie kompetencji i odwrotnie, kompetencja nie pojawi się bez określenia pewnych sprawności.
Kompetencja językowa - to zdolność swobodnego posługiwania się danym językiem, możliwość porozumiewania się nim i wyrażania za jego pomocą wszystkiego, co byśmy chcieli wyrazić (E. Łuczyński, 2005). Innymi słowy, jest to nieuświadomiona wiedza gramatyczna tkwiąca w umyśle człowieka, umożliwiająca budowanie sensownych i gramatycznie poprawnych zdań. W zakresie kompetencji językowej mieści się: pełen zasób fonemów i morfemów oraz znajomość reguł gramatycznych, umożliwiających tworzenie z nich wyrazów i łączenie ich w zdania. Kompetencja językowa jest zatem znajomością systemu językowego.
Kompetencja komunikacyjna - to zdolność wykorzystania języka jako narzędzia porozumienia się, wykorzystania go w założonym celu, dostosowania środków językowych do aktualnej sytuacji w ramach aktu mowy (E. Łuczyński, 2005). Kompetencja komunikacyjna jest wiedzą nabytą wyłącznie w trakcie uczestnictwa człowieka w życiu różnych grup społecznych, co odróżnia ją od kompetencji językowej, która jest częściowo wrodzona a częściowo nabyta. W obrębie kompetencji komunikacyjnej mieści się:
• umiejętność posługiwania się językiem w zaistniałych
sytuacjach interakcyjnych - sprawność sytuacyjna,
• osiąganie celu założonego przez nadawcę - sprawność
pragmatyczna
• dobór środków językowych stosownych do możliwości odbiorcy,
oraz funkcji, jaką pełni on w społeczeństwie - sprawność
społeczna.
Kompetencja kulturowa - to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości, interpretacja tychże zjawisk. Wiedza ta powstaje przy udziale języka, bowiem bez języka poznajemy rzeczywistość w sposób namiastkowy (S. Grabias, 1997).
Warunkiem opanowania kompetencji zarówno komunikacyjnej, jak i kulturowej jest wcześniejsze dysponowanie odpowiednią kompetencja językową, zaś o nabyciu kompetencji językowej decydują określone sprawności biologiczne – procesy percepcyjne i realizacyjne oraz komunikacyjne czynności umysłu. Wśród sprawności biologicznych możemy wymienić:
- percepcję słuchową,
- mobilny mózg,
- wydolną pamięć,
- właściwie funkcjonujący obwodowy układ nerwowy,
- odpowiednio funkcjonujące układy narządów mowy,
natomiast do komunikacyjnych czynności umysłu należy:
- sprawność systemowa - budowa gramatycznie poprawnych zdań,
- sprawność komunikacyjna - umiejętność posługiwania się
językiem w różnych sytuacjach społecznych (T. Gałkowski, G.
Jastrzębowska, 1999).
Komunikacyjne czynności umysłu oraz umiejętności decydujące o sprawności językowej, a więc również kompetencji komunikacyjnej są indywidualne dla każdego dziecka i uwarunkowane od grupy społecznej, w której przyszło mu wyrastać. Jeżeli dziecko nie potrafi wykształcić niezbędnych kompetencji, lub przy wykształconych kompetencjach brak jest sprawności realizacyjnych dochodzi do zaburzeń mowy, o których będzie mowa w dalszej części niniejszej pracy.
1.2 Etapy rozwoju mowy
Rozwój mowy jest warunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym, z innymi ludźmi. Jest to proces, w którym współgrają czynniki biologiczne i społeczne. Nauka mówienia nie rozpoczyna się w momencie, gdy dziecko wypowie pierwsze słowa, lecz w chwili jego urodzenia, a nawet wcześniej, w życiu płodowym. Ważne jest więc, aby rozmawiać ze swoim jeszcze nienarodzonym dzieckiem, przyswaja sobie ono bowiem takie elementy naszego języka jak akcent, rytm, melodię czy ton. Badania wykazują, iż w 6 miesiącu płód odbiera silne dźwięki z zewnątrz, dzięki temu dziecko przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy już w łonie matki. Małe dziecko słucha otoczenia i w ten sposób uczy się mówić. Człowiek rodzi się z predyspozycją do mówienia, ale nie posiada umiejętności wypowiadania się. U wszystkich nowo narodzonych dzieci rozwój mowy przebiega według tych samych prawideł, a więc prawie każde niemowlę jest biologicznie przygotowane do nauczenia się mowy. Zanim dziecko nauczy się wyrażać swe myśli, musi przejść wiele etapów, podczas których stopniowo zdobywa umiejętność koordynowania różnych grup mięśni do wytworzenia mowy artykułowanej. Mówienie jest sprawnością, którą nabywa się wolniej i z większym trudem niż inne sprawności motoryczne. Potrzebny jest określony czas, aby dziecko nauczyło się poprawnie mówić. Niezbędna jest także pomoc dorosłych, ponieważ żadne dziecko nie nabędzie umiejętności mowy, gdy jej nie usłyszy. Już od pierwszych chwil życia dziecka trzeba znaleźć czas na rozmowę z nim.
U większości dzieci okres gotowości do mówienia pojawia się między 12 a 20 miesiącem życia. Jeśli dziecko nie zacznie mówić w tym okresie, to należy dopatrywać się u niego zaburzeń rozwoju mowy lub wad słuchu. Należy jednak pamiętać, że każde dziecko ma własne tempo rozwoju oraz rytm przemian i rozwija się nieco inaczej. Zdrowe, prawidłowo słyszące i w normie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 - 6 lat.
Nauka mowy obejmuje trzy odrębne, choć wzajemnie od siebie uzależnione procesy: naukę wymawiania słów, tworzenie słownika językowego i budowę zdań. Procesy te ściśle się ze sobą wiążą, dlatego brak osiągnięć w jednym z nich rzutuje na całokształt mowy. Z chwilą opanowania mowy dzieci posługują się nią niemal bez przerwy. Małe dzieci wolą zasadniczo rozmawiać z osobami z najbliższego otoczenia, chociaż mówią także, gdy są same i bawią się zabawkami. Przemawiają również do osób, które nie zwracają na nie większej uwagi i w ogóle nie słuchają tego, co dzieci chcą im powiedzieć, lub nie troszczą się o to, aby odpowiedzieć na pytania. Szacuje się, że dzieci 3 - 4 letnie wypowiadają dziennie 15 tysięcy słów. W miarę jak wzrastają, z każdym rokiem mówią więcej i posługują się bardziej zróżnicowanym słownikiem. Pierwszym zadaniem w nauce mowy jest uczenie się wymawiania słów. Dziecko będzie mówić takim językiem, jakim do niego mówimy, uczy się bowiem przez naśladownictwo. Dorośli powinni dbać o sposób rozmawiania z nim i między sobą. Drugim zadaniem w uczeniu się mowy jest tworzenie słownika. W procesie tworzenia słownika dzieci muszą nauczyć się kojarzyć znaczenie słów z dźwiękami. Jest to zadanie znacznie trudniejsze od opanowania wymowy. Dzieci uczą się najpierw znaczenia tych słów, które są im najbardziej przydatne. Dopóki słownik nie jest wystarczająco bogaty, aby wyrazić ich potrzeby, dopóty posługują się środkami zastępczymi, takimi jak gesty. W tym czasie należy okazać dziecku wiele życzliwości i cierpliwości, nie wolno śmiać się z języka dziecka, szczególnie z jego przekręconych wyrazów. Wyśmiewanie dziecka rani jego godność, onieśmiela je i powoduje, że cofa się w rozwoju.
Sprawne porozumiewanie się w życiu dziecka stanowi podstawowe narzędzie w komunikowaniu się, zdobywaniu informacji oraz nawiązywaniu kontaktów społecznych. Stwierdzono, że przeciętnie dzieci 18-miesięczne używają 10 różnych słów, a w wieku 24 miesięcy 291 słów. Przeciętny słownik 2- letniego dziecka obejmuje 200-300 słów. Po rozpoczęciu nauki w szkole słownik dzieci poszerza się gwałtownie w wyniku bezpośredniego nauczania, nowych doświadczeń, samodzielnej lektury, słuchania radia i telewizji. Różnice indywidualne w zasobie słownictwa na każdym poziomie wieku zależą od inteligencji dzieci, od wpływu środowiska, od okazji do uczenia się i od motywacji.
Według L. Kaczmarka rozwój mowy można podzielić na cztery etapy:
okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),
okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),
okres zdania (od 2 do 3 roku życia),
okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia).
Rozwój mowy dziecka przebiega pewnymi etapami o ustalonej kolejności. Czas pojawiania się kolejnych okresów w zasadzie jest stały, ale dopuszczalne są pewne przesunięcia, nie większe jednak niż pół roku. Każdy z etapów odznacza się charakterystycznym dla niego osiągnięciem, które zmienia zasadniczo sposób komunikowania się dziecka z otoczeniem.
1.2.1 Rozwój mowy w okresie prenatalnym
Okres prenatalny jest etapem poprzedzającym rozwój mowy. Dzieli się on na trzy równe odcinki czasowe zwane trymestrami, z których każdy obejmuje trzy miesiące. Pierwszy trymestr to okres najbardziej intensywnego rozwoju. Z zapłodnionej komórki jajowej powstaje istota przypominająca człowieka. Drugi trymestr charakteryzuje się intensywnym wzrostem dziecka, oraz dużym tempem rozwoju układu nerwowego, natomiast od trzeciego trymestru wzrasta możliwość przeżycia dziecka poza organizmem matki. W okresie prenatalnym możemy wyodrębnić tzw. okres przygotowawczy (wstępny) mowy, który obejmuje przedział od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym czasie u mającego przyjść na świat dziecka kształtują się narządy mowne i rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Od szóstego tygodniu zaczynają ze sobą współpracować mięśnie i nerwy. W dwunastym tygodniu rozpoczyna się podciąganie wargi, jest to wstępne stadium w rozwoju odruchu ssania. W czternastym tygodniu swą pracę rozpoczynają mięśnie fonacyjne i oddechowe, a w siedemnastym tygodniu dziecko wyraźnie uwypukla i wysuwa wargi - ćwiczy odruch ssania. Pod koniec pierwszego trymestru kształtują się struny głosowe, a więc dziecko zdolne jest do płaczu. Od tego czasu dziecko połyka również wody płodowe, staje się wrażliwe na smak i odczuwa uczucie głodu. Na początku drugiego trymestru pojawiają się spontaniczne ruchy klatki piersiowej, które są próbą oddychania. Od dwudziestego tygodnia funkcjonuje mechanizm słyszenia, który doskonali się aż do około trzydziestego tygodnia. Wówczas to płód odbiera silne dźwięki z zewnątrz. Bodźce akustyczne powodują niepokój ruchowy, pojawiają się tzw. ruchy duże, przyspieszenie akcji serca oraz ruchy mięśni twarzy, a od 25-tego tygodnia ciąży pojawia się tzw. odruch uszno-powiekowy. Badania wskazują, że płód poza tym, że odbiera i różnicuje dźwięki, to także je zapamiętuje, a świadczy o tym fakt zmniejszania się reakcji ruchowych przy kolejnych powtórzeniach tych samych dźwięków. Dzięki temu, że dziecko w łonie matki odbiera dźwięki z zewnątrz, to przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy ludzkiej.
1.2.2 Rozwój mowy w okresie postnatalnym
Rozwój mowy w okresie postnatalnym przebiega pewnymi etapami w ustalonej kolejności. Czas pojawiania się kolejnych okresów w zasadzie jest stały, ale dopuszczalne są pewne przesunięcia, nie większe jednak niż pół roku. Każdy z etapów odznacza się charakterystycznym dla niego osiągnięciem, które zmienia zasadniczo sposób komunikowania się dziecka z otoczeniem. Według L. Kaczmarka wyróżniamy kolejno poniższe okresy:
Okres melodii - czyli okres przygotowawczy / przedjęzykowy
Jest ważny jako etap przygotowawczy, chociaż nie rozwija się tu jeszcze mowa właściwa. Doskonalone są narządy oddechowe, fonacyjne i artykulacyjne oraz funkcja słuchowa. Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę właściwą ( artykułowaną )są: krzyk, głużenie, gaworzenie i echolalia. Sygnalizują one niezaspokajanie potrzeb biologicznych dziecka. Towarzyszą im formy awokalne: mimika czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy. Krzyk jest pierwszą formą komunikowania ze światem dorosłych. Około 3 tygodnia życia pojawia się „uśmiech społeczny”, dziecko uśmiecha się do bliskich mu osób. W 2 - 3 miesiącu życia dziecko zaczyna wydawać gardłowe dźwięki podobne do artykułowanych jak: k, g, aa, uuu i ich połączenia: guuu. Ten rodzaj zachowań przedwerbalnych nazywany jest gruchaniem lub głużeniem. Głużenie towarzyszy najczęściej pozytywnemu samopoczuciu dziecka i stanowi wraz z „uśmiechem społecznym” reakcję na kontakt z matką. Około 5 - 6 miesiąca życia głużenie przechodzi w nową formę przedwerbalną - gaworzenie. Mamy tu do czynienia z zamierzonym powtarzaniem dźwięków. Brak gaworzenia jest wskazówką o zaburzeniu słuchu, ponieważ dzieci niesłyszące nie gaworzą. Około 9 miesiąca życia następuje faza tzw. echolalii. Dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i usłyszanych słów, które doskonali metodą prób i pomyłek. Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata, baba, dada, papa. W ciągu pierwszego roku życia zaczynają się w rozwoju mowy okresy nasilenia i zastoju. Zastój mowy zazwyczaj pojawia się, gdy dziecko zaczyna chodzić i skupia na tym całą swoją uwagę. Po opanowaniu sztuki chodzenia znów wraca do pilnej pracy nad mową. W tym czasie obserwuje się także proste rozumienie wypowiedzi, dla którego podstawowe znaczenie ma intonacja, akcent, melodia głosu oraz kontekst sytuacyjny. Pod koniec pierwszego roku życia dziecko rozumie i wypowiada kilka wyrazów. Tak jak i w każdym późniejszym etapie, rozumienie wypowiedzi wyprzedza umiejętność czynnego posługiwania się językiem.
Okres wyrazu
Po ukończeniu pierwszego roku życia dziecko pod czujnym okiem dorosłych nabiera doświadczeń i następuje wielki postęp w rozwoju mowy, która staje się dla dziecka narzędziem myślenia, badania, dociekania świata tzw. eksploracji. Na początku wypowiedzi dziecka mają charakter jednowyrazowy, dopiero później ulegają one rozwinięciu. W tym okresie dziecko potrafi wypowiedzieć właściwie wszystkie samogłoski, oprócz nosowych ę, ą. Ze spółgłosek wymawia:
• dwuwargowe: twarde i miękkie: p, b, m, pi, bi, mi,
• wargowo - zębowe: twarde i miękkie: f, fi, w, wi,
• przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n,
• środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ki, gi, ni,
• tylnojęzykowe: k, g, h.
Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi łatwiejszymi. Dzieci w tym okresie upraszczają często grupy spółgłoskowe np. ciocia - tota, dzieci - deti, oraz wymawiają tylko pierwszą sylabę albo końcówki wyrazów: nie – ne, już – uś. Pod koniec drugiego roku życia pojawiają się wypowiedzi dwuwyrazowe, które nie są jeszcze zdaniami z gramatycznego punktu widzenia, są to tzw. pierwociny zdania - mają postać zlepków wyrazowych lub równoważników zdań. Okres wyrazu jest to bardzo istotny moment w procesie nabywania języka. Rozpoczyna się proces gramatyzacji wypowiedzi, a dziecko przechodzi płynnie w kolejny okres rozwoju mowy.
Okres zdania
W tym okresie mowa ulega dalszemu doskonaleniu, ponieważ dziecko zaczyna używać zasad gramatyki. Dzieci zwykle są świadome prawidłowego brzmienia głosek, ale nie zawsze potrafią je wyartykułować w związku z tym, że narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne, często więc głoski trudniejsze zastępowane są łatwiejszymi. W mowie powinny jednak pojawić się wszystkie samogłoski ustne i nosowe, a ze spółgłosek powinny być wymawiane:
• wargowe: p, b, m, oraz zmiękczone pi, bi, mi,
• wargowo -zębowe: f, w, fi, wi,
• środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dzi, ni, ki, gi,
• tylnojęzykowe: k, g, h,
• przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n,
• przedniojęzykowo - dziąsłowe: l.
Pod koniec tego okresu mogą się już pojawić głoski:
• przedniojęzykowo - zębowe: s, z, c, dz
• przedniojęzykowo- dziąsłowe: sz, ż, cz, dż,
Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2 - 3 wyrazowymi. Są to zdania oznajmujące, rozkazujące, pytające i wykrzyknikowe. Dziecko ma na tyle wyrobiony słuch fonetyczny, że wie jak dana głoska powinna brzmieć, choć samo nie potrafi prawidłowo jej wypowiedzieć, często poprawia mowę dorosłych, którzy spieszczają wymowę pewnych słów. W zakresie słownictwa obserwuje się znaczny przyrost ilościowy od 300 słów w wieku 2 lat do około 1000 w wieku 3 lat. Zachodzą także zmiany jakościowe. Wypowiedź zmienia się również od strony fonetycznej. Staje się coraz bardziej zrozumiała i przybliża do wzorca fonetycznego poszczególnych wyrazów.
Okres swoistej mowy dziecięcej
Na tym etapie rozwoju dziecko opanowało już podstawy języka, ale jego mowa jest jeszcze daleka od doskonałości. Wyrazy są bardzo często skracane, głoski poprzestawiane a grupy spółgłoskowe - upraszczane. Występują też zlepki wyrazów i nowotwory językowe.
Wymowa głosek u dzieci w wieku od 3 do 6 lat
3 lata:
Dziecko powinno wymawiać wszystkie samogłoski, zarówno ustne jak i nosowe: a, o, e, u, i, y, ę, ą, czasami w wymowie mogą występować odstępstwa np. zamiana samogłoski a=o, e=a, i=y. Jest to związane niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych. W tym wieku dziecko powinno również wymawiać:
• spółgłoski wargowe (twarde i zmiękczone): m, mi, b, bi,
• spółgłoski wargowo - zębowe (twarde i zmiękczone): f,fi,w,wi,
• spółgłoski środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ni, ki, gi, dz,
• spółgłoski tylnojęzykowe: k, g, h,
• spółgłoski przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n,
• spółgłoski przedniojęzykowo - dziąsłowe: l, li.
Mogą też się pojawiać:
• przedniojęzykowo- zębowe: s, z, c, dz,
• przedniojęzykowo- dziąsłowe: sz, ż, cz, dż.
Podstawową cechą mowy dziecka jest zmiękczanie głosek:s,z,c,dz, sz,cz,które są wymawiane jak ś,ć,ź,dź oraz upraszczanie grup spółgłoskowych w nagłosie jak i w śródgłosie.
4 lata
W wymowie dziecka 4- letniego utrwalają się takie głoski jak: s, z, c, dz a dziecko nie powinno ich już zmiękczać. Jeżeli dziecko zamienia głoski sz, cz, ż, dż na s, c, z, dz lub
ś, ć, ź, dź to jest to tzw. seplenienie fizjologiczne. Pojawia się głoska „r”, choć jeszcze nie u wszystkich dzieci. Grupy spółgłoskowe brzmią lepiej, ale nadal są jeszcze upraszczane.
5 lat
Mowa dziecka 5- letniego jest w zasadzie zrozumiała. Większość głosek, które pojawiły się do tej pory powinno się utrwalić. Trudne głoski które pojawiły się w czwartym roku życia: si, zi, ci, dzi powinny się regulować. Głoska „r” powinna być już wymawiana, chociaż czasami dopiero w tym okresie się pojawia. Grupy spółgłoskowe są jeszcze upraszczane, zarówno w nagłosie jak i w śródgłosie.
6 lat
U sześciolatków mowa powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym. Często jednak dzieci mają problemy z wymową głosek si, ci, zi, dzi. Mogą zacząć się kłopoty z wymową grup spółgłoskowych, zwłaszcza w śródgłosie wyrazu.
Z praktyki wiemy, że etapy rozwoju mowy dziecka nachodzą na siebie, wzajemnie się przenikają i przedłużają w czasie. Rozwój mowy powinien się zakończyć około 6 - 7 roku życia.
U niektórych dzieci ten okres trwa nieco dłużej.
Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Dalszy rozwój mowy w zakresie tego, co zostało opanowane nigdy już nie przebiega tak dynamicznie. Za okres fundamentalny dla mowy uznaje się pierwsze sześć lat życia. Działania podejmowane w latach późniejszych okazują się znacznie mniej skuteczne. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników, ale najważniejsze z nich to psychofizyczny rozwój dziecka, wpływ środowiska i odpowiednia stymulacja.
Naturalnym środowiskiem dziecka, które ma zasadniczy wpływ na jego rozwój, jest rodzina, ale niemały wpływ mają tutaj również kontakty z rówieśnikami. Z chwilą, gdy dziecko zaczyna chodzić do przedszkola do zasadniczego oddziaływania rodziny dołącza się także wpływ tego nowego środowiska wychowawczego. Głównym celem wychowawczym przedszkola jest wszechstronny rozwój dziecka oraz przygotowanie do rozpoczęcia nauki w szkole. Szczególną uwagę zwraca się na potrzebę zapoznawania dzieci z otoczeniem, na rozwijanie mowy i myślenia dzieci, rozwijanie aktywności oraz kształtowanie właściwej postawy społecznej u dzieci. Mowa jest więc w tym czasie w zasadzie jedyną formą wypowiedzi. Istotną rzeczą jest uwrażliwienie dzieci na konieczność prawidłowego przebiegu procesu komunikowania się.
2.Zaburzenia mowy
Rozwój dziecka jest procesem realizującym się jednocześnie w kilku płaszczyznach, a więc uwarunkowany jest biologicznie, społecznie i psychicznie. Zazwyczaj proces rozwoju przebiega poprawnie, lecz zdarza się tak, że jest on w jakimś fragmencie zaburzony lub zakłócony.
Mowa jest darem, który towarzyszy nam od początku życia i jednocześnie wpływa na nasz rozwój, dlatego dzieci z zaburzoną mową należy otoczyć należytą opieką, tak aby z tego powodu nie przeżywały niepowodzeń. Często zdarza się, że dziecko dopiero podejmując naukę szkolną dowiaduje się, że ma wadę wymowy. Nowa sytuacja oraz uwagi rówieśników prowadzą do wzmożonego napięcia emocjonalnego, które znacznie utrudnia współpracę i terapię z dzieckiem. Wady wymowy stwierdzamy, gdy mowa dziecka odbiega od normy fonetycznej właściwej dla danego języka i jest:
• słabo słyszalna
• niezrozumiała
• nieprzyjemna w odbiorze
• zawiera zniekształcone głoski
• zostaje zmieniony rytm i akcent
W publikacjach specjalistycznych spotyka się wiele różnych klasyfikacji zaburzeń mowy. Brak jednolitej klasyfikacji wskazuje na trudności z kategoryzacją zaburzeń, uwzględniającej zarówno przyczyny jak i objawy tychże zaburzeń.
2.1 Przyczyny zaburzeń mowy
Zaburzenia mogą być bardzo różnorodne - od drobnych zniekształceń głosek po ciężkie wady, utrudniające proces komunikacji. Przyczyny zaburzeń mowy można podzielić na dwie grupy:
a)zewnątrzpochodne
b)wewnątrzpochodne
Zewnątrzpochodne - (egzogenne, środowiskowe):
• nieprawidłowe wzorce wymowy - zaburzenia wymowy lub deformacje słów(np. zdrobnienia) u użytkowników mowy przekazujących język dziecku,
• zaniedbania opiekuńczo – wychowawcze, brak kontaktu z mową w okresie dzieciństwa może sprawić, że mowa nie zostanie już nigdy opanowana, jeśli kontakt nie pojawi się do wieku krytycznego (12 - 14 lat). Zbyt mały lub zbyt późny kontakt z językiem może zaś powodować deficyty leksykalne i jakościowe zaburzenia artykulacji.
Wewnątrzpochodne - (endogenne):
• nieprawidłowości w ukształtowaniu narządów mowy powodują fizyczną niemożliwość prawidłowej artykulacji lub całkowity brak takiej możliwości,
• uszkodzenia systemu unerwiającego narządy mowy - w obrębie narządów artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego mogą uniemożliwić prawidłowe ukształtowanie dźwięków a nawet ich wytwarzanie (dyzartria, anartria),
• uszkodzenia ośrodków mózgowych odpowiedzialnych za produkowanie mowy mogą powodować różnorodne zaburzenia procesu wytwarzania mowy – afazja,
• uszkodzenia słuchu - powodują zniekształcenie artykułowanych głosek a nawet całkowity brak możliwości artykulacji ze względu na zaburzenia lub brak słyszenia dźwięków, który uniemożliwia naukę artykulacji przez naśladowanie,
• opóźnienia rozwoju struktur mózgowych biorących udział w procesie nabywania mowy mogą zaburzać i opóźniać proces przyswajania umiejętności tworzenia mowy,
• upośledzenie umysłowe - nieprawidłowości rozwojowe mogą wpłynąć na zdolność i tempo przyswajania mowy i umiejętności artykulacji,
• choroby psychiczne zaburzające procesy umysłowe - mogą prowadzić do dysfunkcji w zakresie tworzenia komunikatu werbalnego w myślach,
• zaburzenia na tle nerwowym - mogą prowadzić do jakościowych zaburzeń procesu produkcji mowy - afonii, bradylalii (spowolnienia), jąkania, kiksów (zachwiania głosu), mutyzmu, tachylalii (przyspieszenia).
2.2 Klasyfikacja zaburzeń mowy
Pojawiające się klasyfikacje zaburzeń we współczesnej polskiej literaturze logopedycznej uwzględniają przede wszystkim kryterium objawowe i przyczynowe tych zaburzeń.
Najbardziej znaną klasyfikacją objawową jest klasyfikacja L. Kaczmarka Wyróżnia ona:
•Zaburzenia treści:
- zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji,
- brak logiki w zbudowanych tekstach,
-nieprawidłowości w ukierunkowaniu myślenia.
Zdaniem autora zaburzenia takie właściwe są schizofrenii i psychopatii.
• Zaburzenia języka ( formy językowej):
- niemota
- afazja
- alalia
- agramatyzm
- przejęzyczenia i pomyłki
• Zaburzenia substancji:
płaszczyzna suprasegmentalna (akcent, tempo, rytm, melodia):
- jąkanie
- rynolalia (nosowanie)
- wymowa bezkrtaniowców
- afonia
- giełkot(mowa bezładna, tachylalia, chaotyczny sposób językowego formułowania myśli)
- bradylalia (zwolnione tempo mowy)
- tachylalia (bardzo szybkie tempo mówienia)
płaszczyzna segmentalna (głoski):
- dyslalia
płaszczyzna segmentalna i suprasegmentalna:
- palatolalia (rozszczepy)
- mutyzm ( brak mowy)
Wiodącą klasyfikacją przyczynową zaburzeń jest podział wg. I. Styczek (1979), wyróżniający zaburzenia mowy pochodzenia zarówno zewnątrzpochodnego jak i wewnątrzpochodnego.
• Zaburzenia zewnątrzpochodne:
Za podstawę uważa się ujemny wpływ środowiska, w jakim dziecku przyszło dorastać, a więc złe wzorce językowe, oraz nieodpowiednia postawa i styl wychowawczy.
• Zaburzenia wewnątrzpochodne:
- dysglosja - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności,
- dysartria (anartria) - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne (artykulacyjne, fonacyjne i oddechowe),
- dyslalia (alalia) - opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych,
- afazja - utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych,
- jąkanie - zaburzenia płynności mówienia (rytmu i tempa),
- nerwice mowy (logoneurozy) - mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwicę,
- oligofazja - niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym,
- schizofazja - mowa osób mających zaburzenia myślenia, spowodowane chorobami psychicznymi.
2.3 Charakterystyka dyslalii
Terminem dyslalia (z greckiego dys - zaburzenie, lalia - mowa) określa się różne postaci wad wymowy. Pojęcie dyslalii jest w literaturze przedstawiane w różny sposób. Jedni autorzy przedstawiają dyslalię jako zaburzenie języka (I. Styczek, S. Grabias), dla innych jest ona zaburzeniem artykulacji (H. Spionek, A. Balejko, G. Demel,I.Kaczmarek), a jeszcze inni określają ją jako zaburzenie rozwoju języka (H. Rodak).
Według I. Styczek dyslalia to opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych. W takim ujęciu autorka wyróżnia dwa rodzaje dyslalii:
• percepcyjna (sensoryczna) - wymowa wyrazów jest zniekształcona, dziecko nie próbuje prawidłowo artykułować głosek, bo nie ma prawidłowych wzorców słuchowych. Efektem jest zjawisko wypowiadania tego samego wyrazu w różny sposób. Na skutek występowania zaburzeń słuchu fonematycznego dziecko ma duże trudności w rozróżnianiu głosek różniących się jedną cechą dystynktywną np.: dźwięcznością. Ma również problemy z rozróżnianiem wyrazów różniących się jedną głoską oraz wyrazów, w których występują głoski podobne.
• ekspresywna (motoryczna) - charakteryzuje się dobrym rozumieniem, utrudnione może być tylko rozumienie długich złożonych zdań. Dyslalii ekspresywnej może towarzyszyć obniżona sprawność ruchowa, niezręczność w wykonywaniu precyzyjnych ruchów. Głoski mogą być artykułowane prawidłowo, występują jednak trudności w artykułowaniu grup spółgłoskowych i wyrazów.
Inną definicję przedstawia G. Demelowa, według której dyslalia to nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, kilku, a nawet wszystkich od razu. Zachowane są rytm, melodia, akcent, ale mowa jest zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała. L. Kaczmarek terminem dyslalia określił wadliwą realizację fonemów w płaszczyźnie segmentalnej, nie wskazując wyraźnej przyczyny, uważa, że jest to zaburzenie artykulacji o różnej etiologii. Według klasyfikacji zaproponowanej przez L. Kaczmarka, wyróżniamy trzy rodzaje dyslalii:
• dyslalię jednoraką - kiedy tylko jeden fonem jest realizowany odmiennie. Rozróżniamy dwie jej formy:
prosta - zniekształcenie tylko jednej cechy dystynktywnej fonemu (np. dźwięczności czy miejsca artykulacji, lub też realizowana jest cecha, której on nie posiada),
złożona - jednoczesne zniekształcenie kilku cech dystynktywnych fonemu (np. miejsca artykulacji, miękkości i dźwięczności),
• dyslalię wieloraką - wadliwa realizacja fonemów w obrębie dwu i więcej stref artykulacyjnych, kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest niezgodnie z tradycyjną normą. Dyslalia wieloraka może być:
prosta - wadliwa realizacja fonemów w obrębie jednej strefy artykulacyjnej, zniekształceniu ulega jedna cecha dystynktywna fonemów (np. dźwięczność - zamiana k na g),
złożona - jednoczesne zniekształcenie kilku cech dystynktywnych (np. g zamieniane na t, co jest brakiem realizacji dźwięczności i zamianą miejsca artykulacji),
• dyslalię całkowitą - realizowane są tylko elementy prozodyczne wypowiedzi (melodia, akcent, rytm). Mowa jest niezrozumiała dla otoczenia.
H. Rodak jest przedstawicielką tej grupy autorów, dla których dyslalia jest zaburzeniem rozwoju języka jedynie w aspekcie artykulacyjnym (fonologicznym).
Zakres pojęcia dyslalii jest więc różnie ustalany i nadaje się mu różne znaczenie. W opinii wielu autorów zawierają się w nim różne zaburzenia artykulacyjne, zarówno te, które są wynikiem wolniejszego tempa i rytmu rozwojowego, jak i te, które towarzyszą poważnym schorzeniom. Pojęciem tym określa się pojedyncze formy zaburzeń w realizacji dźwięków mowy, a także formy, które występują wspólnie z innymi zaburzeniami, a zaburzenia artykulacyjne są tylko jednym z objawów.
2.3.1 Przyczyny dyslalii
Przyczyn dyslalii jest wiele. H. Spionek (1981) uważa, że dyslalia nie jest jednostką chorobową, lecz zespołem objawów wywołanych różnymi czynnikami. Zgodnie z założeniami H. Spionek przyczynami dyslalii mogą być:
• Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:
- nieprawidłowa budowa języka,
- nieprawidłowa budowa podniebienia,
- zniekształcenie zgryzu,
- anomalie zębowe,
- przerost trzeciego migdałka,
- polipy,
- skrzywienie przegrody nosowej,
- przerost śluzówki nosa.
• Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:
- niska sprawność języka, warg,
- trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją
nasady,
- zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła
głosowe,
- nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego,
- brak pionizacji języka.
• Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
- zaburzenie analizy i syntezy słuchowej,
- wybiórcze upośledzenie słuchu, obniżenie słyszalności,
- zaburzenie słuchu fonematycznego.
• Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy (czynniki społeczne):
- nieprawidłowe wzorce wymowy, nieprawidłowa atmosfera, styl
wychowania i postawa rodziców,
- brak stymulacji rozwoju mowy.
• Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego - dyslalia ośrodkowa, dyslalia centralna, występujące w przypadku afazji i dyzartrii.
• Psychiczne podłoże dyslalii - brak zainteresowania mową innych, odczuwanie własnych wypowiedzi jako czegoś trudnego, męczącego i w związku z tym ograniczanie ich, co nie sprzyja normalnemu rozwojowi mowy - dyslalia asocjacyjna.
• Opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka.
2.3.2 Podział dyslalii na poszczególne wady wymowy
Wady wymowy, a więc zaburzenia artykulacji, zostały up0rządkowane i określone za pomocą odpowiedniej terminologii. Istnieją dwa zasadnicze typy klasyfikacji wad wymowy: jakościowe i ilościowe. Klasyfikacja jakościowa wywodzi się z foniatrii,i obejmuje dwa typy klasyfikacji: ogólny i bardziej szczegółowy. Pierwszy z nich, dzieli dyslalię następująco:
• mogilalia (brak głoski),
• paralalia (zastępowanie głosek),
• dyslalia właściwa (zniekształcenie/deformacje głosek).
Drugi typ dzieli dyslalię na szereg wad szczegółowych, terminy te pochodzą od nazw greckich liter z dodatkiem formantów – tismus lub – cismus:
• sigmatismus / sygmatyzm - nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych,
• rhotacismus /rotacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski r,
• kappacismus /kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski k,
• gammacismus /gammacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski g,
• lambdacismus /lambdacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski l,
• betacismus / betacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski b.
Najbardziej rozległe w aspekcie ilościowym są zaburzenia obejmujące całe kategorie fonologiczne. Do takich należy kategoria dźwięczności, mamy wówczas do czynienia z:
• mową bezdźwięczną - brak realizacji obu członów opozycji dźwięczna / bezdźwięczna.
Z dyslalii wyodrębniły się oddzielne jednostki:
• rynolalia – nosowanie,
• dysartria - zaburzenie mowy spowodowane porażeniem centralnego i obwodowego systemu nerwowego.
SYGMATYZM oznacza nieprawidłową realizację głosek jednego, dwóch lub trzech szeregów: s, z, c, dz; ś, ź, ć, dź; sz, ż, cz, dż. Przyczyny sygmatyzmu tkwią w nieprawidłowej budowie, niskiej sprawności artykulatorów, upośledzonym słuchu, naśladowaniu nieprawidłowych wzorców, a także częstych chorobach górnych dróg oddechowych. W obrębie sygmatyzmu może pojawić się:
• mogisygmatyzm, czyli opuszczanie dźwięków.
• parasygmatyzm - zastępowanie jednych głosek dentalizowanych przez inne, realizowane prawidłowo. Według G. Jastrzębowskiej do najczęściej spotykanych substytucji należy:
- zastępowanie głosek szeregu szumiącego głoskami szeregu
syczącego,
- oba szeregi: syczący oraz szumiący zastępowane przez szereg
ciszący,
- spółgłoski dentalizowane szczelinowe mogą być zastępowane
przez zwartoszczelinowe,
- spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez
odpowiednie bezdźwięczne,
• deformacja (sygmatyzm właściwy) - nieprawidłowa wymowa głosek trzech szeregów spowodowana zmianą miejsca artykulacji. Wyróżnia się następujące rodzaje sygmatyzmu właściwego:
- seplenienie międzyzębowe - język podczas artykulacji głosek dentalizowanych znajduje się pomiędzy zębami w linii środkowej lub bocznej. Przy takiej pozycji powietrze uchodzi po całej jego powierzchni. Sygmatyzm może obejmować jeden lub kilka szeregów głosek, a także głoski t, d, n. Taką wymowę zauważamy często u dzieci podczas wymiany uzębienia.
- seplenienie przyzębowe powstaje przy płaskim ułożeniu przodu języka, który zbyt mocno naciera na zęby. Powietrze uchodzi szerokim strumieniem, gdyż nie tworzy się rowek na powierzchni języka. Brzmienie głosek jest przytępione.
- seplenienie wargowo zębowe - między dolną wargą a krawędzią górnych siekaczy tworzy się szczelina. Język pozostaje bierny, a artykułowany dźwięk przypomina głoskę f.
- seplenienie boczne - język przesuwa się w prawo lub lewo, zaś szczelina tworzy się przy zębach trzonowych. Wargi rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza. Wyróżnia się seplenienie boczne: prawostronne, lewostronne i obustronne. Seplenienie boczne może wystąpić ze zwarciem przednim, język ułożony jest wówczas jak przy głosce l, lub tylnym, gdy środek języka zwiera się z podniebieniem z jednej lub z dwóch stron.
- seplenienie nosowe - w zależności od stopnia przechodzenia powietrza przez nos rozróżnia się seplenienie nosowe częściowe i całkowite. Przy seplenieniu częściowym podniebienie miękkie nie jest zupełnie opuszczone, zatem powietrze uchodzi przez jamę nosową i ustną, języka jest ułożony prawidłowo. Przy seplenieniu całkowitym język zwiera się z podniebieniem, szczelina tworzy się miedzy obsadą języka a tylną ścianą gardła. W ten sposób wytwarza się poszum nosowy.
- seplenienie krtaniowe - szmer wytwarzany jest w krtani. Tego typu seplenienie uwarunkowane jest znaczącymi zmianami anatomicznymi: rozszczepem podniebienia lub obniżonym napięciem mięśniowym.
- seplenienie świszczące - brzmienie głosek dentalizowanych jest zbyt ostre, wywołane przez utworzenie głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka. Przebiegający strumień powietrza jest za mocny. Taka artykulacja spotykana jest u osób z diastemą.
- seplenienie wargowe - szczelina tworzy się miedzy wargami, język zostaje bierny.
- seplenienie podniebienne - towarzyszy zgryzowi otwartemu lub przodozgryzowi, czubek języka przesuwa się do podniebienia twardego i tam tworzy się szczelina.
ROTACYZM oznacza nieprawidłową wymowę głoski r. Przy prawidłowej wymowie wibruje koniec języka, boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. Głoska r może być deformowana, zastępowana lub opuszczana. Przyczynami rotacyzmu są:
1) Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych:
- język za duży, za gruby lub zbyt krótkie wędzidełko
podniebienne,
- anomalie podniebienia twardego - podniebienie gotyckie
(podniebienie zbyt mocno wysklepione, zbyt wysokie),
- anomalie zgryzu.
2) Niska sprawność języka na skutek wad anatomicznych, zbyt
krótkie wędzidełko,nieodpowiednie napięcie języka.
3) Naśladowanie nieprawidłowych wzorców.
4) Niedostateczne słuchowe różnicowanie dźwięków.
Wyróżniamy trzy formy wadliwej realizacji tej głoski:
• pararotacyzm - zastępowanie głoski r innymi głoskami,
wymawianymi prawidłowo np. j, l, ł, d, - rotacyzm rozwojowy,
• mogirotacyzm - opuszczenie głoski r , jako jednego ze
składników wyrazu.
• deformacja (rotacyzm właściwy) - tworzenie dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym danego języka na skutek zmiany miejsca artykulacji np.: głoska r powstaje w wyniku drgań języczka, warg, policzków, brzmienie r jest wówczas zdeformowane. W zależności od miejsca, w którym dźwięk powstaje, rozróżnia się liczne odmiany rotacyzmu właściwego.
Najczęściej spotykane rodzaje rotacyzmu właściwego to:
- reranie języczkowe, r wymawiane poprzez drgania języczka znajdującego się za podniebieniem miękkim, język nie bierze udziału w artykulacji,
- reranie boczne, nieprawidłowa - boczna artykulacja głoski r,
- reranie wargowe, dwuwargowe, gdy drgają dwie wargi lub wargowo- zębowe, gdy dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy,
- reranie międzyzębowe polegające na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby,
- reranie policzkowe występujące poprzez skierowanie prądu powietrza w bok i wprawieniu w drgania policzki,
-reranie podniebienne - artykulacja poprzez wibracje podniebienia miękkiego,
-reranie gardłowe - r wymawiane gardłowo z wibracją języczka i podniebienia miękkiego (zbliżone do wymowy francuskiej),
-reranie nosowe - realizacja nosowa głoski r,
-reranie krtaniowe - krtaniowa wymowa głoski r,
-reranie językowo-wargowe, polega na wargowo językowej wymowie
r,
-reranie językowo-boczne polega na wadliwej często jedno
uderzeniowej artykulacji głoski r,
- reranie świszczące - wymowa jest przedłużona i wzmocniona.
MOWA BEZDŹWIĘCZNA polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, bez udziału drgań wiązadeł głosowych. Przyczyną bezdźwięczności jest zazwyczaj zaburzenie słuchu. Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego warg i policzków.
KAPPACYZM i GAMMACYZM to wady wymowy polegające na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych: k, g, k, g`. Głoski te najczęściej nie są realizowane wcale, albo zastępują je głoski przednio-językowozębowe t i d. Przyczyną tych wad jest niska ruchliwość oraz zła praca języka, głównie jego tylnej części.
LAMBDACYZM to wada wymowy polegająca na złej artykulacji spółgłoski l, lub zastępowaniu jej przez niezgłoskotwórcze. Przyczyną jest zwykle niska sprawność narządów artykulacyjnych biorących udział w wymowie l, czyli języka.
BETACYZM to trudność w rozróżnianiu dźwięków b i p słuchem, a także złe oddychanie i mało sprawne wargi. Spółgłoska b różni się tylko jedną cechą dystynktywną od spółgłoski p, mianowicie dźwięcznością. Podobne stosunki zachodzą między b` i p`.
RYNOLALIA zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe wymawiane są jak ustne i odwrotnie, gdy głoski ustne łączą się z rezonansem nosowym. W pierwszym wypadku mówimy o nosowaniu zamkniętym, w drugim o nosowaniu otwartym. Przyczyną nosowania zamkniętego jest niedrożność jamy nosowo - gardłowej, spowodowana przerostem śluzówki nosa, obrzękiem przy ostrych i przewlekłych stanach kataru, przerostem trzeciego migdała, polipami, skrzywieniem przegrody nosa itp. Przyczyną nosowania otwartego jest zwykle rozszczep podniebienia, krótkie podniebienie, a także nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego. Poprawa wymowy jest możliwa tylko poprzez zlikwidowanie przyczyny czyli zabieg operacyjny, leczenie stanów kataralnych.
3. Profilaktyka logopedyczna
O wadach wymowy najczęściej mówi się, gdy dzieci rozpoczynają życie szkolne. Badanie wykazują, że co czwarte dziecko w Polsce wymaga szczególnej opieki w zakresie rozwoju mowy i korygowania jej, a skala zjawiska ma tendencję wzrostową. Można stąd wnioskować, że działania profilaktyczne podejmowane przez najbliższe otoczenie dziecka mają niewielką skuteczność i należałoby się do nich bardziej przyłożyć. Odpowiednia profilaktyka logopedyczna to kształtowanie rozwoju mowy u dzieci od najwcześniejszego okresu ich życia i dbanie o właściwą stymulację na początku rozwoju mowy, tak aby nie dopuścić do jakichkolwiek zaburzeń w jej rozwoju. W okresie wczesnego dzieciństwa profilaktyka logopedyczna pozostaje głównie w gestii rodziców i opiekunów dziecka, działania te dopiero później wspierane są przez nauczycieli i logopedów jeśli zajdzie taka potrzeba. Ważne jest, aby jak najwcześniej wyłonić te dzieci, w stosunku których można mieć obawy, że ich mowa nie będzie się rozwijała prawidłowo. Praca logopedy nie przyniesie oczekiwanych rezultatów, jeśli nie będzie poparta współpracą z rodzicami i nauczycielami, trudno jest bowiem oczekiwać sukcesów, jeśli terapia nie jest kontynuowana poza gabinetem logopedycznym.
Okres prenatalny
Prawidłowy rozwój mowy wymaga stymulacji już od wczesnych miesięcy życia płodowego. Okres prenatalny to czas, w którym rozwijają się podstawowe organy odpowiedzialne za odbiór i nadawanie mowy. Występowanie w tym czasie, a zwłaszcza w pierwszym trymestrze ciąży, niekorzystnych czynników działających na organizm przyszłej matki może zaburzyć prawidłowy rozwój i w efekcie wywołać również późniejszy rozwój mowy. Do najbardziej szkodliwych czynników należą między innymi: choroby przyszłej matki np.: toksoplazmoza może spowodować utratę słuchu, przyjmowane leki i stosowane używki mogą być przyczyną obniżenia napięcia mięśniowego u dziecka. Bardzo ważnym działaniem profilaktycznym jest przyjmowanie przez matkę kwasu foliowego, najlepiej jeszcze przed planowaną ciążą oraz w pierwszym trymestrze ciąży, który zapobiega powstawaniu licznych wad ośrodkowego układu nerwowego. W związku z tym, iż płód odbiera dźwięki z zewnątrz, uzasadnione wydają się sugestie, by rozmawiać ze swym nie narodzonym jeszcze dzieckiem i otaczać go miłymi dźwiękami.
Okres niemowlęcy i poniemowlęcy
Od chwili narodzin rozpoczyna się następny etap opanowania języka, a dziecko staje się bezpośrednim odbiorcą kierowanych do niego wypowiedzi oraz nadawcą swych komunikatów. Wnikliwa obserwacja dziecka przez rodziców od pierwszych tygodni życia daje możliwość dostrzeżenia pierwszych sygnałów świadczących o tym, że rozwój mowy nie będzie przebiegał w normie. Jeśli funkcja słuchowa dziecka nie rozwija się prawidłowo, wówczas istotnym symptomem jest brak reakcji dziecka na bodźce słuchowe:
• dziecko miesięczne nie poszukuje źródła dźwięku,
• brak odruchów bezwarunkowych na dźwięk (brak reakcji na
hałas),
• półroczne dziecko nie gaworzy.
Bardzo ważna jest tutaj szybka interwencja i w razie potrzeby wczesne aparatowanie, co daje możliwość nawet w pełni opanowania systemu językowego.
Na podstawie obserwacji pewnych funkcji życiowych takich jak ssanie, oddychanie i połykanie, można również wnioskować lub nie o rychłych wadach wymowy. Niepokojące symptomy to:
• dziecko jest mało aktywne podczas ssania, nie zwiera warg wokół smoczka,
• nie jest w stanie zebrać językiem okruszków pożywienia z
warg,
• oddycha przez cały czas ustami,
• utrzymujący się niemowlęcy sposób połykania.
Wczesne rozpoznanie problemu i rozpoczęcie pracy z dzieckiem daje gwarancję sukcesu.
Przykładowo, jeśli dziecko nie jest w stanie zebrać okrucha pokarmu z warg, może to świadczyć o zbyt krótkim wędzidełku. Takie wędzidełko może być powodem wielu problemów, których konsekwencją są wady wymowy. Wczesna obserwacja dziecka przez rodziców i ewentualne szybkie podcięcie wędzidełka ustrzeże dziecko przed problemami.
Rodzice powinni wiedzieć, że nie można bagatelizować żadnego niepokojącego symptomu, i w razie konieczności skonsultować się ze specjalistą. Konsultacja taka jest również bardzo wskazana w przypadku, gdy zauważamy, iż nasze dziecko ciągle oddycha przez usta, bowiem prawidłowym sposobem oddychania jest oddychanie przez nos. Ciągłe oddychanie przez usta osłabia aparat artykulacyjny, język leży na dnie jamy ustnej i się nie pionizuje. Powoduje to nieprawidłowe połykanie, nadmierne ślinienie i często wsuwanie języka między zęby. U małego dziecka oddychanie przez usta trwające około roku wpływa negatywnie na rozwój klatki piersiowej, narządu krążenia i oddychania, narządu żucia i czaszki twarzowej. Osłabia się napięcie mięśniowe żuchwy, warg, co w konsekwencji daje późne pojawienie się głosek wargowych, a w przyszłości nieprawidłowe wyrastanie zębów stałych, przerost migdałków podniebiennych, nosową wymowę.
Ważnym elementem profilaktyki rozwoju mowy jest karmienie piersią, które powinno trwać do około pierwszego roku życia dziecka. Ten sposób podawania pokarmu ma wiele zalet, a mianowicie ssanie piersi wymaga intensywnej pracy mięśni, które mają wpływ na prawidłowy wzrost żuchwy oraz sprzyjają prawidłowemu wysklepieniu się podniebienia twardego, usprawnia wargi i stale pionizuje język, co ważne jest w późniejszym żuciu i mówieniu. Ssąc pierś dziecko automatyzuje nawyk oddychania przez nos. Podczas karmienia piersią pogłębia się więź matki i dziecka, wzmacnia się poczucie bezpieczeństwa u dziecka, które jest warunkiem prawidłowego rozwoju. Uważa się, że karmienie piersią jest podstawową formą profilaktyki logopedycznej chroniącą przed powstaniem dysfunkcji, których następstwem są wady wymowy i zgryzu.
Ważnym aspektem w profilaktyce logopedycznej jest pożywienie i sposób jego podawania po okresie karmienia piersią. Pokarm dziecka powinien wymagać gryzienia, co naturalnie usprawnia narządy artykulacyjne. Dzieci długo karmione papką mają problemy z pionizacją języka, wiotkością żuchwy co w konsekwencji prowadzi do wad zgryzu i wad wymowy. Wskazane jest podawanie dziecku pożywienia łyżeczką a napojów - kubeczkiem i słomką, wówczas następuje usprawnianie języka i warg. Długotrwałe podawanie pokarmów butelką ze smoczkiem i bardzo papkowatych powoduje spowolnienie pracy narządów mowy, nadmierne ślinienie się i wydłużenie okresu trwania połykania niemowlęcego.
Wymieniając kolejne warunki profilaktyki logopedycznej, należy wspomnieć o smoczkach dziecięcych. Rodzice powinni pamiętać o maksymalnym ograniczeniu używania smoczków jako uspokajaczy, a jeśli sytuacja zmusza do stosowania, to należy go dobrze dobrać, lub zastąpić przez wkładkę przedsionkową, dostępną w sklepach medycznych. Wkładka taka zapobiega wysuwaniu języka z buzi, zapobiega oddychaniu przez usta i ćwiczy mięsień okrężny ust.
Istotna jest również odpowiednia dbałość o higienę jamy ustnej dziecka. Próchnica u dzieci powoduje przedwczesną utratę zębów mlecznych, a powstałe ubytki są okazją do wsuwania języka w szczeliny po zębach, co w rezultacie utrwala nieprawidłowe boczne lub międzyzębowe położenie języka. Może to prowadzić do wad artykulacyjnych, takich jak np.: seplenienie boczne lub seplenienie międzyzębowe.
Rozwój aparatu artykulacyjnego przebiega równolegle z rozwojem całego ciała. Sposób układania dziecka w łóżeczku, czy trzymania na rękach rzutuje na wygląd narządów w jamie ustnej, np. przy ciągłym odchylaniu główki na bok następuje boczne układanie się języka co może mieć negatywny wpływ na wymowę. Dziecko powinno się układać w różnych pozycjach. Prawidłowa pielęgnacja noworodka i niemowlęcia, ma ogromny wpływ na rozwój jego mowy i artykulacji. Rodzice powinni zagwarantować możliwość pełnego rozwoju, najlepiej bez ograniczeń, kojców, chodzików, które bardzo ograniczają dziecku zdobywanie doświadczeń czucia własnego ciała w przestrzeni, mogą zaburzać rozwój zmysłu równowagi.
Ogromne znaczenie dla kształtowania się postaw komunikacyjnych dziecka ma postawa otoczenia, zwłaszcza rodziców, którzy powinni być dobrym wzorem do naśladowania. To właśnie rodzice, a zwłaszcza matka powinna mówić poprawnie, posługiwać się słownictwem odpowiednim do wieku dziecka. Najczęstszym błędem popełnianym przez rodziców jest używanie języka spieszczonego, ponieważ taki wzorzec dziecko przyswoi za prawidłowy, i w taki sposób będzie mówiło, co w konsekwencji powoduje liczne wady wymowy. Ważne jest aby świadomie rozwijać mowę dziecka, a można to czynić na wiele sposobów, poprzez czytanie książek, gry językowe, oglądanie ilustracji oraz inne zabawy z aktywnością słowną.
Okres przedszkolny
Liczba dzieci z zaburzeniami mowy, nieobjętych systematyczną terapią, świadczy o lekceważeniu tego problemu. Jeżeli dziecko trafia do przedszkola z zaburzeniami mowy, możemy domniemać, że wcześniejsze okresy rozwoju zostały zaniedbane. Zazwyczaj jest to zaniedbanie nieświadome, ponieważ rodzice często uważają, że dziecko samo z tego wyrośnie lub, że jest to wada rodzinna, nie zdając sobie sprawy, że dzieci u których w porę nie wyeliminuje się wad wymowy, mogą mieć z tego powodu poważne problemy w późniejszym czasie. Pozostawienie problemu wymowy czasowi jest niedopuszczalne, bowiem każde zaburzenie, w tym również mowy oddziaływuje na rozwój osobowości dziecka oraz utrudnia kontakty z rówieśnikami.
Okres przedszkolny to czas, w którym porozumiewanie się językowe rozwija się najintensywniej. Kształtuje się wówczas wymowa, struktura językowa i wzbogaca się słownictwo. Dziecko w tym czasie wyraża się najchętniej za pomącą wypowiedzi słownej. Mowa ułatwia dziecku komunikację oraz stanowi podstawowe narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala wyrażać własne sądy i uczucia.
Profilaktyka logopedyczna w przedszkolach najczęściej sprowadza się do zabaw ruchowych i ćwiczeń gimnastycznych połączonych z gimnastyką buzi i języka. Prawidłowe wymawianie dźwięków mowy nie jest możliwe bez umiejętności prawidłowego oddychania, wykorzystania w pełni głosu i bez odpowiedniej sprawności narządów artykulacyjnych. Gimnastyka tych narządów pomaga tym dzieciom, które mają wady wymowy, natomiast u dzieci nie mających wad doskonali sprawność mięśni i utrwala prawidłową artykulację. Innymi są ćwiczenia usprawniające aparat oddechowy, których rezultatem jest zwiększanie pojemności płuc i utrzymywanie ich w dobrej formie. U dzieci często występują zaburzenia w oddychaniu w postaci płytkiego oddechu, z krótką fazą wydechową. Zakłócenia rytmu oddechowego ma wpływ na płynność mówienia, dlatego w profilaktyce logopedycznej ćwiczenia oddechowe mają znaczenie pierwszoplanowe.
Należy uświadamiać rodziców, iż sztuka poprawnego mówienia w dzisiejszych czasach jest umiejętnością szczególnie ważną, i im wcześniej zwrócimy się o pomoc do specjalisty i rozpoczniemy walkę z wszelkimi zaburzeniami, tym korzystniej dla naszych dzieci, dla ich rozwoju i pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.
4. Program stymulujący rozwój mowy dzieci od 1-go do 3-go roku życia
W związku z tym, iż większość dzieci z którymi pracuję to dzieci przed okresem przedszkolnym postanowiłam niniejszy cykl ćwiczeń poświęcić właśnie dzieciom w takim wieku. Dzieci po ukończeniu pierwszego roku życia kończą właśnie okres przed-językowy i powinny wykazywać pełną gotowość do mówienia. Między pierwszym, a końcem trzeciego roku życia dziecka, następują po sobie według L. Kaczmarka trzy okresy rozwoju mowy: okres wyrazu, okres zdania i okres swoistej mowy dziecięcej. Jest to przedział czasowy, w którym mowa ulega ciągłemu doskonaleniu, a okres między 2-3 rokiem życia jest przełomowy, bowiem dziecko przyswaja sobie wówczas podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka, jakim mówi jego otoczenie. W okresie późniejszym mowa jest już w pewnym stopniu ukształtowana, ale jej rozwój odbywa się w dalszym ciągu. Cały ten przedział czasowy powinien być według mnie przede wszystkim czasem usprawniania i stymulowania prawidłowego rozwoju mowy tak, by okres następny przebiegał bez większych zakłóceń. Przeprowadzone przeze mnie obserwacje wykazują, że dzieci w wieku 3, 4 lat już niejednokrotnie mają kłopoty z prawidłową artykulacją, lub też wykazują cechy, które mogą prowadzić do wad wymowy, tak więc warto poświęcić trochę więcej uwagi również dzieciom młodszym. Jestem przekonana o tym, iż odpowiednio wczesna stymulacja rozwoju mowy będzie miała pozytywne odbicie w wieku późniejszym.
Zajęcia profilaktyczne w interesującej mnie grupie wiekowej dzieci najlepiej prowadzić w formie rozwijających zabaw. Dzięki prostej i zabawowej formie, mogą być one prowadzone również w domu przez rodziców, z pożytkiem dla wszystkich uczestników zabawy.
Aby zapewnić prawidłowy rozwój mowy należy zadbać przede wszystkim o prawidłowe funkcjonowanie narządu słuchu i aparatu mowy, oraz systematycznie prowadzić różnego rodzaju zabawy, uwzględniające ćwiczenia prawidłowego oddechu. Uwzględnić trzeba też fakt, że mowa dziecka rozwija się równolegle do jego sprawności ruchowej, dlatego ważne jest, aby wiązać i przeplatać mowę z ruchem podczas zabaw. Przykładem ćwiczeń bezpośrednio dotyczących czynności mówienia są: ćwiczenia oddechowe, usprawnianie narządów mownych, zabawy dźwiękonaśladowcze, natomiast zabawy paluszkowe, wyliczanki są dobrym przykładem łączenia działań rozwijających zarówno mowę jak i motorykę całego ciała.
Stymulacja rozwoju mowy dzieci nie może ograniczać się jedynie do zadbania o zapewnienie dziecku prawidłowych warunków anatomiczno - fizjologicznych. By dziecko nauczyło się mówić, musi słyszeć w swoim otoczeniu poprawną mowę, bowiem świat dorosłych otaczających dziecko to najważniejszy dla niego wzorzec językowy. Dobrze, aby dzieci najmłodsze były „zalewane” mową, poddawane swoistej „kąpieli słownej”, w ten sposób wzbogacają swój słownik, poznają znaczenie nowych słów. Podstawową zasadą stymulacji języka jest mówienie o rzeczach i zjawiskach, w których dziecko aktualnie uczestniczy, które widzi, odczuwa, smakuje i przeżywa.
4.1 Założenia programu
Głównym założeniem tego programu jest stymulowanie i wspomaganie rozwoju mowy dzieci od 1-go do 3-go roku życia poprzez odpowiednie działania skierowane zarówno do dzieci jak i ich rodziców. W stosunku do dzieci, biorąc pod uwagę ich wiek i możliwości, działaniem będzie przede wszystkim dobrze ukierunkowana zabawa. Program zakłada pracę z wszystkimi dziećmi, ponieważ rozwój mowy należy stymulować niezależnie od tego, czy przebiega prawidłowo, czy też nie. Mając na myśli rodziców, chciałabym ich zainteresować i ukierunkować odpowiednią pogadanką, wesprzeć ich w obserwacji i rozpoznawaniu możliwości swojego dziecka, nakłonić do kontynuowania prowadzonych na zajęciach ćwiczeń stymulujących mowę oraz w razie konieczności ułatwić podjęcie decyzji o potrzebie interwencji specjalisty. Bez udziału rodziców skuteczność działań profilaktycznych jest niepełna.
Założeniem moim jest również przestrzeganie pewnych zasad, jakim podlegają zajęcia profilaktyczne, np.:
1)zasada systematyczności i rytmiczności - każde ćwiczenie jest doprowadzane do końca, przy dużej elastyczności działań,
2)zasada stopniowania trudności działań,
3)zasada utrwalania - zanim wytworzymy nawyk, powtarzamy umiejętności,
4)zasada indywidualizacji - uwzględniamy cechy osobowości, wiek i możliwości dziecka,
5)zasada aktywnego i świadomego udziału - zainteresowanie dziecka zajęciami i mobilizowanie do działania.
4.2 Cele zajęć
Cele ogólne:
• stymulowanie i wspomaganie prawidłowego rozwoju mowy dzieci,
• zaangażowanie rodziców do współpracy nad świadomym
kształtowaniem prawidłowej wymowy u dzieci.
Cele szczegółowe:
• usprawnianie procesu komunikacji językowej,
• wzmacnianie wiary we własne możliwości, kształtowanie
pozytywnej samooceny,
• nawiązanie ścisłej współpracy z rodziną dziecka,
• wzmacnianie pozytywnych relacji rodzic - dziecko,
• nakłonienie rodziców do systematycznych zabaw i ćwiczeń z
dzieckiem w domu,
• włączenie rodziców do działania w zakresie profilaktyki i
stymulacji rozwoju mowy ich dziecka,
• pomoc w zakresie kontaktu z innymi specjalistami,
• wyłonienie dzieci ryzyka wad wymowy i podjęcie niezbędnych
działań profilaktycznych,
• objęcie systematyczną terapią logopedyczną dzieci, które będą
tego potrzebowały.
4.3 Metody i formy zajęć
metody logopedyczne
W obrębie metod logopedycznych wyróżniłam szereg technik (ćwiczeń), do których należą m.in.: ćwiczenia ortofoniczne - wzmacniające funkcjonowanie mechanizmów wspomagających mowę. Można w nich wyróżnić:
1)ćwiczenia przygotowujące:
- ćwiczenia oddechowe,
- ćwiczenia fonacyjne,
- ćwiczenia usprawniające słuch fonemowy i fonetyczny,
- ćwiczenia usprawniające motorykę narządów artykulacyjnych,
- logorytmikę,
2)ćwiczenia artykulacyjne - bezpośrednio związane z procesem mówienia.
W zajęciach z najmłodszymi dziećmi (1 –2 latki), najczęściej wykorzystywała będę tzw. zabawy dźwiękonaśladowcze, które ćwiczą cały aparat mowy i rozwijają wszystkie najważniejsze funkcje, a jednocześnie stanowią podstawę do tworzenia nowych wyrazów.
metody pedagogiczne
Służą przede wszystkim oddziaływaniu wychowawczemu, poznaniu i nakłonieniu dziecka do współpracy. Wyróżnić tutaj możemy m.in.:
1)metody słowne:
- werbalizacja codziennych czynności,
- pogadanka (ukierunkowanie rodziców),
- czytanie i opowiadanie,
2) metody czynne:
- usprawnianie dużej motoryki,
- ćwiczenia grafomotoryczne.
Do zajęć o charakterze pedagogicznym można również zaliczyć szereg elementów wykorzystanych z metod:
- Weroniki Sherbourne - Marii Montessorii
- Dobrego Startu - kinezjologii edukacyjnej
- B. Rocławskiego
Elementy tych metod mogą być wykorzystane zarówno na zajęciach z najmłodszymi dziećmi, jak i tymi nieco starszymi, w pracy grupowej, jak i indywidualnej.
Forma zajęć: wszystkie zajęcia będą prowadzone w formie grupowej oraz indywidualnej zabawy.
4.4 Scenariusze zajęć
4.4.1 Scenariusze zajęć dla dzieci od 1-go do 2-go roku życia.
Scenariusz nr 1
I. CZĘŚĆ WSTĘPNA
Temat: Kotek
Cel ogólny: stymulacja rozwoju mowy
Cele szczegółowe:
Dziecko:
• nawiązuje kontakt z otoczeniem
• wsłuchuje się w słowa "przywitanki"
• wzmacnia poczucie bezpieczeństwa
• usprawnia narządy artykulacyjne
• rozwija koncentrację uwagi i wyobraźnię
• rozróżnia i potrafi wskazać poszczególne części ciała
zwierząt
• usprawnia koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową
• rozwija umiejętność lokalizacji dźwięków
• wzbogaca słownik bierny i czynny, utrwala nowe pojęcia
• ćwiczy poprawny oddech (wydłuża fazę wydechu)
• rozwija słuch fonematyczny
• naśladuje zwierzęta
Metody: ćwiczenia ortofoniczne, elementy metody „dobrego startu”, zabawa dźwiękonaśladowcza, zabawa paluszkowa
Formy pracy: częściowo indywidualna i grupowa
Środki dydaktyczne: teksty piosenek, piórka, maskotki, ilustracje, pozytywka,
II. CZĘŚĆ ZASADNICZA
Przebieg zajęć: Między kolejnymi zajęciami robimy przerwy, bowiem dzieci w tym wieku szybko się nudzą i rozpraszają, wskazane jest aby ćwiczyć krócej, ale kilka razy w ciągu dnia.
1. Powitanie. Nauczyciel siedzi z dziećmi na dywanie w małym kręgu i śpiewa piosenkę: Witaj... (na melodię: Panie Janie) Witaj (imię dziecka) / 2x
Jak się Masz?
Wszyscy Cię witamy
Wszyscy Cię kochamy
Bądź wśród nas 2x
Piosenkę należy powtórzyć tyle razy, ile jest dzieci, za każdym razem wymieniając imię innego dziecka. Do piosenki wprowadzamy gesty (machanie rękoma, wyciąganie rąk w geście powitania).
Cel: ćwiczenie pamięci, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej oraz koncentracji uwagi
2. Zabawa paluszkowa „Kocia mama”
Nauczyciel kolejno z każdym dzieckiem bawi się w zabawę paluszkową. Trzyma dłoń dziecka w swojej i palcem wskazującym robi kółeczka na wewnętrznej stronie dłoni dziecka mówiąc:
Dawała kociakom, mleczko kocia mama potem po kolei łapiemy paluszki dziecka, zaczynając od kciuka. Mówimy dalej:
temu dała na miseczkę,
temu dała na łyżeczkę,
temu dała na spodeczku,
temu dała w kubeczku,
a temu malutkiemu nic nie dała,
tylko spać pójść kazała.
Cel: wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa, nawiązanie kontaktu z dzieckiem, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo- ruchowej
3. Ćwiczenia oddechowe – „Zabawa z piórkiem”
Dzieci siadają przy stoliczku, na którym leżą kolorowe piórka. Zabawa polega na tym aby dmuchać na piórko w kierunku kotka (pluszowa maskotka), na przeciwległym brzegu stolika. Nauczyciel przez cały czas komentuje wszystko co się dzieje (kąpiel słowna).
Cel: nawiązanie kontaktu z dzieckiem, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej, wzmocnienie i przedłużenie fazy wydechu
4. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych - zabawa dźwiękonaśladowcza
Nauczyciel pokazuje dzieciom ilustrację przedstawiającą różne zwierzątka, wskazuje któreś na ilustracji i mówi:
Zobaczcie co to za zwierzątko...to jest piesek...piesek ma ..łapki, ogonek, uszka, język..(dzieci naśladują po nauczycielu oddychanie pieska z językiem na wierzchu)...a jak robi piesek?...chał...chał....(dzieci naśladują), a to co za zwierzątko?...to jest krówka...krówka robi muuu, muuu...(dzieci naśladują)...krówka jest duża, a kto tutaj siedzi...to jest kotek...kotek jest malutki...ma ogonek i uszka....a co on robi?....pije mleczko z miseczki (naśladowanie przez dzieci).... itd.
Dzieci same inicjują odpowiedź, albo powtarzają po nauczycielu kolejne onomatopeje. Wykorzystujemy tutaj każdy sposób, aby nakłonić dzieci do naśladowania.
Cel: nawiązanie kontaktu z dzieckiem, rozwijanie koordynacji wzrok.-słuch. usprawnianie narządów artykulacyjnych, wzmocnienie i przedłużenie fazy wydechu
5. Ćwiczenie słuchowe
W ćwiczeniu tym wykorzystujemy pozytywkę z odgłosami różnych zwierząt i odpowiednio dobrane ilustracje tych zwierząt. Zabawa polega na tym, że nauczyciel włącza odgłos jakiegoś zwierzątka, próbuje nakłonić dziecko do naśladowania i wskazania odpowiedniej ilustracji.
Cel: rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowej, rozwijanie słuchu fonematycznego, usprawnianie narządów artykulacyjnych, przedłużenie fazy wydechu
6. Zabawa – „Leżakowanie z kotkiem”
Podczas odpoczynku dzieci włączamy cicho muzykę - kołysankę
Aa-a, kotki dwa
Aa-a, kotki dwa, szare bure obydwa,
jeden duży, drugi mały, oba mi się spodobały,
aa-a, kotki dwa, szare bure obydwa,
nic nie będą robiły, tylko dzieci bawiły.
Cel: wyciszenie i relaks, stymulacja słuchowa
7. Metoda werbalizacji wszystkich czynności
W czasie trwania zajęć, nauczyciel komentuje wszystko co robi z dziećmi i co dzieci same robią, należy tutaj dbać o to, aby nie uprzedzać wypowiedzi dzieci, niweczy to jego motywację do mówienia.
Cel: stymulacja mowy i wrażliwości słuchowej
8. Pożegnanie się z dziećmi. Piosenka „Żegnaj... (na melodię: Panie Janie)
Śpiewamy piosenkę z gestami (machamy na pożegnanie i zachęcamy gestem do powrotu)
Żegnaj,....(imię), żegnaj....(imię)
Nadszedł czas, 2x
Dzisiaj cię żegnamy,
Jutro znów spotkamy,
Wróć do nas / 2x
Cel: rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo- ruchowej
Scenariusz nr 2
I. CZĘŚĆ WSTĘPNA
Temat: W świecie zabawy
Cel ogólny: stymulacja rozwoju mowy
Cele szczegółowe:
Dziecko:
• nawiązuje kontakt z otoczeniem
• uczy się słów „przywitanki”
• wzmacnia poczucie bezpieczeństwa
• usprawnia narządy artykulacyjne
• rozwija koncentrację uwagi i wyobraźnię
• usprawnia koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową
• rozwija umiejętność lokalizacji dźwięków
• wzbogaca słownik bierny i czynny, utrwala nowe pojęcia
• ćwiczy poprawny oddech (wydłuża fazę wydechu)
• kształtuje świadomość własnego ciała
• wzmacnia słuch fizjologiczny
Metody: ćwiczenia ortofoniczne, elementy metody „dobrego startu”, zabawy dźwiękonaśladowcze, zabawa paluszkowa
Formy pracy: częściowo indywidualna i grupowa
Środki dydaktyczne: teksty piosenek, talerzyki, miód / krem czekoladowy, zestaw do baniek mydlanych, balony, dzwonek
II. CZĘŚĆ ZASADNICZA
Przebieg zajęć: Między kolejnymi zajęciami robimy przerwy, ćwiczymy krócej, ale kilka razy w ciągu dnia.
1. Powitanie
Nauczyciel siedzi z dziećmi na dywanie w małym kręgu i śpiewa piosenkę: Witaj..(na melodię: Panie Janie)Piosenkę powtarzamy tyle razy, ile jest dzieci, wymieniając kolejne imiona. Do piosenki wprowadzamy gesty (machanie rękoma, wyciąganie rąk w geście powitania).
Cel: ćwiczenie pamięci, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej oraz koncentracji uwagi
2. Zabawa „Po śniadaniu”
Gdy dzieci zjedzą śniadanko, można im talerzyki posmarować miodem i poprosić aby go zlizały z talerza (nauczyciel demonstruje). To bardzo śmieszna zabawa, którą można jeszcze urozmaicić smarowaniem miodem lub kremem czekoladowym ust dziecka (dziecko się oblizuje).
Cel: ćwiczenie języka
3. Ćwiczenia oddechowe „bańki mydlane”
Nauczyciel puszcza bańki mydlane, a dzieci obserwują i dmuchają na nie.
Cel: wzmocnienie i przedłużenie fazy wydechu
4. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych - „Zabawa z balonem”
Nauczyciel podrzuca balonik, za każdym razem wymawiając głośno: bam, bam, hop, hop.
Dzieci włączają się do zabawy powtarzając za nauczycielem.
Cel: usprawnianie narządów artykulacyjnych, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo- ruchowej,
5. Zabawa paluszkowa – Mówimy wierszyk i dotykamy kolejno wszystkich paluszków dziecka. Zaczynamy od kciuka, i kolejno palec wskazujący, środkowy, serdeczny i mały.
Ten paluszek to jest dziadziuś, (kciuk)
a ten obok to babunia, (wskazujący)
Ten paluszek to jest tatuś, (środkowy)
a ten obok to mamunia. (serdeczny)
A ten to dziecinka mała ......(imię dziecka)
I jest już rodzinka cała (zamykamy rączkę dziecka w piąstkę).
Cel: wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa, nawiązanie kontaktu z dzieckiem, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo- ruchowej
6. Metoda werbalizacji wszystkich czynności
W czasie trwania zajęć, nauczyciel komentuje wszystko co robi z dziećmi i co dzieci same robią., należy tutaj dbać o to, aby nie uprzedzać wypowiedzi dzieci, niweczy to jego motywację do mówienia.
Cel: stymulacja mowy i wrażliwości słuchowej
7. Ćwiczenia słuchowe
Zabawa polega na tym, że nauczyciel włącza urządzenie wydające jakiś dźwięk (np. dzwonek), następnie ukrywa gdzieś na sali i nasłuchuje z dzieckiem, które lokalizuje i odszukuje urządzenie. Odnalezienie urządzenia nagradzane jest brawami.
Cel: stymulacja słuchowa, rozwijanie koncentrację uwagi i wyobraźnię
8. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych - zabawa dźwiękonaśladowcza z wierszem „Rączki robią”. Nauczyciel głośno czyta wiersz, pokazując gesty jakie można wykonać.
Rączki robią klap, klap, klap! (klaśnięcie w dłonie)
nóżki robią tup, tup, tup! (tupanie nóżkami)
tutaj swoją główkę mam, (łapiemy się za główkę)
a na brzuszku bam, bam, bam! (klepiemy się po brzuszku)
tutaj swoje uszka mam, (chwytamy się za uszka)
oczka patrzą tu i tam, (dotykamy oczu)
buzia robi am, am, am, (otwieramy i zamykamy usta)
a na nosie sobie gram. (fujarka na nosie)
Cel: rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo- ruchowej, usprawnianie narządów artykulacyjnych, kształtowanie się świadomości własnego ciała.
9. Pożegnanie się z dziećmi.
4.4.2 Scenariusze zajęć dla dzieci od 2-go do 3-go roku życia.
Scenariusz nr 3
I. CZĘŚĆ WSTĘPNA
Temat: W wiejskiej zagrodzie
Cel ogólny: stymulacja rozwoju mowy
Cele szczegółowe:
Dziecko:
• nawiązuje kontakt z otoczeniem
• uczy się śpiewu „przywitanki”
• usprawnia narządy artykulacyjne
• rozwija koncentrację uwagi i wyobraźnię
• utrwala nazwy zwierząt hodowlanych
• usprawnia koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową
• wzbogaca słownik bierny i czynny, utrwala nowe pojęcia
• ćwiczy poprawny oddech (wydłuża fazę wydechu)
• wzmacnia słuch fonematyczny
Metody: ćwiczenia ortofoniczne, zabawy logorytmiczne, zabawy dźwiękonaśladowcze,
Formy pracy: grupowa
Środki dydaktyczne: teksty piosenek, utwory muzyczne, plastikowe kubki, słomki,płyta CD (odgłosy zwierząt), papierowe kaczki, korki
II. CZĘŚĆ ZASADNICZA
Przebieg zajęć:
1. Powitanie
Nauczyciel siedzi z dziećmi na dywanie w małym kręgu i śpiewa piosenkę razem z nimi: Witaj...(na melodię: Panie Janie) - słowa (konspekt nr1)
Piosenkę powtarzamy tyle razy, ile jest dzieci, wymieniając kolejne imiona. Do piosenki wprowadzamy gesty (machanie rękoma, wyciąganie rąk w geście powitania).
Cel: ćwiczenie artykulatorów, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej oraz koncentracji uwagi, nauka śpiewu „przywitanki”
2. Ćwiczenia oddechowe
„W wiejskiej zagrodzie”
Dzieci mają przed sobą kubki plastikowe z odrobiną wody i kolorowe słomki. Zabawa polega na tym aby dzieci dmuchały przez rurki do kubka z wodą, robiąc bąbelki, w momencie, gdy słyszą odgłosy konika (płyta z odgłosami różnych zwierząt hodowlanych).
„Kaczki w stawie”
Nauczyciel stawia przed dziećmi miskę z wodą i wkłada do niej kaczki (kontury papierowych kaczek wciśniętych w brzegi plastikowego korka). Zadaniem dzieci jest dmuchanie i przemieszczanie kaczek.
Cel: różnicowanie dźwięków, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowej,oraz koncentracji uwagi, wydłużanie fazy wydechowej
3. „Naśladujemy zwierzęta” – zabawa ruchowo - dźwiękonaśladowcza
Dzieci poruszają się na czterech „łapach”. Nauczyciel wypowiada nazwę zwierzęcia (świnka, konik, owieczka, kózka, krówka itp.), a dzieci zatrzymują się i naśladują odgłosy kolejnych zwierząt. Powtarzają ćwiczenie kilka razy.
Cel: ćwiczenie artykulatorów, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej i koncentracji uwagi, kształcenie słuchu fonematycznego
4. Zabawa logorytmiczna - Koniki
Dzieci w tej zabawie są konikami i poruszają się zgodnie z akompaniamentem muzycznym. Na umówiony sygnał koniki idą kląskając językiem zgodnie z tempem kroków. W przerwie muzycznej dzieci parskają jak koniki. Zabawę powtarzamy kilka razy.
Cel: kształcenie ruchów całego ciała, ćwiczenie artykulatorów, rozwijanie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej
5. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych - opowiadanie „Poranek”
Dzieci słuchają opowiadania i starają się wykonywać kolejne polecenia.
W pewnej zagrodzie wczesnym rankiem spały sobie smacznie wszystkie zwierzęta. Pierwszy obudził się kogut i zapiał głośno kukuryku (dzieci powtarzają), zapiał tak głośno, że obudził inne zwierzęta i ptaki. Najpierw wyszły z kurnika kury: ko ko, ko, ko (dzieci powtarzają), później wyszły kaczki: kwa, kwa (dzieci powtarzają), gęsi też nie były gorsze: gę, gę, gę, (dzieci powtarzają), Ptaki były takie głodne, że od razu zabrały się za dziobanie ziaren (chwytanie ziarenek ryżu preparowanego wargami). Obudził się też piesek, zaszczekał - hau hau, hau! (dzieci powtarzają), pobiegał wokół podwórka i trochę zaczął dyszeć (dzieci dyszą jak piesek z językiem na wierzchu). Wyszedł także ze swej kryjówki kotek i zamiauczał - miau, miau!! Wypił mleczko z miseczki (dłonie ułożone w miseczkę, język na niby wylizuje mleczko). Zrobiło się tak głośno, że inne zwierzęta też się obudziły. W chlewiku świnka zaczęła potrącać ryjkiem drzwi i głośno chrumkać chrum, chrum (dzieci powtarzają), krowa zaryczała leniwie - muu, muu (dzieci powtarzają) i wcale jej się nie chciało wstawać, głośno ziewała na całe podwórko (dzieci ziewają), a koń zaparskał, że też już nie śpi (parskanie). Małe owieczki wyszły na łączkę bee, beee, (dzieci powtarzają), a za nimi kózki mee, mee (dzieci powtarzają), były takie głodne, że od razu zabrały się za skubanie trawy i wąchania kwiatków (dzieci udają, że jedzą trawę - przeżuwanie i wąchają kwiatki ), dołączyła do nich krowa, bo też była głodna (przeżuwanie), ale wąchać kwiatków nie miała zamiaru.
Po zakończeniu czytania można jeszcze porozmawiać z dziećmi na temat opowiadania i zadać kilka pytań:
- kto wstał pierwszy na podwórku ? (kogut)
- kto był najbardziej leniwy ? (krowa)
- kto wąchał kwiatki na łące ? (owieczki i kózki)
Cel: utrwalenie nazw zwierząt hodowlanych, naśladowanie odgłosów zwierząt,ćwiczenie artykulatorów, rozwijanie koordynacji słuchowo-ruchowej i koncentracji uwagi, kształcenie słuchu fonematycznego
6. Zakończenie zajęć - podziękowanie dzieciom za wspólną zabawę.
Scenariusz nr 4
I. CZĘŚĆ WSTĘPNA
Temat: Pewnego razu w kuchni...
Cel ogólny: stymulacja rozwoju mowy
Cele szczegółowe:
Dziecko:
• integruje się w grupie
• uczy się śpiewu „przywitanki”
• wzbogaca słownik bierny i czynny
• usprawnia narządy artykulacyjne
• rozwija koncentrację uwagi i wyobraźnię
• utrwala nazwy produktów i naczyń kuchennych
• liczy w zakresie czterech
• usprawnia koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową
• rozwija umiejętność lokalizacji i różnicowania dźwięków
• ćwiczy poprawny oddech (wydłuża fazę wydechu)
• wzmacnia słuch fonematyczny
• dokonuje analizę sylabową
Metody: ćwicz. ortofoniczne, zabawy glottodydaktyczne, zabawy dźwiękonaśladowcze
Formy pracy: grupowa
Środki dydaktyczne: tekst piosenki, ilustracje, plastikowe warzywa, słomki, garnek z ryżem, naczynia kuchenne, słoiki, pudełko ryżu
II. CZĘŚĆ ZASADNICZA
Przebieg zajęć:
1. Powitanie
Dzieci śpiewają piosenkę „Jesteśmy w przedszkolu”
Jesteśmy już w przedszkolu,
Więc przywitamy się.
Podamy prawa rękę
I uśmiechamy się
Dzieci podają sobie rękę i uśmiechają się do siebie.
Cel: nauka śpiewu, ćwiczenie pamięci słuchowej, integracja dzieci w grupie
2. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych - opowiadanie „ W kuchni”
Dzieci słuchają opowiadania i starają się wykonywać kolejne polecenia.
Pewnego razu pluszowe zabawki postanowiły przygotować dla dzieci śniadanie w kuchni. Najpierw musiały się tam dostać: drewniany pajacyk stukał nóżkami stuk, stuk, stuk (dzieci powtarzają), za nim podążał pluszowy kotek: człap, człap, człap (dzieci powtarzają), nie mogło również zabraknąć lalki, która dreptała małymi kroczkami: puk, puk, puk (dzieci powtarzają). Gdy zabawki dostały się już do kuchni zaczęły przewracać w szafkach i szufladach: szurum, burum (dzieci powtarzają), i poszukiwać czegoś na śniadanie. Pajacyk swym długim nosem zaczął wąchać w lodówce serki i wędlinki (dzieci wciągają powietrze noskiem, wypuszczają ustami), w końcu wyciągnął z niej tylko mleczko. Niestety niezdarny pluszowy kotek strącił mleczko, które się wylało...i wiecie co zrobił?...zlizał mleczko jęzorkiem (dzieci wykonują ruchy językiem). Na szczęście zostało trochę mleczka w butelce, więc zabawki postanowiły ugotować zupkę mleczną. Lalka mieszała łyżeczką mleko (ruchy okrężne języka wewnątrz zamkniętej buzi). Zupka była gotowa, tylko trochę gorąca, więc trochę trzeba ją przestudzić (dzieci dmuchają na miseczkę z dłoni). Później postanowiły zmyć naczynia: plum, plum, plim, plim, woda leciała: kap, kap, tap, tap (dzieci powtarzają).
Cel: powtarzanie wyrazów dźwiękonaśladowczych, ćwiczenie artykulatorów,rozwijanie koordynacji słuchowo-ruchowej i koncentracji uwagi, kształcenie słuchu fonematycznego
3. Zabawa „W lodówce”
Dzieci oglądają obrazek przedstawiający produkty w lodówce. Wymieniają je i liczą.
W lodówce są: mleko, pomidory, kiełbaska, sok, banany, sałata.
Cel: poznanie nowych słów, liczenie w zakresie czterech,
4. Zabawa – „Gotujemy zupę”
wrzucamy do garnka plastikowe warzywa. Dzieci pokazują, które warzywo chcą wrzucić, a nauczyciel dokonuje analizy sylabowej nazw warzyw: po-mi-dor, mar-chew-ka, gro-szek, ce-bu-la itd.,
wąchamy aromat zupy: wdech nosem, wydech ustami,
dmuchanie przez słomkę do garnka z ryżem.
Cel: dokonanie analizy sylabowej, usprawnianie oddechu, poznanie nowych słów
5. Zabawa słuchowa „Dźwięki z kuchni”
W tym ćwiczeniu wykorzystamy odgłosy różnych naczyń i produktów.
- łyżeczka - szklanka (mieszanie),
- łyżka - talerz (stukanie),
- garnek - pokrywka (uderzenia),
- woda w słoiku (bulgotanie),
- ryż w kartonie.
Dzieci najpierw przez kilka minut zaznajamiają się z poszczególnymi odgłosami, a następnie kolejno odgadują dźwięk (za parawanem) i wskazują co daje taki dźwięk.
Cel: rozwijanie słuchu, różnicowanie dźwięków
6.Zakończenie zajęć - podziękowanie dzieciom za wspólną zabawę.
4.4.3 Scenariusze zajęć dla dzieci od 3-go roku życia
Scenariusz nr 5
I. CZĘŚĆ WSTĘPNA
Temat: Miś w przedszkolu
Cel ogólny: stymulacja rozwoju mowy
Cele szczegółowe:
Dziecko:
• integruje się w grupie
• śpiewa piosenki
• usprawnia narządy artykulacyjne
• poprawia sprawność ręki,
• wzmacnia koordynację słuchowo - ruchową i wzrokowo -ruchową
oraz orientację kierunkową
• ćwiczy umiejętność liczenia
• poprawia sprawność oddechową
• rozwija koncentrację uwagi i wyobraźni
• doskonali cechy prozodyczne mowy(akcent,intonację,tempo,
rytm).
• ćwiczy orientację przestrzenną: lewa, prawa,
• rozpoznaje i nazywa kolory
Metody: elementy metody „dobrego startu”, elementy rytmiki, ćwiczenia ortofoniczne,
Formy pracy: grupowa
Środki dydaktyczne: teksty piosenek, teksty czytane, karty pracy (plansza z labiryntem), szablony misiów, kartki, ołówki
II. CZĘŚĆ ZASADNICZA
Przebieg zajęć:
1. Powitanie. Nauczyciel siedzi z dziećmi na dywanie w małym kręgu i śpiewa piosenkę: „Jestem tu” wywołując kolejne dzieci:
Powiedz,... (imię): Jestem tu!
Jestem tu! Jestem tu!
Cieszymy się, że jesteś tu jesteś tu, jesteś tu
Cieszymy się, aż brak nam tchu,Że jesteś z nami tu!
Piosenkę należy powtórzyć tyle razy, ile jest dzieci, za każdym razem wymieniając imię innego dziecka. Pozostałe dzieci śpiewają z nauczycielem klaszcząc bądź uderzając dłońmi o podłogę.
Cel: integracja dziecka w grupie, nauka śpiewu
2. Ćwiczenia narządów mowy - „Dzień dobry misiu”
Pluszowy miś obudził się wcześnie rano - poprzeciągał się i ziewał (dzieci naśladują), a potem zrobił gimnastykę poranną: kilka podskoków (unoszenie języka na górny wałek dziąsłowy), skłonów (język do nosa i do brody), i okrążeń wokół swojej sali (ruchy okrężne języka w przedsionku jamy ustnej, usta zamknięte). Po gimnastyce postanowił umyć ząbki (oblizywanie czubkiem języka górnych i dolnych zębów). postanowił też policzyć swoje ząbki (dzieci naśladują), na koniec wypłukał swój pyszczek (nabieranie powietrza w policzki i przemieszczanie z jednego policzka do drugiego). Nagle poczuł wielki głód i usłyszał jak mu burczy w brzuchu (mruczenie mm....). To znak, że pora na śniadanie. Jak wiemy misie lubią najbardziej miodek (można tutaj dać dziecku do polizania zmoczoną w miodzie łyżeczkę). Teraz miś jest już najedzony i może znów sobie pospać (naśladowanie chrapania).
Cel: usprawnianie narządów artykulacyjnych
3. Zabawa grafomotoryczna „Droga misia do miodu” – labirynt
Nauczyciel rozdaje dzieciom karty pracy (plansza z labiryntem). Dzieci muszą znaleźć drogę misia do miodu, rysując linię w labiryncie.
Cel: poprawianie sprawności ręki, wzmocnienie koordynacji wzrokowo-ruchowej i orientacji kierunkowej,
4. Zabawa „Szukaj podobne”
Dzieci maja za zadanie pogrupować misie ze względu na kolor, podobne ubranie, wielkość, minki i później mogą przeliczać misie w danej grupie.
Cel: wzmocnienie koordynacji wzrokowo-ruchowej, ćwiczenie umiejętności liczenia, rozpoznanie i nazywanie kolorów
5. Zabawa rytmiczna „Spacer misiów”
Dzieci chodzą w rytmie wiersza wokół sali i powtarzają za nauczycielem:
Idą misie parami,
tupią głośno nóżkami.
Prawą nóżką tup, tup, tup
Lewą nóżką tup, tup, tup.
Szumią trawy, pachną kwiatki, (dzieci wąchają kwiatki na niby)
idą drogą dwa niedźwiadki.
Mały miś, duży miś,(gesty rączkami: mały, duży)
na spacerek idą dziś.
Cel: wzmocnienie koordynacji słuchowo-ruchowej, poprawa artykulacji, poprawa oddechu, ćwiczenie orientacji przestrzennej (prawa-lewa)
6. Zabawa grafomotoryczna - rysowany wierszyk
Nauczyciel recytuje głośno i powoli wierszyk, a dzieci rysują na kartkach,
Główka kształt kółka ma,
na niej leżą uszka dwa.
Brzuszek piękny, okrąglutki,
taki sam jak mają nutki.
Łapki, nóżki, oczko jedno, drugie,
zaraz misiu do nas mrugnie.
Nosek, buzię ładną dam,
aby miodek mógł jeść sam.
Cel: wzmocnienie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej, poprawianie sprawności ręki
7. Podziękowanie za wspólną zabawę.
Scenariusz nr 6
I. CZĘŚĆ WSTĘPNA
Temat: Kapie deszczyk
Cel ogólny: stymulacja rozwoju mowy
Cele szczegółowe:
Dziecko:
• rozróżnia poszczególne części ciała zwierząt: łapy, głowę,
nos, uszy, szyję
• rozwija umiejętność lokalizacji dźwięków
• usprawnia motorykę artykulacyjną (ćwiczenia mięśni języka,
warg, policzków)
• ćwiczy poprawny oddech (wydłużenie fazy wydechu)
• rozwija koncentrację uwagi i wyobraźni
• doskonali cechy prozodyczne mowy (akcent, intonacja, tempo,
rytm)
• usprawnia słuch fonemowy
• wzmacnia koordynację słuchowo - ruchową i wzrokowo -ruchową
• poprawia sprawność ręki
Metody: elementy metody „dobrego startu”, elementy rytmiki, ćwiczenia ortofoniczne,
Formy pracy: grupowa
Środki dydaktyczne: teksty piosenek, teksty czytane, płyty CD z muzyką, klocki, piłeczka pingpongowa, miska z wodą, lusterka, kartonowe „krople”
II. CZĘŚĆ ZASADNICZA
Przebieg zajęć:
1. Powitanie
Nauczyciel wita dzieci i zaprasza do wspólnej zabawy.
2. Zabawa ruchowa - Wiatr i deszcz
Dzieci biegają po sali przy muzyce, „deszcz pada” na dźwięki melodii granej cicho - dzieci biegają na palcach, a na podany rytm przyklękają i wystukują rytm wypowiadając: kap, kap, kap, chlap, chlap, chlap, stuk, stuk, stuk, puk, puk, puk. Kiedy zabrzmi głośna muzyka „wzmaga się wiatr i szumi” - dzieci ruszają mocno rękami, udając drzewa na wietrze i mówią: szum, szum, szum, bum, bum, bum, rum, rum, rum
Cel: stymulacja słuchowo - ruchowa, kształtowanie słuchu fonematycznego, usprawnianie artykulatorów
3. Zabawy oddechowe
„Piłeczki”: dzieci wspólnie z nauczycielem budują tor z klocków na dywanie a następnie każde dziecko dmuchając próbuje pomóc piłeczce pingpongowej przeturlać się przez cały tor.
„Piłeczki na wodzie”: dzieci dmuchają na piłeczkę pingpongową w misce z wodą, tak aby dotknęła przeciwległej krawędzi miski.
Cel: usprawnianie oddechu, przedłużanie fazy wydechowej
4. Zabawa „Lustrzane miny na brzydką pogodę”
Nauczyciel rozdaje każdemu dziecku lusterko. Wszyscy robią miny, przeglądając się w lusterkach:
- wesołe usta (wargi lekko rozchylone, zęby niewidoczne,
- bardzo wesołe usta (rozciągnięte wargi z widocznymi zębami),
- smutne usta (podkówka z warg),
- obrażone usta (wargi nadęte).
Cel: usprawnianie narządów mowy
5. „Kotki na deszczu” - zabawa ruchowa
Dzieci poruszają się jak kotki - na czterech „łapach”, tak aby się nie zmoczyć w kałużach deszczu. Na umówiony pojedynczy sygnał zatrzymują się i wykonują „koci grzbiet”. Powtarzają ćwiczenie kilka razy. Następnie nauczyciel mówi, że kotki są teraz mokre i muszą się wysuszyć. Dzieci udają mokre koty, otrzepują się z wody i mówią: brrr.., brrr, udają, że oblizują swoją sierść - tak jak to robią koty, następnie siadają „na krzyżaka”, zaciskają dłonie w pięści, a potem otwierają je, próbują tak jak koty chować i wysuwać pazurki, miaucząc przy tym głośno miau, miau.
Cel: stymulacja słuchowo - ruchowa, kształtowanie słuchu fonematycznego, usprawnianie artykulatorów
6. Zabawa słuchowo-ruchowa „Spacer w deszczu”
Nauczyciel rozkłada na dywanie deszczowe kropelki wykonane z kartonu, dzieci spacerują podczas muzyki a gdy słyszą szum deszczu zatrzymują się na kropelce stając na jednej nodze, z rąk robiąc parasol nad głową.
Cel: stymulacja słuchowo – ruchowa
7. Kolorowanka
Kolorowanie rysunku przedstawiającego parasol.
Cel: stymulacja wzrokowo-ruchowa, poprawianie sprawności ręki
8. Podziękowanie dzieciom za zabawę.
5.Podsumowanie
Dobierając odpowiednie ćwiczenia do zajęć w swoim programie miałam przede wszystkim na uwadze dobro dzieci, a organizowałam je tak, aby sprzyjały dziecięcej aktywności. Każde wspomaganie rozwoju musi być dopasowane do możliwości poznawczych i wykonawczych konkretnego dziecka. Wspomaganie dziecka w jego rozwoju to nie tylko organizowanie profilaktyki, ale również czuwanie nad jego przebiegiem. Stymulacja rozwoju mowy przyniesie największe efekty wówczas, gdy będzie korzystnie dobrana do możliwości dziecka. Zabawy i ćwiczenia do wykonania nie mogą być dla dziecka ani za trudne, ani za łatwe i mają kształtować i stymulować to, co najbardziej istotne, a więc rozwój ruchowy, rozwój mowy i myślenia, pamięć, uwagę i wyobraźnię. Opanowanie mowy pozwoli dzieciom swobodnie komunikować się z otoczeniem, a posługiwanie się mową poprawną daje dziecku coraz silniejsze poczucie kontroli.
Rozwój językowy dzieci w tym wczesnym okresie ich życia stwarza ogromne perspektywy dalszego rozwoju, bowiem dzieci wówczas wyjątkowo łatwo przyjmują bodźce, a więc szybko uczą się nowych rzeczy i co ważne, szybko mogą wyrównać ewentualne braki. Nieskorygowane w odpowiednim czasie pewne niedociągnięcia rozwojowe utrudniają jak wiemy dalsze funkcjonowanie dziecka. Formą stymulacji oczywiście nie są tylko zajęcia i ćwiczenia prowadzone w dzieckiem, ważne jest również, jaką atmosferą otoczone jest dziecko, i to nie tylko w domu, ale również w przedszkolu. My - dorośli, musimy starać się nie zapominać o tym, aby dopuszczać dzieci do głosu, pozwalać im mówić, pytać i komentować, a jednocześnie słuchać i podpowiadać co mają robić, a nie tylko poprawiać. Rozmowa z dzieckiem, zwłaszcza w tym początkowym etapie rozwoju, powinna być dla niego źródłem wiedzy.
Zakładam, iż uda mi się w trakcie zamierzonych działań nakłonić dzieci do chętnego udziału w proponowanych zabawach, w trakcie których będą doskonaliły swój rozwój, i mam ogromną nadzieję, że efektem mojej pracy będą owoce w przyszłości w postaci pięknej polskiej mowy.
Literatura:
Balejko A.: Uczymy się ojczystej mowy, Wyd. Logopedyczne, Białystok 1994,
Balejko A.: Jak usuwać wady mowy, Białystok 1991,
Bogdanowicz M.: W co się bawić z dziećmi – piosenki i zabawy wspomagające rozwój dziecka, Wyd. Harmonia, Gdańsk 2004,
Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko - poradnik dla nauczycieli i rodziców, Wyd. MAC, Kielce 2001,
Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1994,
Demel G.: Wady wymowy, PZWL, Warszawa 1979,
Dunin-Wąsowicz M.: O dobrej zabawie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1972,
Fedorowska W. Wardowska B.: Wczesne uwarunkowania rozwoju mowy dziecka, Glottispol, Gdańsk 1995,
Gałkowski T., Jastrzębowska G.: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Opole 1999,
Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G.: Podręcznik akademicki - Podstawy neurologopedii, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego 2005,
Grabias S.: Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1997,
Hajnicz W.: Rozwój organizacji zabaw dzieci w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1982,
Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1966,
Kaczmarek L.: Kształtowanie się mowy dziecka, Poznań 1953,
Kornas-Biela D.: Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy, Rocławski B. Opieka logopedyczna od poczęcia, Uniwersytet Gdański, Glottispol 1983,
Lenartowska J.: Przedszkolaki bawią się i śpiewają - książka metodyczna dla nauczycielek przedszkoli, WSiP, Warszawa 1990,
Malkiewicz M.: Jarmark logopedyczny. Wybór zabaw wspomagających mowę
Przedszkolaków, Wyd. Harmonia, Gdańsk 2007,
Michalak-Widera I.: Śmieszne minki dla chłopczyka i dziewczynki - Ćwiczenia usprawniające mowę, Katowice 2002,
Michalak-Widera I., Węsierska K.: Aby nasze dzieci mówiły pięknie. Program terapii stymulującej nabywanie mowy przez dzieci prawidłowo rozwijające się, Wyd.Unikat 2001,
Podolska B.: Z muzyką w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1980,
Rocławski B.: Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka, Glottispol, Gdańsk 2003,
Rodak H.: Terapia dziecka z wadą wymowy, Uniwersytet Warszawski 2002,
Skorek M.: Oblicza wad wymowy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001,
Słodowik-Rycaj E.: Gry i zabawy językowe-Jak pomagać dziecku w przyswajaniu języka, Wyd. Żak, Warszawa 2001,
Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN Warszawa 1973,
Stadnicka J.: Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową, WSiP, Warszawa 1998,
Stecko E.: Wczesne rozpoznawanie i leczenie zaburzeń mowy, Lublin 1991,
Stecko E.: Zaburzenia mowy u dzieci, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2002,
Styczek I.: Logopedia Warszawa, PWN 1979,
Trawińska H.: Zabawy rozwijające dla małych dzieci, PZWL, Warszawa 1988.
Używamy plików cookie i zbieramy dane m.in. w celach statystycznych i personalizacji reklam. Jeśli nie wyrażasz na to zgody, więcej informacji i instrukcje znajdziesz » tutaj «.
Gdańsk
Stymulacja rozwoju mowy dzieci od pierwszego do trzeciego roku życia. Praca dyplomowa
O nas | Reklama | Kontakt
Redakcja serwisu nie ponosi odpowiedzialności za treść publikacji, ogłoszeń oraz reklam.
Redakcja serwisu nie ponosi odpowiedzialności za treść publikacji, ogłoszeń oraz reklam.
Copyright © 2002-2024 Edux.pl
| Polityka prywatności | Wszystkie prawa zastrzeżone.
Prawa autorskie do publikacji posiadają autorzy tekstów.
| Polityka prywatności | Wszystkie prawa zastrzeżone.
Prawa autorskie do publikacji posiadają autorzy tekstów.